Hər əsər bir işıq zərrəsidir.
Onu oxumaqla öz işığına qatırsan.

Kitablar

Əsər düşüncə tarixində yeni fəlsəfi sistemin təqdimidir. Burada ruhani təcrübə ilə şüur təcrübəsinin vahid strukturu işığında varlıq probleminə və idrak nəzəriyyəsinə yeni bir baxış bucağı açılır. Təməlində sufizm və fenomenologiya dursa da, monoqrafiyada vahid xəttin və başlıca ideyanın əsaslandırılması məqsədi ilə antik yunan dövründən başlayaraq bir çox fəlsəfələrə, fəaliyyət sahələrinə, hətta dəqiq elmlərə, xüsusilə kvant fizikasına müraciət olunur.
Əsər iki cildlidir. Birinci cild sufi fenomenologiyaya girişi və yeni fəlsəfənin əsaslarını ehtiva edir. İkinci cildə isə sufi fenomenoloji metodologiya və ağıl haqqında mülahizələr daxil edilib. Kitab öz mahiyyətini dərk etmək, mənəviyyat və gerçəklik arasında sabit körpü qurmaq, fəlsəfənin günümüzdə əhəmiyyətini və rolunu dərk etmək, dünyaya yeni və fərqli işıqda baxmaq istəyən şəxslər üçün nəzərdə tutulub.
İnsan: kamilliyin arxitektonikası

Kitabda kamillik problemi əvvəlcə bir ideya və ruh hadisəsi kimi fəlsəfə tarixi kontekstində, daha sonra isə ictimai bir hadisəsi kimi sosial fəlsəfə kontekstində araşdırılır. Kamillik prinsipinin keçdiyi inkişaf yolu orta əsrlər, Yeni dövr və müasir dövrün meyarları və prinsipləri işığında ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirilir və problemin ümumi elmi mənzərəsi yaradılır. Kitab kamillik haqqında anlayışa malik olmaq və kamilləşmək istəyən şəxslər üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Monoqrafiyada Universal Səsin bir təzahürü olaraq təqdim edilən muğam əsasən düşüncə tərzi kimi araşdırılır. Bu məqsədlə onunla fəlsəfi cərəyanlar, xüsusilə təsəvvüf arasında fəlsəfi müqayisələr aparılır. Muğamın milli düşüncə tarixi ilə paralel şəkildə tədqiq edilməsi milli təfəkkürün bir sıra əhəmiyyətli məqamlarına da aydınlıq gətirir.
Müasir dövrün ruhuna uyğun olaraq kitabda həmçinin muğamın multikultural mahiyyəti də araşdırılır. Bununla çox əhəmiyyətli bir həqiqət vurğulanmış olur: öz təsir gücünə və daşıdığı missiyaya görə muğam Azərbaycanın “yumşaq gücüdür”.

Kitabda gənc yaşlarında tarixdə iz qoya bilmiş peyğəmbərlərin, sərkərdələrin, tarixi şəxsiyyətlərin, şairlərin, mifik qəhrəmanların həyat və fəaliyyəti əsasında gəncliyin əhəmiyyətli xüsusiyyətinin fəlsəfi şərhi verilmişdir. Müəyyən qanunauyğunluğu izləmək məqsədi ilə tədqiqat üç əsas istiqamət üzrə aparılmışdır: zaman, din və reallıq. Belə ki, gəncliyin dəyişilməz prinsiplərini göstərmək və təhlil etmək üçün burada qədim və müasir dövr, dini və ictimai sahələr, real şəxsiyyətlər və mifik qəhrəmanlar yer almışdır.
Könül dünyası

Könül dünyası
10 il ərzində “Füyuzat” dərgisində çıxan fəlsəfi esselər toplusu.

Kitabda Eşqin hikməti üç istiqamət üzrə araşdırılır. Əvvəlcə eşqin ilahi və bəşəri səviyyələri təhlil edilir. Burada əsas diqqət ilahi eşqlə bəşəri eşqin kəsişmə məqamınainsanın yaradıcılıq mənbəyinə və kamillik prosesinin təkanverici qüvvəsinə ayrılır. İkinci istiqamət filosof qadınların tarixini və dünyagörüşünü ehtiva edir. Miflərdən başlayaraq səmavi dinlərdən keçən və XX əsrə qədər davam edən qısa ekskursda qadın və kişi təfəkkürlərinin birbirini tamamlaması və bir-biri üçün vacib olması faktı əsaslandırılır. Tədqiqatın üçüncü istiqaməti fərqli dövrlərdə yaşayıb yaratmış və fərqli dinlərə mənsub olan Rabiə əl-Ədəviyyənin (VIII əsr) və Edith Steinin (XX əsr) eşq haqqında düşüncələrinin müqayisəsinə həsr edilib. Bununla eşq haqqında həm Xristianlıq və İslamın prinsipləri, həm Şərq və Qərb düşüncələri, həm də Orta əsrlərə və müasir dövrə aid fəlsəfi mövqelər qarşılaşdırılır. Kitab ilahi və bəşəri eşq, eyni zamanda fəlsəfə tarixinin iki tanınmış filosofu -Rabiə əl-Ədəviyyə və Edith Stein haqqında məlumat almaq, fəlsəfə tarixinin çox vaxt kölgədə qalan səhifələri -filosof qadınların tarixi ilə tanış olmaq istəyən şəxslər üçün nəzərdə tutulub.

Kitabda islam fəlsəfəsinin təşəkkülü, inkişaf mərhələləri və ən yeni dövrü nəzərdən keçirilir, əsas ideya istiqamətləri, İslamın gerçək potensialının bütün bəşəriyyət naminə üzə çıxmasını təmin edən mütəfəkkirlərin görüşləri təhlil edilir.
Araşdırma ideya tarixinin kəsilməzliyi prinsipinə uyğun olaraq islam düşüncəsinin keçdiyi tarixi yolun və onun ən yeni mərhələsinin ümumi mənzərəsini yaratmaq cəhdidir.
Kitab islamşünaslar, fəlsəfə tarixçiləri, tələbə və aspirantlar üçün nəzərdə tutulmuşdur.

İki hissədən ibarət olan bu kitabın birinci hissəsində gəncliyə xas bir sıra keyfiyyətlərin fəlsəfi təhlili verilir, hər bir hissin, duyğunun primitiv səviyyədən ən ali dərəcəyə qədər yüksəlməsi, bu yolda hansı mərhələlərdən keçməsi izlənir, cəmiyyətin gənclərin həyatında oynadığı rol araşdırılır. Gəncliyin öz hikmətinin, öz harmoniyasının, öz qanunlarının olması fikrini əsaslandırmaq üçün həm klassik, həm də müasir dövrün Şərq və Qərb filosflarına, şairlərinə müraciət edilmişdir.
Kitabın ikinci hissəsi isə ictimai həyatın və onun ayrı-ayrı hadisələrinin elmi məqalələr, fəlsəfi esse və hekayətlər vasitəsilə özünəməxsus təhlilindən ibarətdir.
Kitab geniş oxucu kütləsi, xüsusilə gənclər üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Monoqrafiya rasional idraka nisbətdə daha az araşdırılan, idrak prosesinin əhəmiyyətli bir mərhələsini təşkil edən, məkan və zaman fövqündə insanın ilahi vəhdətə çatması ilə özünüdərketməsi prosesi olan irrasional idrakın şərhinə həsr edilmişdir.
Tədqiqat fəlsəfə tarixinin ən zəngin və mürəkkəb dövrü sayılan orta əsrləri əhatə edir. Burada Qərb və Şərq mütəfəkkirlərinin fəlsəfi görüşləri həm ayrılıqda, həm də müqayisəli şəkildə təhlil edilməklə irrasional idrakın Qərb və Şərqə məxsus spesifik və oxşar cəhətləri araşdırılmış, ümumiləşdirmələr aparılmışdır.
Kitab filosof, şərqşünas, Şərq və Qərb fəlsəfə tarixinin, orta əsrlərin tədqiqatçıları, o cümlədən, idrak nəzəriyyəsi ilə maraqlananlar və geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Təsəvvüf fəlsəfəsinin ilk mənbələri: Sərrac Tusi. Əl-Lümə`

Kitabda görkəmli sufi mütəfəkkiri Əbu Nəsr Sərrac Tusinin «əl-Lümə‘» əsərində təsəvvüfün fəlsəfi aspektləri araşdırılmaqla bərabər, VIII-X əsrin görkəmli sufi mütəfəkkirlərinin itib-batmış və ya hazırda mövcud olan, lakin elmi ədəbiyyatımızda məlum olmayan əsərləri barədə qısa məlumatlar verilmiş, yaxud həmin əsərlərin adları aşkarlanmışdır. Elmə az məlum olan VIII-X əsrin zəngin sufi irsini tədqiq edən araşdırmanın elmi nəticələri fəlsəfə tarixinin əhəmiyyətli problemi olan təsəvvüfün gələcək geniş tədqiqi və xüsusən, Azərbaycanın görkəmli sufi mütəfəkkirlərinin dünyagörüşünə yeni baxışın yaranmasına təkan verə bilər.
Tədqiqat işi «əl-Lümə‘» əsərinin məğzini təşkil edən sufi fikir və mülahizələrin fəlsəfi şərhini verməklə onları müasir elmə daxil etmişdir. Əsər təsəvvüfün tarixi və fəlsəfəsi ilə məşğul olan tədqiqatçılar tərəfindən Şərq mədəniyyətinin tədris və təbliği üçün istifadə edilə bilər.

Təqdim olunan kitabda X əsrin iki görkəmli sufi mütəfəkkirinin – Mənsur Həllacın «Kitab ət-Təvasin» əsərinin və Sərrac Tusinin «əl-Lümə‘» traktatından hissələrin tərcüməsi verilmişdir.
Eyni zaman kəsiyində yaşasalar da, təsəvvüfün ayrı-ayrı qollarına və dövrlərinə mənsub olan iki şeyxin yaradıcılığına müraciət etməklə biz həm təsəvvüfün zahiri fərqliliklərə baxmayaraq, vahid prinsiplərə əsaslanan sistemli bir təfəkkür forması olduğunu əyani şəkildə göstərməyə, həm də şərh xarakterli və hər kəs üçün nəzərdə tutulan «əl-Lümə‘» vasitəsilə rəmzi dillə yazılmış və yalnız seçilmişlər üçün aydın olan «Təvasin»ə bir açıqlama gətirməyə çalışmışıq.
Ərəb dilindən ilk dəfə Azərbaycan dilinə tərcümə edilən hər iki əsər təsəvvüfün mahiyyəti və fəlsəfəsi ilə tanış olmaq istəyən geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Mənsur Həllasın sirli dünyası

“Əxbar əl-Həllac” kitabının tərcüməsi və geniş giriş məqaləsi.
Doğu ve Batı`da irrasyonel düşüncenin boyutları

Bütün ideali bir Türk felsefesi oluşturmak olan değerli felsefeci Selahaddin Halilov, böyle bir felsefenin koordinatlarını ortaya koymanın gayreti içindedir. Gönül Bünyadzade de bu projenin dinamik düşünürlerindendir. Bünyadzade bu eserinde, daha önce S. Halilov’un Doğu’dan Batı’ya Felsefe Köprüsü adlı kitabında kullandırı metodla Batılı mistik filozoflar ile bizim büyük sufî düşünürleri mukayese etmekte, irrasyonel düşüncenin boyutlarını tespit etmeğe çalışmaktadır.
İrrasyonel düşünce akıl-ötesi bir düşüncedir; bir iç tecrübe ile, murakabe yahut sezgi ile ulaşılan bir düşünce terkibidir. Aklın enstrüman olarak kullanıldığı bu düşünce tarzında asıl yükü taşıyan kalptir. Pascal, “Kalbin öyle sebepleri, öyle halleri vardır ki akıl bunları kavramaktan âcizdir.” der. Haklıdır, kalbin dilini bilmeyen hakikate ulaşamaz. Bu eserde kalbin dili tahlil edilmektedir.
Gönül Bünyadzade, Doğu ve Batı tefekkürünün filozof ve mistik düşünürlerini daha çok “iç tecrübe” diyebileceğimiz “irrasyonel düşünce” açısından incelemekte, onların can içinde “Can”a ulaşmak üzere -Sîmurg misali – nasıl Kaf Dağının ardına yöneldiklerini ve nihayet böyle bir iç tecrübenin bilgi değerini anlatmaktadır.
Gencliğin felsefesi

Gençlik hakkında şairler, psikologlar, sosyologlar farklı yaklaşımlar sunmuşlardır. Fakat gençliğin felsefi bir dikkatle yeniden düşünülmesi, meseleye yeni boyutlar kazandırmaktadır. Bu kitapta Gönül Bünyadzade, gençliği felsefi olarak ele alıyor ve sorduğu sorularla okuyucuyu gençlik hakkında düşünmeye davet ediyor.
Yazar hem gençliği tanımak hem de gençliğin kendisi hakkında bir bilinç geliştirerek kendini oluşturması için felsefeyi bir imkân olarak teklif ediyor. Gençlik felsefesi, insanın bütün yapıp etmelerini anlamayı ve anlamlandırmayı gaye edinen, yaşam boyu sürecek olan bir zindelik olarak takdim ediliyor. Böylece gençlik; kahramanlık, cesaret, bilgelik ve edeple bütünleşerek insanlık için bir umuda dönüşüyor.
Məqalələr
“Azərbaycan”dan
COP29-a hazırlıqda eko-təxəyyülün formalaşması
BMT-nin İqlim Dəyişikliyi üzrə Çərçivə Konvensiyasının 29-cu Tərəflər Konfransının (COP) Azərbaycanda keçirilməsi haqqında qərar iqtisadi və siyasi faktorla yanaşı, həm də mənəvi və mental xüsusiyyətlərin göstəricisidir. Bu, Azərbaycanın təkrar dünya ictimaiyyətinin diqqət mərkəzində olmasıdır. Bu, son illər ərzində hərbi gücü və qətiyyətli siyasi diplomatiyası ilə dünyada rezonans doğuran Azərbaycanın indi də bəşəriyyət üçün vacib olan qlobal və həyat yüklü bir problemin həllində nümunə olmaq sırasının gəlməyidir. Ölkə Prezidenti cənab İlham Əliyevin də qeyd etdiyi kimi, “Bizim üçün COP29 çox böyük məsuliyyətdir. Burada söhbət təkcə təşkilati məsələlərdən deyil, nəticələrin əldə edilməsindən də gedir”. Bu proseslərin təməlində və son nəticəsində duran vacib faktorlardan biri eko-təxəyyülün formalaşması və düzgün istiqamətdə inkişaf etməsidir.
Eko-təxəyyül nədir?
Tərəfdarlar konfransının (COP) əsas məqsədi 2015-ci ilin dekabrında BMT-nin İqlim Dəyişmələri üzrə Çərçivə Konvensiyasına üzv ölkələrin 21-ci konfransında Paris Razılaşmasının tələblərini həyata keçirməkdir. Bu isə ilk növbədə dünyada karbon qazının (CO2) miqdarını sənayeləşmədən əvvəlki dövrdə olduğu kimi 1,5 dərəcə Selsi ilə məhdudlaşdırmaq üzrə irəliləyişə nail olmaq, yəni insanın təbiətə dağıdıcı gücünü azaltmaqdır, yaxud minimuma endirmək deməkdir. Bu tələblər və vəzifələr sırasında “inkişaf etmiş” və “inkişaf etməkdə olan” ölkələr fərqləndirilir. Əlbəttə, söhbət daha çox iqlim dəyişikliyinin təsirini azaltmaq və uyğunlaşmaqda güclülərin zəiflərə kömək etməyindən gedir. Maraqlıdır ki, artıq 10 ilə yaxın həyəcan təbilinin çalınmasına baxmayaraq, qlobal istiləşmə və iqlim dəyişikliklərinə səbəb olan istilik qazlarının tullantıları, meşələrin qırılması, suyun israfı və çirklənməsi, şəhərlərin böyüyüb təbiəti daha çox sıxışdırması ildən ilə artır. Dünya Səhiyyə Təşkilatının statistikasına görə, insanların ölümünə səbəb olan təbii fəlakətlərin 25%-inin təməlində məhz insan özü durur və son 20 ildə bu fəlakətlərin sayı 2 dəfə artıb. Deməli, ilk növbədə məhz düşüncələr bu istiqamətdə dəyişməli və zəruri addımlara hesablanmalıdır. Başqa sözlə desək, ekoloji təxəyyül, yaxud eko-təxəyyül düzgün formalaşmalıdır.
Eko-təxəyyül insanın ətraf mühitə, xüsusilə təbiətə qarşı münasibətinin şüur qatında tənzimlənməsidir. Bu gün hər cəhdlə qarşısını almağa çalışdığı qlobal istiləşmə, iqlim dəyişiklikləri məhz insanın təbiətə dağıdıcı münasibətinin, daha dəqiq desək, xəstə eko-təxəyyülünün nəticəsidir. Yaxın tarixə aid və hələ də nəticələrindən tam qurtula bilmədiyimiz pandemiya dövrü sübut etdi ki, insan təbiətin yox, ilahi iyerarxiyanın bir hissəsi kimi yaradılıb. Düzdür, təbiət də bu iyerarxiyanın bir mərhələsidir, lakin burada kiçik və əhəmiyyətli bir fərq var. Bir var, insan maddi dünyanın sakini olaraq, yaradılış prosesinin sonunda, təbiətin bir hissəsi olaraq yaradılmış ola, bir də var, o, təbiətdən kənarda, hətta onunla üz-üzə duran rəqib kimi dura. Məhz bu səbəbdən insan heyvandan fərqli olaraq öz həyat tərzini normallaşdıranda, öz təhlükəsizliyini təmin edəndə təbiətin payına müdaxilə edib, onun axarını pozmalı olur.
Maddi dünyada hər varlığın öz konkret məkanı, forması var. Onların böyüməsi bir-birinə mane olmur, əksinə bir-birini tamamlayır. Bir meşədə böyük ağaclarla bərabər kiçik kollar, çiçəklərin varlığı kimi. İnsan bu sistemə daxil olmadığına görə, onun böyüməyi fərqlidir. İnsan isə başqa varlıqların məkanını zəbt eləməklə böyüyür və bu zəbt ilk növbədə şüurda başlayır. Bununla belə, yaradılmışlar vahid bir sistemə daxildirlər və öz müstəqil sistemlərinə malik olmaqla yanaşı, həm də həmin strukturun tərkib hissəsidirlər. Yəni hamısı öz aralarında mütləq şəkildə əlaqəlidirlər. Bu, yaradılışın qanunauyğunluğudur. Bu qanunların kəşf olunub olunmaması – insanın onları dərki həmin sistemlərə heç nə vermir. Əksinə, insan müdaxilə edəndə, nəyi isə dağıdanda, zərər verə bilər. Bu qanunauyğunluqların kəşfi, sistemlərarası əlaqələrin öyrənilməsi insana lazımdır, insan üçündür. Başqa sözlə desək, eko-təxəyyül insanın ona yad olan təbiəti anlayıb orada öz yerini tanımasıdır.
İnsandan fərqli olaraq təbiət şüura malik deyil və o, yalnız öz çərçivəsi daxilində mövcud ola bilir. İnsan isə həm də şüuru ilə böyüyür. O, öyrəndikləri üzərində öz düşüncəsini qurub, idrakını inkişaf etdirə bilir. Məhz bu səbəbdən o təbiətin bir hissəsi ola bilməz. Onun fiziki quruluşu maddi dünya çərçivəsində olsa da, mental olaraq iyerarxiya boyu, yəni maddi dünya fövqündə də yüksəlməyə qadirdir. Bu baxımdan, insan təbiətlə eyni cəbhədə deyil. Eko-təxəyyül insanın subyektiv dünyasının bir hissəsidir və onun əsasında qurulur, lakin ondan fərqlənir, hətta ona zidd də ola bilir. Obyektiv dünya – təbiət təməl olduğuna görə, onun daralması eko-təxəyyülün də cılızlaşmasına səbəb olur. Eko-təxəyyül yaradıcılığa da aparır, dağıdıcılığa da.
Azərbaycanda eko-təxəyyül
İşğal olunmuş Azərbaycan torpaqları 30 il ərzində məhv edilib. Nəticədə xəstə təxəyyüllü bir toplumun sonsuz nifrəti bəşəriyyətə, bütün planetə qarşı törənən cinayətin tərkib hissəsinə çevrilib. Eko-təxəyyülün mahiyyətini və rolunu nəzərə alsaq, belə qənaətə gəlmək olur ki, təbiətlə yanaşı, həm də insanların təfəkkürünün əhəmiyyətli bir qatı da məhv edilib. Hazırda yalnız dağıdılmış şəhər və kəndlərin flora və faunası deyil, həm də insanların mənəviyyatının da ciddi qatı, yaradıcılıq gücü bərpa edilməkdədir. Azərbaycanda eko-təxəyyül erməni işğalında olan ərazilərinin azad olunması ilə aktuallaşdı. Cənab Prezidentin 2020-ci ildə Qarabağda törədilmiş eko-terror haqqında dünyaya bəyanatları, 2022-ci ildə 200-dən çox Azərbaycan Könüllüsünün Qarabağda ekoloji təcavüzə qarşı aksiyaya başlayıb son uğura qədər dirəniş göstərməyi, ən nəhayət, 2023-cü ilin dekabrında Prezident İlham Əliyevin sərəncamı ilə 2024-cü ili ölkədə “Yaşıl dünya naminə həmrəylik ili” elan etməyi bu təxəyyülün, təfəkkürün zəruri qatının inkişafınının düzgün istiqamətə yönləndirilməsidir. Azərbaycan öz sərhədləri ilə məhdudlaşmır, qlobal dünyanın ekologiyasının əhəmiyyətli bir hissəsidir, deməli, ona qayğı, onun qorunması da qlobal və əsaslı şəkildə olmalıdır. COP29-un Azərbaycan keçirilməsi qərarı bu təxəyyülün səviyyəsinin təzahürüdür. Bunun Azərbaycanın dünyaya bir ismarıcı və nümunəsi olacağını vurğulayan Azərbaycan Prezidenti deyir: “Dünyada hər kəs bir daha görəcək ki, bizim gündəliyimiz yaşıl enerji ilə bağlıdır. Yaşıl enerji növlərinin yaradılması və yaşıl enerjinin dünya bazarlarına nəqli hazırda bizim enerji siyasətimizin prioritetidir. Bu, reallıqdır və bütün dünya bunu bir daha görəcək”. Bəli, bir ölkəyə qarşı törədilən eko-terror qlobal fəlakətin tərkib hissəsi olduğu kimi, həmin fəlakətin qarşısının alınması, nəticələrinin ortadan qaldırılması və bu istiqamətdə daha artıq addımların atılması məhz ümumbəşəri xarakter daşıyır və müsbət nümunədir.
Azərbaycan yalnız əlverişli coğrafi mövqeyinə görə deyil, həm də xalqının dərin düşüncəsinə, yüksək mədəniyyətinə və nadir istedadına görə hər zaman digər dövlətlərin diqqət mərkəzində olub. Məhz buna görə də tarixi boyu bir neçə dəfə işğala, hətta genosidə məruz qalıb. Bunların sırasına mədəni və ekoloji genosidləri də əlavə etsək, o zaman Azərbaycan öz varlığını hansı çətinliklərlə qoruyub saxladığı məlum olar. 2023-cü ildə yarımillik sosial-iqtisadi yekunlarına həsr olunmuş müşavirədə eko-terror haqqında məlumat verən Prezident İlham Əliyev bildirdi ki, “Qarabağ və Şərqi Zəngəzur ekoloji fəlakət zonasına çox yaxın idi. Çünki Ermənistan həm Ermənistandakı müəssisələrin fəaliyyəti nəticəsində, eyni zamanda, o vaxt işğal edilmiş torpaqlarda – Qarabağda və Şərqi Zəngəzurda təbii resurslarımızın vəhşicəsinə istismarı nəticəsində təbiətimizə böyük zərbə vurub. Təkcə onu demək kifayətdir ki, 60 min hektardan çox meşə fondu ermənilər tərəfindən dağıdılıb, talan edilib, çıxarılıb, satılıb, yaxud parket düzəldiblər və satıblar”. Xatırladaq ki, iqlim dəyişmələrinin və təbii fəlakətlərin artmasında öndə duran səbəblərdən biri məhz meşə qatının qırılması, bir sıra dərman bitkilərin kökünün kəsilməsi və təbiətin kökündən dəyişikliyə məruz qalmasıdır.
Dünya düşüncə tarixində, eyni zamanda dünya iqtisadiyyatının şah damarlarında Azərbaycanın həlledici sözünü, izini görmək, rolunun əhəmiyyətini müşahidə etmək çətin deyil. Vacib bir fakt kimi onu da əlavə edək ki, tarixə ümumi baxış salanda, belə qənaətə gəlmək olur ki, azərbaycanlının düşüncəsi istər digər insanlarla, istərsə də təbiətlə münasibətdə yaradıcıdır, dağıdıcı olmayıb. Dövlətin müstəqil olması, gücünün artması, yaradıcı münasibətin radiusunun artması ilə bu təsirin xarakteri də dəyişib, daha nəzərə çarpan və həlledici olub. Əgər bir vaxtlar İmperiyalar bu ərazini, onun xalqını öz rifahı üçün istismar edirdisə, müstəqilliyi əldə edəndən, öz gücünü artırandan sonra Azərbaycan bölgənin söz sahibi olmağı, öz marağını nəinki müdafiə etməyi, onu başqalarına da qəbul etdirməyi bacarır. COP29 Azərbaycanın bərpa edilən yaradıcı gücünün dünyaya səslənişi olacaq. Prezident İlham Əliyevin də dediyi kimi, “Bu onun göstəricisidir ki, biz istəyirik, öz vəsaitimizi bu sahəyə ayıraq ki, həm ölkələrimizdə, necə deyərlər, yaşıl enerji inkişaf etsin, həm dünyaya töhfə verək”.
Ölkələrin gücü yalnız onun iqtisadiyyatında, hərbi potensialında deyil, həm də onları idarə edən, digər ölkələrlə münasibətdə təzahür edən düşüncəsindədir. Bu düşüncənin təbiətlə münasibətini tənzimləyən alt qatı isə eko-təxəyyüldür. Məhz alt qatı olduğuna görə də zamanında və düzgün formalaşmalıdır. İnsan və təbiət yaradılış iyerarxiyasında fərqli yer tuturlar. Eko-təxəyyül insan düşüncəsində təbiət haqqında formalaşan ilk münasibətdir. Burada həm düşüncənin səviyyəsi özünü göstərir, həm də insanın sonrakı hərəkətinin təməli. Təbiətə münasibət və eko-təxəyyül istər-istəməz bir ölkənin sərhədlərini aşır və əks-sədası uzaqdan gəlir. Prezident İlham Əliyev müşavirədə qeyd edir ki, Azərbaycanın böyük bir hissəsi – Naxçıvan, Qarabağ və Şərqi Zəngəzur “yaşıl zonaya” çevrilməkdədir və bununla kifayətlənməyib öz daxili tələbatını “yaşıl enerji” ilə təmin etməklə yanaşı, “həm də qonşu ölkələrə də “yaşıl enerji”ni ixrac edəcəyik”. Başqa sözlə desək, Azərbaycan qonşularda da eko-təxəyyülün formalaşmasına çalışır, qonşu ölkələrin dağıdıcı niyyətlərinin qarşısını alır.
Azərbaycan tarixi boyu keçdiyi ən çətin sınaqlarda da nümunə olmağı bacarıb: yüksək mədəniyyət nümunələri, nadir istedadlı şəxsiyyətlərinin dünya elminə verdikləri töhfələri, torpağına yağı kəsilən düşmənlə müharibəsi, siyasi liderinin diplomatiyası, zəifin yanında durub dünyada haqq-ədalətin pozulmaması uğrunda mübarizəsi ilə. Əhəmiyyətli bir məqamdır ki, COP29-un 2024-cü ildə Azərbaycanda keçirilməsi də bir nümunə oldu. Prezident İlham Əliyevin qeyd etdiyi kimi, “COP29-un Azərbaycanda keçirilməsi barədə qərar regional sülh gündəliyinin irəliləyə aparılması kontekstində əldə edilib və bu da ümumiyyətlə COP-un tarixində yeni bir inkişafdır”.
“Azərbaycan” qəzeti – şərəf kürsüsü
Hər mətbuat orqanının öz şüarı, varoluş məqsədi var. Onu yaşadan, tanıdan, cəmiyyət arasında hörmət və dəyərini təyin edən həmin amal olur. “Azərbaycan” qəzetinin şüarı da, fəaliyyət hədəfi də onun adında cəmləşib. İllərinə görə Azərbaycan respublikası ilə həmyaşıd olmaq, məzmununa görə bu qədim torpağın rəsmi səsi və sözü məsuliyyətini daşımaq bir qəzet üçün ən şərəfli tale, ən müqəddəs yoldur.
Səsin müstəqillik tarixi
Müstəqilliyin ən əhəmiyyətli göstəricilərindən biri onun söz demək, başqaları arasında səsini eşitdirmək haqqıdır. 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qurulanda bu missiya üçün təsis edilən rəsmi mətbu orqanı “Azərbaycan Cümhuriyyəti hökumətinin xəbərləri” oldu. Qəzet də dövlətin taleyini yaşadı. Parlament orqanı kimi onun ilk nömrəsi həmin ilin sentyabrında Gəncədə işıq üzü gördü – Qafqaz İslam Ordusunun Bakını erməni-bolşevik işğalından azad etdiyi gün. Əslində, bununla dövlət öz müstəqil yolunu başladığını, öz sözünü dünyaya eşitdirmək iddiasını elan etdi. Azərbaycan Cümhuriyyətinin ilk paytaxtında başlayan və Bakıda davam edən, 15 sentyabr 1918 – 28 aprel 1920 tarixlǝri əhatə edən fəaliyyəti müddətində qəzetin 443 nömrǝsi, rus dilində isə 438 nömrəsi işıq üzü gördü. Qəzetin ilk baş redaktoru Üzeyir Hacıbəyli yazırdı: “Azərbaycan qəzeti guya Müsavat partiyasına məxsus firqəvi bir qəzet imiş. Bu fəqərə barəsində bunu bəyan etməyi lazım bilirəm ki, qəzetimiz partiya qəzeti deyildir. “Azərbaycan” qəzetlərinin məsləki Vətən istiqlalı yolunda çalışmaqdan ibarətdir.” Ağır problemlərlə, xain ədavətlərlə mübarizə aparan dövlət xadimləri qurulan Cümhuriyyətin önündə ağır bir yol durduğunu dərk edirdilər. Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamentinin çağırılması ilə əlaqədar 1918-ci il noyabrın 29-da Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin Azərbaycan və rus dillərində “Bütün Azərbaycan əhalisinə!” Müraciətnaməsi dərc edilir. Orada incə və olduqca əhəmiyyətli bir məqam var: “…Milli və məzhəb fərqlərinə baxmayaraq, bütün Azərbaycan vətəndaşları bir vətənin övladlarıdır. Ümumi vətəndə müştərək həyatlarını qurmaq və öz səadətlərinə birlikdə yetişmək üçün onlar bir-birinə əl uzatmalı və yardım etməlidirlər”. “Azərbaycan”qəzetinin o vaxtkı saylarına baxanda deyilənin həm də əməldə həyata keçirildinin şahidi olmaq mümkündür: hər millətə aid xəbərlər, müraciətlər, problemlərin işıqlandırılması. Qəzetin 1 noyabr 1918-ci il, 28-ci nömrǝsində “Qafqaziya millətlərinə” adlı məqaladə yazılır: “Əsrlərcə qonşuluğumuz bizə öyrətmiş və hazırkı mənafeyi-siyasiyyəmiz tələb edir ki, mədəniyyətimizin tərəqqisi, həyatımızın nəşvü-nümasını [inkişafını] dinc və birgə yaşamaqda arayaq. Binaileyh biri-birimizi qırmağımız bizə zərərdən başqa bir nəticə verə bilməz”. Çoxmillətli Azərbaycan parlamentinin rəsmi orqanı kimi, “Azərbaycan” qəzeti hər millətin marağını, problemini, ən vacibi isə millətlər arasında barışığı və bərabər hədəfi – vahid Vətənin gələcəyində birgə fəaliyyəti təbliğ edirdi, öz adının haqqını verirdi.
“Azərbaycan” qəzeti ilk təsis olunduğu gündən müstəqilliyin və yeni dövlətin səsi olmaq iddiasına görədir ki, onun nailiyyətində də, mübarizəsində də, süqutunda yanında olub. Bu iddianın verdiyi məsuliyyətlə ilk sayda Qafqaz İslam Ordusunun qardaş köməyi haqqında məlumatı, Ordunun komandanı Nuru Paşanın, eyni zamanda Fətəli xan Xoyskinin Nuru Paşaya teleqramlarını dərc edildi; 2 may 1919-cu ildə ilk Şərqin ilk müstəqil respublikasının bayrağının qəbul edilməsi ilə Üzeyir Hacıbəyli “Bayrağımız saralmaz” məqaləsində məlumat verdi: “Bayrağımız haqq bayrağıdır. O, bir millətin bəşəri hüquqlarının parçasıdır. Bir millətin ki, onun insan kimi yaşamağa haqqı vardır. Bir millətin ki, daha əsir olmaq istəmir…” 1920-ci ilin aprelində Azərbaycan hərtərəfli işğal olundu: torpağı da, dövləti də, arzuları da, gələcəyi də, səsi də, sözü də. Və “Azərbaycan” susdu. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, “Parlamentin son iclaslarında Məhəmməd Əmin Rəsulzadə dərin bir kədər və hüznlə istilanın Azərbaycana yetişdiyini söyləyərkən arxadan hönkürtü ilə ağlamaq səsi eşidilir və hamı kədərlə geriyə dönür: “Azərbaycan” qəzetinin redaktoru Şəfi bəy Rüstəmbəyli ağlayırdı”. Bu fakt özündə ağrı-acı dolu həqiqətin rəmzi idi.
Maarifçilik missiyasında atılan imza
“Azərbaycan” qəzeti millətin nə ilk, nə də son qəzeti idi. Məhz faktlara əsaslanaraq cəsarətlə demək olar ki, olduğu coğrafi məkanda, daxil olduğu mədəni bölgədə daim öz müdrik sözünü deyən, mədəniyyəti ilə ayrıca səhifə açan, tarixə sanballı alimləri ilə daxil olan Azərbaycan xalqı cəhalətlə mübarizədə həmişə öndə durub. Hələ 1875-ci ildə Həsən bəy Zərdabinin təsis etdiyi ilk milli qəzet olan “Əkinçi” ilə “Azərbaycan” arasında bir çox qəzet və jurnal doğulmuşdu, bacardığı qədər millətinə xidmət göstərmişdi. Bu mətbu orqanları ətrafında görkəmli ziyalıları, şair və yazıçıları toplamaqla kifayətlənməyib, ayrıca məktəb səviyyəsinə qədər yüksəlirdilər: “Füyuzat” və “Molla Nəsrəddin” jurnalları, “Həyat” qəzeti, rus dilində nəşr olunan “Kaspi” qəzeti. “Azərbaycan” qəzeti onlardan bir neçə xüsusyyətinə görə fərqlənirdi. Əvvəla, o, məhz müstəqil Cümhuriyyətin yaranması ilə doğulmuşdu, məhz onun səsi və sözü idi. “Azərbaycan” qəzeti yeni dövlətin parlamentinin rəsmi mətbu orqanı idi. Əgər digər mətbu orqanlarının işıq üzü görməsi üçün Rus İmperiyasının canişinləri icazə verməli idisə, onların istəyi ilə çapını dayandırmalı olurdusa, onların sensurasından keçirdisə, “Azərbaycan” qəzeti məhz müstəqil Azərbaycan Cümhuriyyəti ilə bərabər doğulmuşdu. Onu təsis edən elə əvvəlki qəzet və jurnallarda fəaliyyət göstərən, qələmi orada itilənən ziyalılar idi, ancaq bu dəfə onlar öz müstəqil Vətəninin xəbərini çatdırır, onun adından danışırdılar. Qəzetinin 1918-ci il 7 dekabr tarixli 58-ci sayında Üzeyir bəy Hacıbəyli “Tarixi günümüz” məqaləsində yazırdı: Bu o gündür ki, Azərbaycan türklərinin Milli Məclisi, Milli Şurası açılıb. Azərbaycan təkmil bir hökumət şəklinə girir. Yüz-yüz əlli sənə bundan əvvəl müxtəlif xanlıqlardan ibarət olan Azərbaycan torpağının rus istilasından qazandığı bir mənfəət o oldu ki, bu torpaq üzərində qurulmuş olan saxta və əməli hüquqları silinib-süpürülmüş müttəhid və vəsi bir ərazi şəklinə girdi və bu gün xilas olub da iki milyon mütəcavüz nüfus ilə Azərbaycan Cümhuriyyəti namını daşımağa kəsbi-ləyaqət etdi. Bəs bu gün haman bu Azərbaycan Cümhuriyyətinin milli parlamanı, Milli Məclisi açılmaqla təşkilat və tərtibati-siyasiyyəsi artıq itmama yetir. Belə olan surətdə, deməli, qəlbimizdə bəslədiyimiz ümid — parlamanımızdır. Və ümidvarıq ki, cavan parlamanımız bu ümidimizin hüsuli yolunda var qüvvəsilə çalışacaq və Vətənimizin istiqlal və azadlığına birinci səbəb olacaqdır”. Üzeyir bəyin dili ilə desək, “Azərbaycan” qəzeti müstəqil dövlətin ümidlərinin, azadlıq arzularının gerçəkləşməsi, təkmil hökumətə çevrilməkdə olan gənc bir respublikanın ilk müstəqil sözü idi.
Tarixdən də bəlli olduğu kimi, qurulduğu ilk gündən Azərbaycan Cümhuriyyəti həm daxili, həm də kənardakı düşmənləri ilə mübarizə aparırdı. Üzeyir Hacıbəylinin qəzetin 5 dekabr 1918-ci il, 56-cı nömrəsində “Azərbaycan parlamanı” adlı məqaləsində yazdığı kimi, “Gözlər var ki, dünənə qədər əsir və qul olan bir milləti bu gün azad və sərbəst görmək istəməyir. Qulaqlar var ki, lal edilmiş bir dilin, bir millət dilinin bu gün açılıb da söz söyləməsini eşitmək istəməyir. Qəlblər var ki, bir əsrdən artıq məhkum qalan bir millətin bu gün hakim deyil, yalnız müstəqil və azad olmasını qəbul etmək istəməyir”. “Azərbaycan” həm mübarizə meydanı, həm də silah idi. O, bir tərəfdən, rəsmi xəbərləri dərc etməklə yanaşı, digər tərəfdən, milləti maarifləndirməyə, ruhunu gücləndirməyə çalışırdı. Qəzetin 6 dekabr 1918-ci il, 57-ci nömrəsində yazılır: “Bir şəxs və ya bir millət azad olmaq istərsə, buna öz ləyaqətini və qabiliyyətini göstərməlidir. Burası avropalıların qəbul etdiyi bir əsasdır. Həmin ləyaqət və qabiliyyət nədən ibarət ola bilər? Bunlar iki şeydən ibarət ola bilər: Daxili məişətdə həqiqi bir mədəniyyətə malik olmaq və xaricdən gələn zərbələr qarşısında baş əyməyib, istiqlal və heysiyyəti-milliyyəni müdafiə etməyə hər anda hazır olmaq”.
Millətin var olması üçün onun dilinin, ədəbiyyatının, düşüncəsinin yaşaması, inkişaf etməsi ilk vacib şərtdir. Buna görə də, ziyalılar “Azərbaycan” qəzetində həm də milli ruhu qidalandıran, eyni zamanda, onu təkmilləşdirən məlumatları çap edirdilər. Məsələn, qəzetin 1918-ci ilin bir neçə sayında ard-arda “Türk ədəbiyyat və lisanı və türk cərəyanı-əfkarı [türk ədəbiyyatı və dili, türk fikir cərəyanları] (Ruşən Əşrəf vǝ Ruşǝni bəylərin konfransı)” haqqında məqalələr çap olunur. Onlardan birində deyilir: “Əsl türk qövmünə məxsus ədəbiyyat saz şairlərində, təkyə mərsiyəçilərində qalmışdı. Ona kimsənin baxdığı yox idi. Halbuki bir millətin ədəbiyyatı o millətin ruhuna hansı vaxtda uyar? O vaxtda uyar ki, o millətin özündən götürülmüş ola. Fransız ədəbiyyatının fransızlar üstündə, rus ədəbiyyatının ruslar üstündə çox təsirləri olar. Çün dilləri ilə, duyğuları ilə birlikdə o millətin özündən alınmışdır. Ona görə düzəlmişdir. Bu barədə türk ədəbiyyatı geri qalmışdı. Çün türk, öz ruhunu tanıyıb ona görə çalışası yerdə, özünǝ özgə ruhları aparmağa savaşırdı”. Deyilənlərdə əhəmiyyətli bir məqam var: millətin ruhunun yaşaması üçün onun öz ədəbiyyatı inkişaf etməlidir. Məsələn, ərəb mühacir yazıçısı Xəlil Cübran belə hesab edirdi ki, öz xalqının dirçəlməsi, var olması üçün onun dili var olmalıdır, bu isə şairin dilində və ürəyindədir, çünki “Şair xalqın yaradıcı gücünün ifadəçisi, ruh aləmində baş verənləri əql dünyasına ötürən, bilik dünyasında baş verənləri bilik xəzinəsinə toplayan bir bələdçidir”. “Azərbaycan” qəzetində də bu vacib məqam vurğulanmaqla yanaşı, həm də yeni dövrün yeni çağırışları vurğulanır, keçmişlə deyil, yeni tələblərlə ayaqlaşmağın əhəmiyyəti qeyd edilir: “Məşrutiyyət zamanı gəlməklə bütün vətən milliləşdiyi sırada Osmanlı ədəbiyyatında da dəyişiklik istəkləri bəlirdi [özünü göstǝrdi]. Çün ədəbiyyat həyatın əksidir. İctimai hərəkətlərə görə ədəbiyyat da cərəyan dəyişdirir. Bu indiki ǝsr isə milliyyət əsridir. Bundan ötrü bizim ədəbiyyatımızda da milliyyət hərəkətləri başlandı”. Bəli, “Azərbaycan” qəzeti müstəqil ruhun maariflənməsi idi, özlüyündə artıq güc idi. Məhz buna görə də, 1920-ci il aprel işğalından sonra o da susduruldu.
Millət adına söz demək haqqı
Azərbaycan Cümhuriyyəti böyük bir ziyalı, ictimai və siyasi xadimlər ordusunun əməyinin nəticəsi idi. Təbii ki, bu milli sərvət ilk növbədə “Azərbaycan” qəzetinin səhifələrində əks olundu. Qəzetin ilk redaktorunun Üzeyir Hacıbəylinin olması təsadüf ola bilməzdi. Şərqin ilk operasını yazmaqla dünyaya millətinin musiqisini, mədəniyyətini çatdırmağa nail olmuş bir dahi indi də onun səsini, sözünü çatdıran bir mətbu orqanının baş redaktoru oldu. Ondan başqa qəzetə rəhbərlik edənlər sırasında Ceyhun Hacıbəylinin, Xəlil İbrahimovun, Şəfi bəy Rüstəmbəylinin də adlarını görürük. Lakin biz diqqəti bir neçə başqa məsələyə yönəltmək istəyirik. Əvvəla, qəzetdə məhz milli ruha yaxın olan, onun qayğısına qalanların imzalarına rast gəlmək mümkündür. Nömrələrin birində Məhməd Əmin Yurdaqulun şeirlərindən bir beyt nümunə gətirilir və məhz bununla qəzetin də ruhunu təyin etmiş olur:
Bən bir türkəm, dinim, cinsim uludur.
Sinəm, özüm atəş ilə doludur.
İkinci diqqət yetirilməli məsələ isə, “Azərbaycan” qəzetinin müəlliflərinin bir mücahid, xalqı adına müəyyən bir mübarizə yolu keçmiş şəxslərin olmasıdır. İradə Əliyevanın “Oxşar talelər” adlı məqaləsində belə şəxsiyyətlərdən bir neçəsinin – Əliabbas Müznib, Seyid Hüseyn Sadiq, Ömər Faiq Nemanzadənin həyat və yaradıcılıq yoluna işıq salınır və belə qənaətə gəlmək olur ki, “Azərbaycan” mübarizlərin imzasının toplaşdığı səhifələrdir. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Məhəmməd Ağa Şahtaxtlı, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Mirzəbala Məmmədli, Əhməd Ağaoğlu, Cəfər Cabbarlı, Əhməd Cavad, Seyid Hüseyn, Şəfiqə Əfəndizadə, Məhəmməd Hadi və daha neçə qürur duyulmalı adlar. Təsadüfi deyil ki, Cümhuriyyətin süqutundan və qəzetin susmasından sonra onun müəllifləri də susduruldu. Lakin ki, mübarizə bitmədi, fərqli müstəvilərdə davam etdi, fəaliyyət dövründə toplanan yaradıcılıq enerjisi hələ uzun illər ruhları qidalandırdı. Əhəmiyyətli bir məqamdır ki, sonralar mühacir həyatı yaşamalı olan Şəfi bəy Rüstəmbəyli yenə də Azərbaycanın müstəqil səsini eşitdirməyə çalışırdı və o, öz xatirələrində yazırdı: “Nəhayət, 27 aprel gecəsi saat 12-də Bakıda bütün idarə, məhəllə bolşeviklərin əlinə keçdi. Bununla aşağı-yuxarı ikillik Milli Azərbaycan istiqlal tarixi qapandı. Milli azəri türkünün istiqlal ruhunu əlindən ala bilmədilər. İşğal zəfərləri yarımçıq qaldı. Məmləkətin həqiqi övladlarının istiqlal uğrundakı qan ilə boyanmış və müttəhid bir kütlə halındakı gənc övladlarının hürriyyət və istiqlaliyyət ruhu ilə istiqlal hələ yürüyür. İmanın qüvvəsi, istiqlalın təbcili bizdə Bakı və Azərbaycan yaşadıqca yaşayacaq və bütün türk ellərini istiqlal ilə sevindirəcəkdir.” Bu, sıradan bir vətəndaşın, yaxud ziyalının deyil, məhz “Azərbaycan” qəzetinin ilk müstəqillik illərində sonuncu redaktorunun dedikləri idi. Bir millətin səsi olmaq məsuliyyətini anlayanlar onun susmaması üçün əllərindən gələni edirdilər. Tədqiqatçıların bildirdiyinə görə, qəzetin var olmasında böyük əmək sərf etmiş, xitməti olmuş Ceyhun Hacıbəyli sonralar mühacir həyatı yaşamalı olanda eyni adlı qəzet buraxmağa çalışmış və 1951-ci ildə buna Münxendə nail olmuşdu.
“Azərbaycan”ın itməyən ziyası
Şəfi bəy Rüstəmbəylinin sözlərindəki həqiqət təqribən 72 ildən sonra gerçək oldu: istiqlal ruhunun imanının gücü təkrar özünü göstərdi və öz səsini qaytardı: 1992-ci ildə Azərbaycan Respublikasının parlamenti cəmiyyətə “Azərbaycan”la təkrar səslənməyə başladı. Tarix sanki təkrar olundu. Ulu Öndər Heydər Əliyevin “Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi əbədidir, sarsılmazdır və dönməzdir” şüarı, bir tərəfdən, keçmişdəki uğurları davam etdirilməsini, digər tərəfdən, səhvlərdən nəticə çıxarılmasını, ən vacibi isə, güclü və mübariz ruh tələb edirdi. “Azərbaycan” qəzetinin ikinci müstəqillik illərində çıxan səhifələrində də məhz bu istiqamətlər qorunmağa çalışılır. Bu gün də “Azərbaycan” qəzeti həm dövlətin, həm də çoxmillətli Vətənin səsi və simasıdır. Bu, onun taleyinə yazılmış müqəddəs bir missiyadır. Əhəmiyyətli bir faktdır ki, yaxın zamanda ADA Universitetinin tǝşǝbbüsü vǝ dǝstǝyi ilǝ Azǝrbaycan Xalq Cümhuriyyǝti Hökumǝtinin orqanı olan “Azǝrbaycan” qǝzetinin (1918- 1920) tam külliyyatı ǝrǝb qrafikalı ǝlifbadan latın qrafikalı müasir Azǝrbaycan ǝlifbasına köçürülǝrǝk, lüğǝt, izahlar, şǝrhlǝr vǝ adlar göstǝricisi ǝlavǝ edilmǝklǝ nǝşr edildi. Bu, bir tərəfdən, Azərbaycan adlı dövlətin kökünün, ağrılı, eyni zamanda, şərəfli tarixinin vacib səhifələrinin təkrar oxucuya çatdırılmasıdır. Digər tərəfdən isə, bu, həm də Azərbaycan ziyalısının keçdiyi həyat yolunun təkrar oxuculara təqdim edilməsidir.
Azərbaycan xalqı Şərqdə özünü dərk edən və öz kimliyini təsdiq edən nadir xalqlardan biri və birincisidir. “Azərbaycan” qəzeti isə bu mərdanəliyin və cəsarətin meydanı və səsidir. Qəzetin 7 dekabr 1918-ci il, 58-ci nömrǝsində “Prometey” adlı məqalənin sonluğu yalnız Vətənimiz üçün deyil, onun adını daşımaq şərəfinə nail olan qəzet üçün də keçərlidir: “Yaşa, istəkli cümhur vətənimiz; yaşa, ey Şərq tarixinin Prometeyi! Sən xalqa mənfəət verəcək alovlu nuru göydən alaraq yerə saç, insanlara tapşır! İstər bunun üçün səni edam etsinlər!”
Zərif ruhun güclü təcəssümü
Bir xalq haqqında tam təsəvvür əldə eləmək üçün onun Qadınını tanımaq lazımdır. Çünki hər qadın öz dövrünün, mühitinin simasıdır. Bir qadının kimliyini tanımaq üçün isə onun ağlına və mənəvi gücünə baxmaq kifayət edir. Azərbaycan qadını tarixdə ağlı, təmkini, cəsarəti, gözəlliyi və xeyirxahlığı ilə ad qazanıb. Bu keyfiyyətlər qədim dastanlardan tutmuş bu günə qədər dönə-dönə təsdiqləndiyinə görə, böyük bir qətiyyətlə iddia etmək olar ki, onlar zamanın tələbi ilə, məcburiyyətdən doğulmur, Azərbaycan qadının mahiyyətinin əsl təzahürüdür. XX əsrin görkəmli alimlərindən biri, öz sahəsində böyük yeniliklərə imza atmış, eyni zamanda, zəriflik mücəssəməsi olan akademik Zərifə xanım Əliyeva da bu adı ən ali səviyyədə, tam mənası isə doğruldan bir şəxsiyyət olmuşdur.
Zərifə xanım Əliyevanın doğulduğu ailə ziyalı olmaqla yanaşı, həm də mübariz olub, öz arzusuna doğru cəsarətlə getməyi bacarıb. Bunu onun atası, görkəmli dövlət və ictimai-siyasi xadimi, elm fədaisi, böyük şəxsiyyət Əziz Əliyevin həyat yolunda, bütün çətinliklərə baxmayaraq öz xalqına, Vətəninə layiqli xidmətində görmək mümkündür. Təbii ki, bu ruh övlada da sirayət edib. Zərifə xanım bir alim, şəxsiyyət kimi nə qədər böyük əzmə malik idisə, onun bir o qədər də yüksək və zərif bir mənəviyyatı vardı. Tarixi həqiqətə görə, Şərqdə qadın ilk dəfə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində səs və söz hüququ qazanıb. Məsələyə daha geniş spektrdə baxanda belə məlum olur ki, əslində, bu, şəraitə baxmayaraq öz üzərində işləyən, təhsil alan, savadlanan, ictimai vəziyyəti düzgün dəyərləndirməyi bacaran, hətta bu istiqamətdə müəyyən işlər görən qadınların hüquqlarının tanınması, inkişaf yollarının süni maneələrdən təmizlənməsi, gənc respublikanın quruculuğunda onların da xidmətindən istifadə edilməsi idi. Başqa sözlə desək, Azərbaycan qadını hər zaman düşünməyi və düşündürməyi, öz şəxsiyyətinə hörməti qorumaqla yanaşı, sözünü ən yüksək kürsüdən deməyi bacarıb. Buna Zərifə Əliyevanın nümunəsində bir daha şahid oluruq. O, öz sahəsinin bacarıqlı və novator mütəxəssisi olmaqla yanaşı, həm də ictimai xadim idi, keçmiş SSRİ-nin Sülhü Müdafiə Komitəsinin üzvü, Azərbaycan Sülhü Müdafiə Komitəsi sədrinin müavini, «Bilik» Cəmiyyəti İdarə Heyətinin üzvü və keçmiş İttifaqın Oftalmoloqları Elmi Cəmiyyəti İdarə Heyətinin üzvü idi, Azərbaycanın əməkdar elm xadimi fəxri adını almışdı. Ulu öndər Heydər Əliyev Zərifə xanımı belə təqdim edir: “Zərifə xanım çox böyük alim olub. Mən hələ onunla həyat quranda o, artıq elm yolunda idi, elmlə məşğul idi. Onun elmi fəaliyyəti məlumdur. O, çox istedadlı, çox xeyirxah, çox sadə insan idi”. Onu da vurğulayaq ki, Zərifə xanımın yüksək insani keyfiyyətlərindən yalnız ailəsi deyil, onun aid olduğu hər cəmiyyət, kollektiv faydalanırdı. Rusiya Tibb Elmləri Akademiyasının həqiqi üzvü, Göz xəstəlikləri Elmi-Tədqiqat İnstitutunun direktoru, Dövlət mükafatı laureatı M. M. Krasnov yazır: “Zərifə xanım Əliyeva haqqında xatirələrimi bir sözlə ifadə etməli olsaydım deyərdim: o həm Xeyirxah idi, həm Ağıllı idi, həm də Qüdrətli idi!”.
Zərifə xanım Əliyeva seçdiyi peşədə öz izini qoymuş, sözünü deyə bilmiş alim və həkim idi. Onun yazdığı monoqrafiyalar və məqalələr bu gün də aktualdır və oftalmoloqların stolüstü kitabıdır. Onu da vurğulayaq ki, bu, sadə bir elm yolu deyildi. Akademik Krasnovun yazıdğına görə, “məktəb yaradan”, “tibb elminin, necə deyərlər, “xam sahələrinə” müraciət edən Zərifə xanım Əliyeva öz sahəsində ən cəsarətli, yeni addımlar atmaqdan çəkinmirdi. O, dünyada ilk dəfə olaraq görmə orqanının peşə patologiyasını araşdıran elmi-tədqiqat laboratoriyası yaratmış və praktik olaraq elm aləmində yeni bir istiqamətin – “peşə oftalmologiyası”nın, yaxud “sosial oftalmologiya”nın təməlini yaratmışdı. “İridodiaqnostika”, “Göz yaşının axmasının cərrahi müalicəsinin müasir üsulları”, “Göz yaşı yollarının qoruyucu cərrahiyə üsulları” və daha neçə fundamental tədqiqatı onun elmi cəsarətinin göstəricisi idi. Həmkarlarının yazdığına görə, Zərifə xanım Əliyeva hər işinə yüksək diqqətlə və məsuliyyətlə yanaşırdı. Əhəmiyyətli bir məqamdır ki, o, hətta xəstə olanda da elmi tədqiqatını davam etdirirmiş. Tibb elmləri doktoru, professor Z.M. Skripniçenko yazır: “Beləcə, mənim üçün olduqca əziz və doğma olan Zərifə xanımın sonuncu xahişini – birgə başladığımız kitabı yazıb qurtarmağı vəzifə borcu hesab edirəm. Çünki onun zəhməti özündən sonra da işıq üzü görməli, onun fikirləri mütəxəssislərə gedib çatmalıdır”. “Görmə orqanının peşə patalogiyası” adlı həmin kitab 1988-ci ildə işıq gördü və həmkarının dediyi kimi, Zərifə xanımın əməyinin, şəxsiyyətinin nuru parlamaqda davam etdi.
Düşüncə tarixini tədqiq edəndə və Azərbaycanı bu kontekstdə nəzərdən keçirəndə qadının cəmiyyətdə hansı yer tutduğu, necə bir rol oynadığını daha aydın görüb, müqayisə etmək mümkündür. Məsələn, məlum olduğuna görə, Avropada XX əsrə qədər nə ciddi ideyalarda qadın, nə də qadında ciddi ideya qəbul edilməmişdir. Öz varlığını, düşüncəsinin ciddiliyini, səs hüququ təsdiq etmək üçün o, uzun illər mübarizə etməli olmuşdur. Bəşəriyyətin bugünkü iqtisadi, siyasi, həm də mənəvi böhranını təhlil edən amerikalı tarixçi filosof Riçard Tarnas onu “mahiyyətcə kişi böhranı” adlandırır və bununla təfəkkürlərin birtərəfliliyini, naqisliyini vurğulamağa çalışır: “Əsrimizin qarşısında boya-boy dayanan böyük məsələ budur: kişi başlanğıcı …birtərəfli planından əl çəkib nəhayət ki, dərk olunmamış yarısını görmək və könüllü olaraq qadın başlanğıcı ilə onun bütün təzahürlərində tamamilə yeni, qarşılıqlı anlaşma və bərabərliyə əsaslanan münasibətdə olmaq”. Tanınmış fizik Heizenberq isə bunu belə təsvir edir: “Tarixdə ilk dəfə Yer üzündə insan özü ilə baş-başa qalıb, heç bir başqa tərəfdaş və ya rəqib daha görmür”. Bəli, insan öz qurduğu cəmiyyətlə üz-üzə durur. Qadın fiziki olaraq deyil, məhz mental olaraq düşüncənin inkişaf xəttindən təcrid edildikcə, ciddi təhriflər baş verir, Haqqa gedən yol azıb kimlərinsə marağına xidmət etməyə başlayır. Çünki quruculuğun tən yarısı qadının öhdəsinə düşür və onun olmaması, düşüncəsinin, varlığının yox sayılması cəmiyyətin də şikəst doğulmasına səbəb olur. Nəticədə bütün bəşəriyyət əziyyət çəkir. Əhəmiyyətli bir məqamdır ki, Azərbaycan oxşar mənəvi böhranla qarşılaşmayıb, çünki qadın düşüncəsi kişi düşüncəsini tamamlaya bilib. Bunu tarix də sübut edir, müasir dövr də. Azərbaycanda gedən quruculuq işlərində Zərifə xanım Əliyeva diqqətini məhz peşə xəstəliklərinə yönəldirdi. Böyük alim haqqında məlumatda deyildiyinə görə, “o, elmdə ilk dəfə olaraq yod və şin sənayesi işçilərinin görmə orqanında yaranan peşə xəstəliklərini öyrənmiş və bu xəstəliklərin profilaktikası tədbirlərini işləyib hazırlamışdır. Onun bu istiqamətdə apardığı elmi-tədqiqat işləri dünya ədəbiyyatında analoqu olmayan nadir tədqiqatlar sırasındadır. Zərifə xanım uzun illər respublikanın ondan artıq iri sənaye müəssisələrində genişmiqyaslı elmi-tədqiqat işləri aparmışdır. Göstərilən istiqamətdə apardığı elmi-tədqiqat işlərinin nəticələri alimin “Şin istehsalatında gözün peşə patologiyası”, “Xronik yod intoksikasiyası zamanı oftalmologiya” və “Yod sənayesində gözün peşə xəstəliyinin profilaktikası” kimi qiymətli monoqrafiyalarında öz əksini tapmışdır”. Başqa sözlə desək, Zərifə xanım Azərbaycanın inkişafında öz xidmətini göstərirdi və çalışırdı ki, ən yaddan çıxmış, sağlamlıq üçün ən təhlükəli sahələrin insanlarını ön plana çəksin, onlara qayğı göstərsin. Bu, yalnız bir mütəxəssis diqqəti deyildi, həm də vətəndaş borcu idi. Skripniçenkonun dediyinə görə, o, Moskvada, Vətənindən uzaqda olanda da, “yenə də özünəməxsus tərzdə maraqla Bakıda Məişət Kondisionerlər Zavodunda apardığı tədqiqatlardan – stirol və tetraxloretilen buxarının təsirinə məruz qalan fəhlələri necə müayinə etməsindən danışırdı. Öz yurdunun əsl övladı kimi Zərifə xanım yenə də Azərbaycanla yaşayır, xalq təsərrüfatının aparıcı sahələrində peşə oftalmopatologiyasına aid tədqiqatlar aparırdı”.
Azərbaycan dünyada nadir ölkələrdəndir ki, qadın cəmiyyətdə öz yerini tutmaq üçün kişi ilə mübarizə aparmayıb, buna ağlı, istedadı ilə nail olub. Hətta kənar qüvvələr süni şəkildə bu istəyi onda körükləməyə çalışsalar da, Azərbaycan qadınına xas müdriklik, xanımlıq tez bir zamanda hər şeyi təkrar öz axarına salıb. Maraqlıdır, çox vaxt dövlət xadimləri, şair və yazıçılar, filosof və alimlər arasında qadınların azlığı xüsusi arqument kimi gətirilir. Həqiqətən də, əksər hallarda qadın yüksək materiyalar haqqında düşünməyə, günlərlə elmi eksperimentlər üzərində çalışmağa, hər şeydən təcrid olunaraq yalnız öz yaradıcılığını gerçəkləşdirməyə vaxt tapmır, ancaq öz övladına milli-mənəvi dəyərləri çatdırmağa, ona yüksək əxlaq təlqin etməyə, onun çətinə düşmüş düşüncəsinin işıqlanmasına, öz həyat yoldaşına arxa durmağa onun vaxtı həmişə olur. Onun ömür-gün yoldaşı, Ulu Öndər Heydər Əliyev deyir: “Mən bu barədə çox danışa bilərəm, ailəmin yaşaması, bu günlərə çatması, övladlarımın tərbiyəsi üçün və həyatımda onun əvəzsiz rolu üçün mən bu gün Zərifə xanımın məzarı qarşısında baş əyirəm. On il keçsə də, onu bir dəqiqə belə unutmuram və unutmayacağam. Mənim övladlarım da bu əhval-ruhiyyədədirlər”.
Kişilərdən fərqli olaraq qadınlar cəmiyyətə sanki içdən bələd olurlar. Axı, yazılmamış bir qanunla ailə ocağını isti saxlamaq, cəmiyyətin bütün şərt və tələblərini bilib gələcək nəsli də o ruhda böyütmək, qorumaq və ya həvəsləndirmək onun öhdəliyindədir. Buna görə də, istənilən şəxsin ən yaxın ətrafı ilk növbədə qadındır – ana, həyat yoldaşı, bacı, övlad və s. Bir şəxsi tanımaq üçün onun ətrafındakı qadına baxmaq kifayət edir. 1995-ci ildə Ulu Öndər Heydər Əliyev Zərifə xanım haqqında deyir: “Zərifə xanım kimi həyat yoldaşım olduğuna və o, ailəmdə çox yüksək mənəvi mühit yaratdığına görə mən xoşbəxt olmuşam. Həyatımın bütün dövrlərində işlə məşğul olduğuma görə ailə məsələlərinə fikir verməyə vaxtım olmayıb. Bunların hamısı Zərifə xanımın üzərinə düşüb və o da bu vəzifəni şərəflə, sədaqətlə, çox böyük məharətlə yerinə yetirib”.
Bəli, cəmiyyəti sözsüz təqdim edən də qadın və ona münasibətdir. O, nə qədər işıqlı, yüksək intellekt və əxlaq sahibidirsə, deməli, həmin cəmiyyəti də təsvir edəcək sözlər məhz bunlar olacaq. Bir millət məhz qadına verdiyi dəyər qədər özünə hörmət edir, öz gələcəyini görür. Zərifə xanım Əliyevanın şəxsində Azərbaycan xalqı bir daha yüksək bir səviyyədə təqdim olunur, tanınır.
Lider – milli kimliyin təcəssümü kimi
Qədim tikililərə baxanda diqqəti cəlb edən ilk növbədə onun sütunları olur. Hətta bina özü olmasa belə, onlardan həmin binanın necə olduğunu, nəyə xidmət etdiyini, hətta sakinlərinin kimliyi haqqında məlumat almaq mümkündür. Dövlət quruculuğunun da öz sütunları var. Onlar nə qədər möhkəm olarsa, onların üstündə bərqərar olan fəaliyyət, təklif edilən yeniliklər, iqtisadiyyatın təşkili, daxili və xarici əlaqələrin təşkili də bir o qədər sabit, etibarlı və uzunömürlü olar. Heydər Əliyev siyasətinin də öz möhtəşəm sütunları var. Özündə həm tarixi kökləri, həm milli-mənəvi dəyərləri, həm milli identikliyi, həm bugünün əmin-amanlığını, həm də gələcəyin etibarlı təminatını ehtiva edən bu sütunlar “Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi əbədidir, sarsılmazdır və dönməzdir” şüarının təsdiqidir.
Ulu Öndər Azərbaycanın fərqli dövrlərində dövlət başçısı olub: Sovet İmperiyası illərində, keçid dövründə və müstəqillik əldə edəndən sonra. Belə demək mümkündürsə, xalqın fərqli səviyyələrdə və müstəvidə sınağa məruz qaldığı, fəlakətin kandarında qaldığı, hətta xalq olaraq varlığı və yoxluğunun həll edildiyi, xalq və dövlət üçün əhəmiyyətli məqamlarda Heydər Əliyev şəxsiyyəti öz xidmətini göstərib, taleyüklü rolunu oynaya bilib. Çünki o, Azərbaycanın özündə də olsa, ondan kənarda fəaliyyət göstərsə də, xalqla mənəvi bağlarını həmişə qoruyub saxlamağı bacarıb. Məhz bu səbəbdən məkanından, zamanında asılı olmadan Heydər Əliyevin fəaliyyətinin, apardığı siyasətin əsl məqsədi öz xalqının varlığı və gələcəyi üçün qurulan sarayın möhkəm sütunlarını qaldırmaq olub. Bunu yalnız illər sonra tam aydınlığı ilə görmək və təhlil etmək mümkündür. Bizim təhlilimiz də illərlə məhdudlaşmayaraq, bütövlükdə Ulu Öndərin siyasətini ehtiva edəcək.
Heydər Əliyev hər zaman Azərbaycanın tarixi köklərinə böyük diqqət ayırıb və bunun həm xalqın, həm də dövlətin varlığı üçün əsas şərtlərdən biri hesab edib. Çoxmilyardlı əhalisi olan dünyada başqalarının arasında yox olmaq təhlükəsi hər zaman var və belə bir şəraitdə xalq kimi öz identikliyini qorumaq çox çətindir. Bunun baş verməməsi üçün ilk baxışda kiçik, mahiyyətinə görə isə çox əhəmiyyətli şərtlər var. Vətən nəsildən-nəslə keçən ən müqəddəs mirasdır. Hər nəsil təməl daşlarını yaxşı tanımalıdır ki, onun üzərində qaldırılan sarayın tikintisində də düzgün iştirak edə bilsin. Tarixi kök deyəndə biz bir millətin var olub inkişaf etməsi üçün zəruri olan Vətən adlı torpağı, onun mənəvi sabitliyinin təminatı və qoruyucusu olan milli-mənəvi dəyərləri, düşüncə və mədəniyyət tarixində “imzasını imzalara qatan” mütəfəkkir və şəxsiyyətlərinin nümunə kimi tanıdılmasını nəzərdə tuturuq.
1990-cı ilin noyabr ayının 17-də Heydər Əliyevin sədrlik etdiyi Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Sovetinin sessiyasında ilk dəfə 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tərəfindən qəbul olunmuş Azərbaycan milli bayrağı 70 ildən sonra təkrar qaldırıldı. O zaman Sovet İmperiyası hələ öz qüvvəsində idi, elə həmin ilin yanvarında öz müqəddəratını həll etmək istəyən dinc əhaliyə divan tutmuşdu. Üçrəngli milli bayrağı təkrar qaldırmaqla Ulu Öndər sanki iki mesaj verdi. Biri İmperiyanın başında oturanlara etiraz idi ki, bu xalqın gözünü qorxutmaq mümkün deyil, çünki onun öz yolu, öz kimliyi var. İkinci mesaj isə xalqa idi: sənin bir vaxtlar itirilmiş müstəqilliyini qaytarmağa əzmin də var, imkanın da. Atalar nə qazanır, nə qurursa, oğullar onu qoruyur, onun uğrunda canından keçir, daş üstünə daş qoyur. Bir bayraqla məcburi şəkildə unutdurulan neçə əsrlik tarixi qaldırdı.
Böyük bir ağac öz kökləri ilə nə qədər dərinə gedirsə, bir o qədər də qollu-budaqlı olur. Bu budaqlardan biri də dildir. Haydeggerin dediyinə görə, “dil varlığın evidir”. Buna görə də, xalqın var olmasında onun dilinin yaşaması ən böyük şərtlərdən biridir. Bütün imperiyalar kimi, Sovetlər İttifaqı da şüurları, düşüncələri işğal etmək üçün dildən istifadə edirdi. Düzdür, o dövrlərdə Azərbaycan xalqının mənliyinin, mənəviyyatının, tarixi ənənələrinin qorunmasında başlıca məsuliyyət məhz doğma dildə yazan şairlərin, yazıçıların üzərinə düşürdü. Bununla belə, bu yaradıcılığın özünün də bir dəstəyə, ağıllı idarəyə ehtiyacı var idi. İmperiyadan gələn bu təhlükəni Ulu Öndər də gözəl bilirdi və ona görə də, dövlət dilinin Azərbaycan dili olması uğrunda böyük bir mübarizə verməli olmuşdu. Müstəqillik illərində dövlət dili haqqında qərar təkrar aktuallaşanda o, bunu məhz “dili yaşadanlarla” – alim, şair və yazıçılarla müzakirə etdi və orada hələ İmperiya dövrlərində gedən bu gizli, siyasiləşmiş mübarizə haqqında danışdı. Onun özünün dediyinə görə, “1977-78-ci illərdə biz yeni konstitusiyanı qəbul edərkən bu məsələ, şübhəsiz ki, əsas məsələlərdən biri idi. Biz yeni konstitusiyada Azərbaycanın dövlət dilinin Azərbaycan dili olması barədə maddə hazırladıq. Qeyd etdiyim kimi, mən həmin konstitusiyanı hazırlayan komissiyanın sədri idim və bu işlərə rəhbərlik edirdim. Ancaq bu maddə Moskvada çox böyük etiraza səbəb oldu. Belə izah edirdilər ki, başqa respublikalarda bu yoxdur, buna ehtiyac yoxdur…. Ancaq biz buna nail olduq və 1978-ci ildə, səhv etmirəmsə, aprel ayında biz konstitusiyanı qəbul etdik. Həmin konstitusiyada yazıldı ki, Azərbaycanın dövlət dili Azərbaycan dilidir”. Əslində, Ulu Öndər dilin tarixini də, köklərini də, xalqın keçdiyi tarixi yolu da gözəl bilirdi və bu qərarla Azərbaycanda hər millətin söz haqqını tanımış olurdu. Ən vacibi isə, bu, dildə yaşayan milli şüurun qorunması idi və o, bunu incə və dəqiq bir siyasətlə etdi: “70-ci illərin axırı idi – dövlət mükafatları verilirdi. Biz xüsusən Azərbaycan dili haqqında kitab yazmış böyük bir kollektivə dövlət mükafatı verdik. Bu mükafatı onun müəllifinə görə yox, əsərin özünə və bu kitabın dilimizin təhlilinə həsr olunmasına görə verdik. Adətən biz mükafatları bir romana, bir şeirə, bir poemaya, bir teatr tamaşasına, bir rəsm əsərinə görə veririk. Amma bu mükafatı mən xüsusi mükafat hesab edirəm. Burada mənim şəxsi təşəbbüsüm, şəxsi məqsədim o olubdur ki, ictimaiyyət bir daha bilsin ki, biz dilimizin inkişafına nə qədər fikir veririk”. Bu qərarla o, əslində, dilin qorunmasını – öz varlığını qorumaq haqqını Azərbaycanda yaşayan böyüklü, kiçikli hər millətin öhdəliyinə verdi.
Xalq nə qədər güclü, zəngin potensiala malik olursa olsun, ağıllı lider, düzgün inkişaf xətti olmasa, onun maddi və mənəvi sərvəti israf olunub getməlidir, yaxud xərclənməyən enerji daxildən özünü məhv etməlidir. Təəssüf ki, Azərbaycan bu gerçəkliyi tarix boyu çox yaşayıb. Lakin bir daha belə səhvi etməmək üçün tarixdən dərs çıxartmaq azdır. Belə düşünmək olar ki, ümumiyyətlə hər xalq üçün layiqli bir Liderin yetişməsi həmin xalqın qorunması, dövrün xaosu arasında itib batmaması üçün ilahi lütfdür. Burada millətlə mənəvi əlaqə, onu sevmək, eyni zamanda, keçmişini bilib, bugününə dəyər verib, gələcəyini qurmaq bacarığı vacib şərtdir. Məhz bu keyfiyyətlərə malik olduğuna görə, Heydər Əliyev tutduğu vəzifədən, olduğu məsafədən asılı olmadan, öz xalqının Öndəri ola bildi.
Lider tarix yaratdığını anlayır və bunun məsuliyyətini dərk etdiyinə görə, atdığı hər addımda bunu nəzərə alır. Tarix bir səhifədən, bir əsrdən ibarət deyil. Buna görə də liderlik özündən əvvəlki tarixi qəbul etmək əzmi, hər şeyin başlanğıc nöqtəsinin yalnız özü olduğunu, tarixin elə onunla başladığını bəyan etmək kimi təhlükəli iddiadan uzaq olmaqdır. Onun böyüklüyü, ululuğu məhz bundadır. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illik yubileyində Azərbaycanın tarixini geniş təhlil edən Ulu Öndər deyir: “Аzərbаycаn Хаlq Cümhuriyyəti yаşаdığı dövrdə böyük işlər görmüşdür. Ən əsаsı оndаn ibаrətdir ki, dünyаnın bütün Şərq, müsəlmаn аləmində ilk dəfə Аzərbаycаndа dеmоkrаtik üsul-idаrə prinsiplərinə əsаsən dövlət, hökumət yаrаnmış, bеləliklə də Аzərbаycаndа həm müstəqilliyin əsаsını qоymuşlаr, həm də Аzərbаycаndа dеmоkrаtiyаnın, dеmоkrаtik dövlət üsul-idаrəsinin əsаsını qоymuşlаr. Bunlаrа görə və bütün bаşqа sаhələrdə göstərdiyi хidmətlərə görə Аzərbаycаn Хаlq Cümhuriyyətinin qısа bir zаmаndа gördüyü işlər yüksək qiymətləndirilir. Ümidvаrаm ki, bu dövr Аzərbаycаnın tаriхində pаrlаq səhifələr kimi dаim yаşаyаcаq və gələcək nəsillər də ilk Аzərbаycаn Хаlq Cümhuriyyətinin fəаliyyətinə yüksək qiymət vеrəcəklər”. İkinci müstəqillik illərində Heydər Əliyev demokratiyanın Azərbaycandakı ilk addımının ən uğurlu addımlarını davam etdirir, onların məhvedici səhvlərindən isə dərs çıxararaq oxşar təhlükələrdən dövləti qoruya bildi. Ən vacibi isə, öz liderlik bacarığı ilə başqa yanlış addımlardan çəkindirə bildi.
Lider ilk növbədə millətinin “mən”ini qoruyan şəxsdir, çünki heç də həmişə Lider və dövlət başçısı eyni şəxsdə birləşmir, hətta onların bir-birinə zidd olan vaxtları da olur. Heydər Əliyev məhz millətin “mən”ini düşünürdü, ona görə də onunla mənəvi bağı, mental vəhdəti var idi. 20 yanvar faciəsi ilə əlaqəli çıxışlarının birində o deyir: “Bu təcavüz Azərbaycan xalqına qarşı edilmişdi. Həlak olanlar Azərbaycanın milli azadlığı uğrunda qurban getmişdilər. Ancaq respublikanın rəhbərləri həmin dəfn mərasimində olmadılar. Bəziləri indi deyirlər ki, gəldilər, keçdilər, amma onlar matəm mərasiminin başında durmalı idilər, əvvəldən axıradək orada olmalı idilər. Əgər onlar xalqın rəhbərləri idilərsə, xalqa başçılıq edirdilərsə, gərək gəlib orada duraydılar. Bu da təsadüfi deyil, çünki yəqin mənəvi hüquqları yox imiş, onlarla xalq arasında böyük bir uçurum var idi”. Xalqın lideri ilə dövlət başçısı arasında yaranan ən kiçik uçurum da dövlətin taleyində mütləq böyük bir mənfi iz qoyur: ixtisaslar törənir, illərlə əziyyətlə qurulanlar bir anda məhv olur, ölkənin sərvəti talanır, millət aclıq çəkir, acizləşir, yad qüvvələrin “yeminə” çevrilir və s. Lider-millət vəhdəti yarananda isə ən çətin sınaqlardan da keçmək mümkün olur.
Lider ən kiçik qüvvəni də ümumi qüvvəyə birləşdirməyi bacarır, onun kiçikliyinə, hətta zəifliyinə göz yumub onu kənarlaşdırmır, onu dövlətin zəif halqasına çevrilməyə qoymur. Buraya uşaqlarla ünsiyyətdən tutmuş, Azərbaycanda yaşayan kiçik xalqların icmaları ilə işə qədər hamısı aiddir. 1995-ci ildə Heydər Əliyev respublikada yaşayan ləzgi ictimaiyyətinin nümayəndələri ilə görüşdə deyir: “Respublikamızın əhalisinin tam əksəriyyəti azərbaycanlıdır. “Azərbaycanlı” məfhumu çox genişdir. Düzdür, azərbaycanlıların minillik kökünə baxsan, bir qismi o kökdən, bir qismi bu kökdən gəlib. Amma onlar hamısı əsrlər boyu azərbaycanlı kimi formalaşıb. Ərazimizdə yaşayan azərbaycanlı da, ləzgi də, avar da, kürd də, talış da, udin də, kumık da, başqası da – bütünlükdə hamısı azərbaycanlıdır. Bu “azərbaycanlı” sözü bizi həmişə birləşdirib”. Bu sözləri ilə Ulu Öndər Azərbaycanda yaşayan hər xalqın gücünün xarici ölkələrin xain marağına deyil, öz vətəninin rifahına yönəldilməsi üçün əsaslar gətirir, inandırır, təhlükəni müsbət enerjiyə çevirir. Uşaqların beynəlxalq televiziya və radio gününə həsr olunmuş bayram şənliyində isə o, bir qrup uşaqların simasında bütünlüklə Azərbaycanın gələcək nəslinə üz tutur: “Mən şəxsən düşünürəm ki, doğrudan da bizim xalqımızda incəsənət, musiqi, mədəniyyət baxımından kütləvi istedad var. Yəni bu, ayrı-ayrı adamların istedadı deyil, ümumiyyətlə, bizim xalqımızın çox yüksək istedada malik olmasıdır. … Çox gözəldir ki, siz Azərbaycanın həyatında olan ictimai-siyasi hadisələri qavrayırsınız, tutursunuz və öz istedadınızla nümayiş etdirirsiniz. Ancaq bilin, siz bu layihələrin gələcək iştirakçısı olacaqsınız. Onları həyata keçirənlər olacaqsınız… Çünki bizi əvəz edən nəsillərimiz var. Belə gənc nəslimiz, uşaqlarımız, istedadlarımız var”. Əslində, xalqın hər üzvünə, hər nəslə müraciət etmək ona öz inamını göstərmək, onların tarixən sahib olduğu potensialı səfərbər etmək bacarığıdır.
Nəhayət, Liderlik öz xalqına, onun hər vətəndaşına sahib çıxmaqdır. Ulu Öndər bunu Suriyada Nəsiminin, Fransada Topçubaşovun məzarını ziyarət etməklə, 1990-cı ilin 20 yanvarında qırğına məruz qalıb çaşqınlıq və vahimə içində qalan xalqına uzaq Moskvadan – cinayəti törədən mərkəzin özündən müraciət etməklə, hər görkəmli şəxsiyyətin yubileyində, anım günündə onu yad edib haqqında xoş sözlərini, təhlillərini söyləməklə məhz xalqının arxasında durduğunu, onun yalqız olmadığını bəyan edir.
Ulu Öndər Heydər Əliyevin siyasəti ayrıca bir məktəbdir. Burada xalqı ən çətin məqamdan çıxartmaq bacarığından tutmuş, uzun müddətli strateji planlar qurmağa qədər incə, ancaq olduqca vacib prinsiplər ehtiva olunur. Bu məktəbdə hər sahənin nümayəndəsi özünə lazım olan istiqaməti tapa və yararlana, uğur qazana bilir. Onu tam əhatə etmək bir sahənin hüdudlarından çox kənara çıxır. Heç şübhəsiz ki, Heydər Əliyev məktəbi bir tərəfdən, yüksək təhsilin, böyük həyat təcrübəsinin, fitri istedadın, uzaqgörənliyin cəmləşməsidirsə, digər tərəfdən, yüksək insani keyfiyyətlərin, geniş ürəyin, yüksək inamın təzahürü idi. Nitqlərinin birində deyir: “İnsan ümidsiz yaşaya bilməz. Mən bütün həyatımı ümidlə yaşamışam. Bu gün də ümidlə yaşayıram. Ümidlə yaşamışam ona görə ki, gördüyüm işlərə inanmışam, inanıram və onların nəticəsini görmüşəm”. Həmin ümidin, inamın nəticəsidir ki, Azərbaycan bu gün uzun müddətli planlar qurur, superdövlətlərlə eyni masa arxasında bərabərhüquqlu dövlətlər kimi dialoqa girir, öz tələblərini irəli sürür, hüquqlarını qoruyur, müstəqillik illərinin əvvəllərində itirdiyi torpaqlarını şərəflə geri alır, dünyaya müsbət nümunə ola bilir.
Könül Bünyadzadə
Fəlsəfə elmlər doktoru,
AMEA-nın müxbir üzvü
Milli-mənəvi dəyərlərin qorunması siyasəti
Heydər Əliyev xalqın tarixinin hər səhifəsinin qədrini bilib, olanların qayğısına qalmağa, təhlükədə olanları qorumağa, pozulanları bərpa etməyə çalışıb və yalnız özünün deyil, bütün dövləti bunun üçün səfərbər edib. Özünün də dediyi kimi, “Tarix dəfələrlə sübut etmişdir ki, xalqın əvəzsiz milli sərvəti olan müstəqilliyin qorunması onun əldə edilməsindən qat-qat ağır və mürəkkəb vəzifədir”. Bir dövlətin hərbi gücü zəruridir, çünki namərd qonşular bunu şərtləndirir. Lakin milli-mənəvi güc bir millətin varlığının identikliyinin qorunması üçün zəruridir, yoxsa heç bir hərbi müdaxilə olmadan özü-özünü daxildən məhv edər.
Hər xalqın eposu olmur. Qəhrəmanların şəninə çox nəğmələr qoşulsa da, nağıllar, dastanlar söylənsə də, bu, hər zaman epos səviyyəsinə qədər qalxmır. Dastanlar məhz bir millətin vətəninin doğulmasının və qorunmasının, torpağı vətənə çevirib sevdirən qəhrəmanların tarixi olanda eposluq səviyyəsinə ucala bilir. Azərbaycan belə nadir xalqlardan biridir. Bu danılmaz həqiqəti bilən Ulu Öndər onu hər kəsin də dərk etməsini təmin eləmək üçün eposların, dastanların yubileylərini nəinki dövlət, hətta dünya səviyyəsində qeyd etməyi vacib sayırdı. 2000-ci ildə “Kitabi –Dədə Qorqud” dastanının 1300 illik yubileyi üzrə dövlət komissiyasının iclasında deyir: «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanı Azərbaycan xalqının ən qədim mədəniyyət, ədəbiyyat, mənəviyyat abidəsidir. Ona görə də, demək, bu, bizim ana kitabımızdır. Bu kitabın məzmununu, mənasını, onun hər bir kəlməsini hər bir azərbaycanlı məktəbdən başlayaraq bilməlidir. İnsanlar bütün bunları nə qədər çox bilsələr, millətini, xalqını, vətənini və müstəqil Azərbaycanı da bir o qədər çox sevəcəklər. Bu, bizim xalqımızın çoxəsrlik tarixində yeni bir mərhələdir”. Hər nə qədər eposlar, dastanlar qəhrəmanlığın, şərəf mübarizəsinin tərənnümü olsa da, onlar dinc dövrün məhsuludur. Bu, o deməkdir ki, xalqın qılıncı ilə yanaşı, qələminin də gücü var. Əslində, Heydər Əliyev XX əsrdə etdikləri məhz qələmin gücünün nümayişi idi.
Türkün vətəni qılıncı çatan, atının dırnağı dəyən hər yerdir. Bunu sübut eləmək üçün Ulu Öndər dünyanın hansı bucağında bir azərbaycanlı mütəfəkkir, dövlət xadimi olubsa, mütləq onu millətinə xatırlatmağı özünə borc bilib, çünki özünün də vurğuladığı kimi, “Beləliklə, xalqımız öz tarixini, keçmişini daha dəqiq bilərək daha da məğrur insan, azərbaycanlı, vətəndaş olur. Bu, çox mühüm məsələdir. Çünki dövlət müstəqilliyini əldə etmək, dövlət quruculuğunda dəyişikliklər yaratmaq və hüquqi, demokratik, dünyəvi dövlət quruculuğu yolu ilə getmək böyük bir prosesdir”. Bu işlər hələ Sovet İttifaqı dövründə də aparılırdı. 1972-ci ildə Aşıq Ələsgərin 150, 1973-cü ildə Nəsiminin 600, 1981-ci ildə Nizami Gəncəvinin 840, Aşıq Alının 180 illik yubileylərinin beynəlxalq səviyyədə keçirilməsi, heykəllərinin ucaldılıb, haqlarında filmlərin çəkilib, araşdırmaların aparılması Moskva səviyyəsində aparılan gərgin müzakirələrin, güclü siyasətin nəticəsi idi. Məqsəd öz müstəqil varlığının, kökünün varlığını daim xatırlamaq və xatırlatmaq idi. Bütün bunlar millətlərin kimliyini yox etməyə çalışan İmperiya siyasətinə tamamilə zidd idi. Lakin əldə olunan uğurlu nəticələrdən belə görünür ki, Heydər Əliyev hər dəfə öz məqsədinə nail ola bilib.
Tarixi köklərinin sabit olduğundan əmin olan, arxasında onun qayğısını çəkən dövlətin olduğuna inanan millətin özgüvəni də böyük olur. Dövlət nə qədər mürəkkəb bir sistem olsa da, hər vətəndaş orada öz yerini görməyənə qədər, Vətənlə arasında mənəvi bağ da yaranmır. Azərbaycan coğrafiyanın ən uğurlu məkanlarından birində – Şərq və Qərbin qovşağında, zəngin təbii sərvətli ərazidə yerləşir. İnsanları da bu təbiətə uyğundur. Təsadüfi deyil ki, dünya düşüncə tarixində Azərbaycan mütəfəkkirlərinin də layiqli imzaları var, NASA-nın kosmosa göndərdiyi “Yerdən səslər” arasında Azərbaycan muğamı da səslənir, nadir istedadlar sırasında azərbaycanlıların da adı çəkilir. Elə bu səbəbdəndir ki, Azərbaycan qədimdən bəri həm uzaq yerlərin işğalçılarının diqqətini cəlb edib, həm də yaxın qonşuların məkrli planlarının mərkəzində olub. Bu məkanın tükənməz təbii sərvətlərinə, əlverişli coğrafi yerləşməsinə sahib olmaq istəyən xainlər çoxdur. Başqa sözlə desək, bu, hətta normaldır. Hünər bu xainlik arasında özünə inamı qoruyub saxlamaq, öz mənəviyyatına sadiq qalmaqdır. Heydər Əliyev deyir: “Mən həmişə fəxr etmişəm, bu gün də fəxr edirəm ki, bizim xalqımız, Azərbaycan xalqı, millətimiz, yəni hər bir Azərbaycan övladı bütün xarici və daxili aləmi ilə çox gözəldir.” Bu, ölkə başçısından nəinki öz dövlətinin vətəndaşlarına, hətta bütün dünya azərbaycanlılarına ünvanlanmış bir çağırışdır: harada olursunuzsa olun, sizin gözəl, fəxr ediləsi bir Vətəniniz var. 31 dekabr Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəylik Günündə dünyanın 70-dən çox ölkəsində həmvətənlilərimiz daxili bir cazibə qüvvəsi ilə üzünü Azərbaycana tutur. Həmin gün 2002-ci ildə Ulu Öndər öz təbrikində deyir: “Azərbaycan xalqı uzun əsrlər boyu yadelli işğalçıların zülmlərinə məruz qalmış, öz şərəfli tarixini şəhidlərinin al qanı ilə yazmışdır. Bu ağır zərbələrə ləyaqətlə sinə gərən soydaşlarımız bir çox hallarda doğma torpaqlarından uzaq düşmüş, Vətənindən ayrı yaşamağa məcbur olmuşlar. Lakin öz xalqının taleyini, gələcəyini düşünən qardaş və bacılarımız Azərbaycanın istiqlal mücadiləsini bir an belə yaddan çıxarmamış, müstəqil dövlətçiliyimiz uğrunda fəal mübarizə aparmışlar.” Tarixdən də belə məlum olur ki, Heydər Əliyev xarici səfərləri zamanı mütləq orada olan azərbaycanlılarla, tələbələrlə görüşməklə yanaşı, oranın torpağında uyuyan görkəmli azərbaycanlı şəxsiyyətlərin məzarlarını da ziyarət edirdi. Bunu İmperiya dövründə də edirdi, müstəqillik qazanandan sonra da. Belə ki, 1970-ci ildə Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi kimi Suriya Ərəb Respublikasında səfərdə olanda o, dahi şair Nəsiminin, 1993-cü ildə isə müstəqil Azərbaycan Respublikasının prezidenti olaraq Fransaya ilk səfərində XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan Respublikasının ilk qurucularından olmuş və qürbətdə vəfat etmiş Əlimərdan bəy Topçubaşovun Sen-Klu qəbiristanlığındakı məzarını ziyarət etmişdi. Bu, görkəmli Azərbaycan oğullarının ruhuna ehtiram, eyni zamanda, uzaq məsafədən öz Vətənləri ilə arada görünməz müqəddəs bir əlaqənin bərpası idi.
Bəli, hər xalqın taleyində enişlər-yoxuşlar, uğurlu günlərlə yanaşı, ağır sınaqlar da olur. Bunların hamısından eyni şərəflə keçib inkişafını davam etdirməyin ən vacib şərtlərdən biri millətin özgüvəninin qorunmasıdır. Bu, haradansa kənarda təlqin olunan bir hiss deyil, xalqın öz ruhuna mənsub olmalıdır. Məhz xalqın ruhunu tanıyan və sevən şəxs nəinki o hissin varlığından xəbərdardır, həm də onun sarsılmaması, daha da möhkəmlənməsi üçün əlindən gələni edir. 1990-cı il 20 yanvar hadisələrini təhlil edən Ulu Öndər çıxışlarının birində deyir: “Xalqımız əsrlər boyu belə mərhələlərdən keçərək bu günə gəlib çatmışdır. Əgər XX əsri götürsək, 1918-ci ildə, 1920-ci ildə Azərbaycan xalqının başına gələn bəlalar, faciələr məlumdur. 1937-1938-ci illərin faciələri də məlumdur. Ancaq 1990-cı ilin yanvarında, əsrimizin sonuna yaxın baş vermiş hadisələr əvvəlkilərin heç biri ilə müqayisə oluna bilməz. Çünki bu dövr Azərbaycan xalqının artıq milli oyanış, öz mənliyini sübut etmək, milli azadlıq hisslərini aşkara çıxarmaq, büruzə vermək mərhələsi idi”. Güclü, özünə güvənən vətəndaş güclü dövlət deməkdir. Bunu bilən həqiqi Lider də dövlətini məhz daxildən gücləndirməyə çalışır – hər vətəndaşının ruhunu sabitləşdirməklə, onun özgüvənini artırıb, şəxsiyyətinə dəyər verməklə.
Azərbaycan xalqı XX əsrin əvvəllərində bir dəfə cümhuriyyət qurub cəmi 23 ay sonra ondan məhrum olmaq kimi acı bir təcrübə yaşamışdı. Eyni əsrin sonlarında yenə qanı, canı bahasına müstəqillik qazananda eyni qorxu, təşviş haradasa şüuraltında yaşamaqda idi. Ümumiyyətlə, 90-cı illər bütün postsovet məkanında qeyri-müəyyən, hətta təhlükəli illər idi: 70 illik imperiya dağılmış, yeni qurulan sistemlərin nə qədər uzun ömürlü olacağı böyük bir sual altında idi. Belə bir vaxtda, 1994-cü ildə bağlanmış “Əsrin müqaviləsi” Azərbaycanın gələcəyini bir növ 30 illik müddətinə “sığortaladı”. Söhbət hansı isə iqtisadi gəlirdən, xarici şirkətlərlə əməkdaşlıqdan yox, məhz Azərbaycan vətəndaşında yaradılan inamdan, əminlikdən gedir. Həmin müqavilənin imzalanmasında Ulu Öndər öz nitqində də bu məqamı vurğulayır: “Müqavilə 30 il müddətinə bağlanır. Deməli, qarşımızda uzun bir yol var və böyük işlər, böyük vəzifələr durur”. “Əsrin müqaviləsi” neft şirkətləri ilə əməkdaşlıq adı altında dünyaya Azərbaycanın varlığının, müstəqilliyinin, superdövlətlərlə bərabərhüquqlu tərəfdaş olmaq gücünün bəyanı idi: “Biz belə bir addım atmaqla Azərbaycanın dünya üçün, dünya iqtisadiyyatı üçün açıq ölkə olduğunu nümayiş etdiririk. Biz bu müqaviləni imzalamaqla Azərbaycan Respublikasının suveren hüquqlarının bərqərar olduğunu, Azərbaycanın tam müstəqil dövlət olduğunu, xalqımızın öz sərvətlərinə özünün sahib olduğunu dünyaya bir daha nümayiş etdiririk. Biz müqaviləni imzalamaqla Azərbaycan Respublikası ilə dünyanın inkişaf etmiş dövlətləri, onların ən böyük şirkətləri arasında əlaqələr yaradır, Azərbaycan iqtisadiyyatının dünya iqtisadiyyatına, azad bazar iqtisadiyyatına qoşulması üçün əsas yaradırıq. Biz bu müqaviləni imzalamaqla dünyaya bir daha nümayiş etdiririk ki, müstəqil Azərbaycan Respublikası demokratik və hüquqi dövlətdir”. Əslində, bu müqavilə ilə Heydər Əliyev vətəndaşlarının bilavasitə altşüuruna, ruhuna müraciət edib onları inandırırdı ki, Azərbaycan azaddır, öz müqəddəratı öz əlindədir.
Xalq öz kökünü tanıdığı qədər ucadır və özünə kimliyini təsdiq elədiyi qədər hörmətə layiqdir. Ulu Öndər Heydər Əliyev bunu bütün dərinliyi ilə dərk edirdi və buna görə də, onu həm dövlətin prioritet məsələləri sırasına daxil edirdi, həm də onların qorunmasını şəxsən özünün ən böyük məsuliyyəti hesab edirdi.
Soyqırımın fəlsəfi təhlili, yaxud Co Baydenin çiyinlərindəki yük
Birləşmiş Ştatlar hər zaman dünya ictimaiyyətinin baş mövzusu olmağa çalışır və buna nail olur. Fərq eləməz hansı əməli ilə, əsas məqsədi dünyanın mərkəzi olmaq istəyidir. Co Baydenin “qonqarma sıyqırım bəyanatı” da bu istəyin təzahürüdür.
Birləşmiş Ştatlar artıq əsrlərdir bəlli bir siyasət üzrə hərəkət edir: şəxsi mənafe üçün bütün dünyanı xərcləmək və bu yolda bütün maneələri məhv etmək. Bu məqsədlə dövlətlər ya hərbi, ya iqtisadi yolla təzyiq altına salınır, öz marağı demokratiya kimi diktə edilir. Hər gələn yeni prezident isə tarixdə qalmaq üçün sanki gözəgörünməz qüvvələr tərəfindən hərəkət etdirilən bu prosesə-konveyerə sadəcə öz “naxışını” vurmaq qalır. Biri Yaponiyaya atom bombası atır, biri Koreyada, o biri Vyetnamda dinc əhalini qırır, biri müsəlman ölkələrinə şər atıb ölkəni bombalarla viran edir, bir başqası da yeni silah bazarı açmaq üçün ölkələr arasında nifaq salıb, qaynar ocaqlar yaradır. Diqqətlə təhlil edəndə hər prezident məhz öz “naxışı” ilə yadda qalır. Co Bayden də “soyqırım” ifadəsini işlətməklə buna cəhd etdi. Əslində sırf siyasi olan bu məsələyə bir də fəlsəfə bucağından baxmaq maraqlıdır.
Soyqırım, yaxud sivilizasiyanın dəhşətləri
Soyqırım bir termin olaraq XX əsrin ortalarında yaransa da, bir cinayət kimi yalnız faşizmin İkinci Dünya müharibəsi zamanı törətdiyi vəhşiliyin mühakiməsindən sonra qəbul edilsə də, onun tarixi daha dərindir. Onu da əlavə edək ki, soyqırımlar müharibələrə nisbətdə daha az sayda baş versə də, qurbanlarının sayına və törətdikləri qəddarlığın miqyasına görə müharibədən daha böyük və daha dəhşətlidirlər. Soyqırım hadisəsi elmin müxtəlif sahələrində kifayət qədər öyrənilmiş və öyrənilməkdədir. Faktla bağlı biz də öz mülahizələrimizi bölüşmək qərarına gəldik. Soyqırımların törənmə səbəblərini nəzərə alsaq, onları aşağıdakı şəkildə təsnifləşdirmək olar:
- Müharibə əməliyyatları nəticəsində vəhşiləşmiş əsgərlərin qarşısıalınmaz hərəkətlərinin «məntiqi davamı» olan soyqırım. Məsələn, Birləşmiş Ştatların Uzaq Şərqdəki hərbi əməliyyatlarını bu qəbildən olan soyqırımlardan hesab etmək olar (1965-75-ci illərdəki Vyetnam və ya İkinci Hind-Çin müharibələri). Onu da qeyd etmək lazımdır ki, belə soyqırımlar bəzən müharibənin bir hissəsi kimi qəbul edilir. Təbii ki, belə olan halda, bu, həm hadisənin bir soyqırım kimi düzgün qiymət almamasına, həm də müəyyən xalqların haqlarının pozulmasının cəzasız qalmasına gətirib çıxarır.
- Müəyyən əraziləri ələ keçirmək və bu məqsədlə həmin ərazidə yaşayan xalqların kütləvi şəkildə qırılmasının nəticəsi olan soyqırım. Buna misal olaraq, Amerika materikində avropalıların (əsasən də ispanların) yerli əhali olan hinduları məvh etmələri faktını göstərmək olar. «Müasir məlumatlara əsasən, 12 oktyabr 1492-ci ildə Xristofor Kolumb tezliklə «Yeni dünya» adlandırılacaq qitənin adalarından birinə düşəndə onun əhalisi 100-145 mln. nəfər idi. İki əsr sonra əhalinin sayı 90% azalmışdı. Bu gün hər iki Amerikanın sağ qalmış «ən xoşbəxt» xalqları 5%-dən çox təşkil etmir. Özünün miqyasına və bu günə qədər davamiyyətinə görə Qərb yarımkürəsinin yerli əhalisinin soyqırımının dünya tarixində paraleli yoxdur. Belə ki, 1492-ci ilə qədər 8 mln. məntəqə çiçəklənməkdə idi. 1570-ci ildən isə yerli əhalinin ancaq iki bərbad kəndi qalmışdı. 80 il əvvəl Kolumb onlar haqqında «dünyada onlardan daha yaxşı və mülayim adamlar yoxdur», – deyə yazmışdı».
- Müəyyən xalqın digər xalqa nifrəti nəticəsində olan soyqırım. Bu, soyqırımın daha çox rast gəlinən halıdır. Nifrətin səbəblərini də müxtəlif şəkildə qruplaşdırmaq olar:
a) dini barışmazlıq. Bu qəbildən olan soyqırımlara əsasən «1096-1291-ci illər ərzində (1096-1097 – I, 1147-1149-cu illər – II, 1189-1192-ci illər – III, 1201-1204-cü illər – IV Xaç yürüşləri) müqəddəs xristian məbədlərinin və Fələstinin müsəlmanların (və yəhudilərin – K.B.) hakimiyyətindən azad edilməsini özlərinə şüar götürmüş Avropa katolik qüvvələrinin hərbi ekspedisiyaları» şəklində aparılan Xaç yürüşlərini aid etmək olar. Məlumatlara görə, I Xaç yürüşündə Metsada 23 yəhudi öldürülür, Şpeyerdə xaçlılar bir hissə yerli əhalinin köməkliyi ilə «xaç suyuna çəkilmək istəməyən hər yəhudini öldürürdülər», «məcburən xaç suyuna çəkilməmələri üçün anaları öz övladlarını öldürürdülər», «Trirdə yəhudilər çayda batırılırdılar». Ümumiyyətlə, yalnız «1096-cı ildə (I Xaç yürüşündə) Almaniya və Çexiyada 5 min yəhudi öldürülmüşdü».
b) şəxsiyyətə pərəstiş kimi təyin edilə bilən, özünün bir xalq olaraq digərlərindən yüksək dəyərləndirilməsi. Buna misal olaraq alman faşizmini göstərmək olar. Məlumatlara görə, «Böyük Vətən müharibəsi illərində SSRİ-dən Almaniyaya 5.269.513 insan aparılmışdı. Onların taleyi amansız olmuşdur. Ərazi azad ediləndən sonra düşərgə yerləşən yerdə böyük bir çalada 3000 qızıl əsgər və sovet vətəndaşının meyiti tapılmışdır. Meyitlərə baxış zamanı işgəncələrin nə dərəcədə vəhşicəsinə olması aydın oldu: çoxunun əlləri, ayaqları sındırılmış, kəllə sümükləri əzilmiş, qulaqları kəsilmiş, gözləri çıxarılmışdı».
c) özünün başqa xalqdan əskikliyini gizlətməkdən doğan hərəkət. Bunun ən bariz nümunəsini ermənilərin türklərə qarşı törətdiyi vəhşilikdə görmək mümkündür. Ermənilər əsrlərdir öz mədəniyyətlərini, tarixlərini, hətta dövlətlərini də türklərdən, xüsusilə Azərbaycan türklərindən oğurladıqları əsasında qurublar və hələ də belə dvam edirlər. Bu baxımdan, türklərin varlığı onların yoxluğunun sübutudur. Deməli, saxta varlığı təsdiq etmək üçün orijinalı məhv etmək bir zərurətdir. Ermənilər əsrlər boyu türklərə qarşı məhvetmək aktlarının bütün növlərindən istifadə etmiş, vaxtaşırı, köməyi artanda isə soyqırımlar törətmişlər: 1905, 1918-1920, 1988-1993-cü illərdə baş vermiş hadisələr buna misaldır.
«XX əsrin birinci yarısında Zaqafqaziyada baş vermiş iki qırğın zamanı (1905-1907-ci illər, 1918-1920-ci illər) 2 milyona yaxın azərbaycanlı ermənilər tərəfindən qətlə yetirilmiş, öz ev-eşiyindən zorla qovulmuşdur.
Mart qırğını zamanı Bakı şəhərinin təkcə bir yerində qulaqları, burunları kəsilmiş, qarınları yırtılmış 57 azərbaycanlı qadınının meyidi tapılmışdır. Gənc qadınların diri-diri divara mıxlanması, ermənilərin hücumundan sığınmağa çalışan iki min nəfərin yerləşdiyi şəhər xəstəxanasının yandırılması da bu dəhşətli faktların sırasındadır. Onu da qeyd edək ki, istinad etdiyimiz mənbəyə görə, yalnız Bakıda deyil, ümumiyyətlə, İrəvan quberniyasından tutmuş Naxçıvan qəzasına qədər ermənilər tərəfindən minlərlə dinc əhali qətlə yetirilmiş, qadın, uşaq və qocalara işgəncələr verilmiş, mədəni abidələr dağıdılmışdır.
1992-ci ilin 25-26 fevralında Azərbaycanın Xocalı şəhərində erməni və onun muzdlularının törətdiyi soyqırım nəticəsində 613 insan öldürülmüş, 487 nəfər şikəst edilmiş, 1275 nəfər Əsir götürülmüşdür. Ölənlərdən 106 nəfəri qadın, 83-ü uşaq olmuşdur». Bu faktların yanına Quba kütləvi məzarlığı, yaxud son günlər Kəlbəcər ərazisində tapılan kütləvi məzarları da əlavə etsək XX əsrin erməni obrazını nisbətən tamamlamış olarıq.
Göründüyü kimi, soyqırım bəşər tarixində zaman-zaman baş verən, əksər hallarda öz hüquqi qiymətini ala bilməyən hadisədir. Qısa xronologiyadan aydın oldu ki, soyqırımların dəhşəti sivilizasiyanın inkişafı ilə heç də azalmamış, əksinə, hətta artmışdır. Məhz son əsrlər ərzində ermənilərin türklərə, xüsusilə Azərbaycan türklərinə qarşı törətdikləri soyqırım hadisələrinin bir neçə dəfə təkrarlanması və belə hadisələrin dünya ictimaiyyətində əks-sədasız qalması, öz cəzasını almaması, əvəzində uydurulmuş tarixi faktlara rəvac verilməsi soyqırımların gələcəkdə də bəşəriyyəti dəhşətə gətirəcəyi faktından xəbər verir.
Co Baydenə qalan “soyqırım mirası”
Artıq neçə illərdir hər aprel ayının 24-də gözlər dikilir ekrana və gözləyir: Birləşmiş Ştatların prezidenti ermənilərin gözlədiyi bəyanatı verəcək, ya yox?! Lazım olan kəlməni işlətməsi üçün dünyadakı erməni lobbiçiliyi bütün gücünü, bacarığını səfərbər edir. Bu bir kəlmə nəyi həll edir? Nə üçün məhz ABŞ prezidenti? Nə üçün məhz erməni? Burada bir-birini tamamlayan bir neçə məsələ var.
Əvvəla, məhz öz əlləri qana batmış bir ölkənin (!) başçısı vəzifəyə seçiləndə həmin günahı da miras alır. Ölkə prezidenti başçısı “bu qiymətli mirası” qorumaqla yanaşı, onun üzərinə əlavələr etməyi də özünə borc bilir. Zatən, seçki kampaniyasında bunu vəd etmiş olur, yoxsa səs toplaya bilməz. Vyetnamda 4 mln, Koreyada 3 mln, Kambocca və Laosda 1 mln, Əfqanıstanda 1.5 mln, İrakda 1 mln dinc əhalini qıran bir dövlətin gözü kölgəlidir və özü kimi cinayətkarın havadarı olmaq onun “müqəddəs missiyasıdır”. Düzdür, bu rəqəmlər sadəcə statistika kimi qəbul edilir, ancaq belə böyük miqyaslı bir cinayəti gizlətmək üçün dünyanın ən güclüsü olmaq şərtdir. Erməni üsulu: öz varlığını sübut eləmək üçün digərlərini yox eləmək lazımdır.
İkinci məsələ də məhz bundan irəli gəlir. Son illərin hadisələri Türkiyənin kifayət qədər gücləndiyini göstərir. Ən vacibi isə, 44 günlük müharibədə onun Azərbaycanın yanında olmağı Türkiyənin ədalətin yanında olub cinayətkarın kimliyindən asılı olmadan ona lazımi dərs verməyə qadir olduğunu göstərdi. Maraqlı sual yaranır: dünyada son illər bu qədər haqsızlıq, günahsız qətllər törədildiyi halda, nə üçün ABŞ məhz erməni faktoru üzərində dayanır? Çünki erməni Türkiyənin – ədalətin tərəfdarının əleyhinə işlədilə biləcək bir silahdır, daha doğrusu, kor bıçaqdır. Düzdür, Türkiyə və ABŞ müəyyən məsələlərdə tərəfdaşdırlar, hər birinin öhdəliyi var. Bununla belə, Bayden və onun simasında ABŞ bilir ki, Haqq-ədalət məsələsində Türkiyənin tək öhdəliyi var: günahsızın arxasında durub cinayətkarı cəzalandırmaq. Belə olan halda, ABŞ sövq-təbii cinayətkar xisləti ilə onu düşmən görür. Vacib bir məqamdır ki, dünənə kimi dünyaya silah ucunda demokratiya “ixrac” edən və sanki dünyadakı əmin-amanlığı qorumağı özünün müqəddəs missiyası hesab edən ABŞ-a birdən birə rəqib çıxdı. Belə məlum oldu ki, demokratiya müstəqil ölkələrin ərazilərini işğal etmək, onların sərvətini talamaq, işğalçıya göz yumub, əzilənin haqqını yemək deyilmiş, əksinə, Haqq tərəzini həqiqətən düzəltmək imiş. Təbii ki, belə olan halda o, Türkiyədə illərin tərəfdaşını deyil, rəqibini, hətta düşmənini görür.
Üçüncüsü, bilavasitə Azərbaycana aid bir məsələdir. Azərbaycandakı 44 günlük müharibə dünya tarixində kifayət qədər ciddi dəyişiklik etdi. Ermənilərin dünyada tanınan “yazıq siması”ndakı maska düşdü, onların nə dərəcədə qorxulu, təhlükəli və qeyri-insani bir xislətə sahib olduqları üzə çıxdı. Əsrlərdir çalışıb yaratdıqları “əzabkeş xalq” obrazı laxladı və dünya ictimaiyyəti qarşısında qəddar, qana susamşış və qanmaz bir toplu gördü. Belə bir ciddi məqamda ancaq ABŞ kimi böyük bir havadar – əsrlərdir maskasını qoruya bilmiş daha təcrübəli biri arxa çıxmalıydı. Əgər 44 günlük müharibə olmasaydı və Dağlıq Qarabağ münaqişəsi Qordi düyünü kimi kəsilməsəydi, ABŞ prezidentləri hələ uzun illər “soyqırım” kəlməsini beşinci tuz kimi çıxartmazdı. Məhz beçinci tuz!
Beləliklə, Co Baydenin “qondarma soyqırım” bəyanatı əslində ABŞ-ın uzun illər saxladığı “sirri”, mirası idi. Burada söhbət həm özünün qanlı əllərinin heç cür təmizlənməməsindən, həm “demokratiya beşiyinin” əslində boş olduğundan, liderlik sevdasının, Hantinqtonun ifadəsi ilə desək, “qeyri-bizləri” məhv etmək xəstəliyi olduğundan gedir. Belə bir nəhəng sirrin üzərinə işıq salan isə Azərbaycanın 44 günlük müharibənin sonunda qazandığı qələbə oldu. Bu qələbə Azərbaycanın qardaşı Türkiyənin əleyhinə atılan bir addımlarla cavablandırılır. Ancaq qardaşlığın və Haqqın daha güclü olması da danılmaz bir faktdır.
Zəfərdən sonra başlanan yolun XƏRİTƏSİ
Azərbaycan üçün çox ağır bir sınaq ili baş çatdı. İnsanlar bu müddət ərzində həm sosial məsafə tələbi ilə bir-birindən uzaq durmağı, tənha qalmağa məcbur oldu, həm də aradakı məsafəyə baxmadan bərabər olub, bir ürək kimi vurmağı öyrəndi. Bir tərəfdən hər vətəndaşın ayrıca məsuliyyətinin vacibliyi vurğulandı, digər tərəfdən bütün xalq tək xilas yolunun tək Liderin – Prezidentin ətrafında bir yumruq kimi birləşməkdə gördü. Bir il ərzində xalq qütbün əks uclarına çəkilməklə yanaşı, zirvəyə qalxmağı da bacardı. Pandemiyanın pərən-pərən saldığı insanlar Vətən Müharibəsinin başlaması ilə Xalq, Millət olub ayağa qalxdı, dünyaya özünün şərəfli adını eşitdirə bildi. Bu qədər sınaq millətin mənəviyyatında, kimliyində sanki yeni bir ali mərtəbəni kəşf elədi, unudulmuş tarixin səhifələrinin üstündəki illərin gətirdiyi toz qatını təmizlədi. Sınaq bitdi, yeni bir inkişaf dövrü başladı və hər kəs yenə də öz Liderinin sözünü gözlədi. Ölkə Prezidenti İlham Əliyev isə həm dünya Azərbaycanlılarının Həmrəyliyi münasibəti ilə, Yeni ilin astanasında xalqı təbrikində, həm də ondan bir neçə gün sonra yeni mədəniyyət nazirinə verdiyi təlimatlarında bütün xalqa Azərbaycanın yeni inkişaf mərhələsində hansı istiqamətdə və necə getməli olduğunu aydın bildirdi.
44 günün verdiyi ruh: sıxılmış potensialın açılışı
2020-ci il başlayandan bütün dünya sanki bir dirijorun çubuğu ilə hərəkət edirdi. Bu yeknəsək, eyni zamanda gərgin günlər ərzində Azərbaycan fərqlənməli, nəinki bu gün, ümumiyyətlə son onilliklər ərzində olmayan bir addım atmalı oldu – işğal olunmuş ərazilərini silah gücünə qaytarmaq üçün ayağa qalxdı. Hadisələr pandemiyanın xofundan səsini içinə almış dünyada sanki göy gurultusu kimi səs saldı. Diqqətlər Azərbaycana yönəldi, dostluq-düşmənlik hissləri siyasətlə pərdələnməyə macal tapmamış bir anda aşkara çıxdı, tanınmış xəbər agentlikləri eksklüziv reportaj hazırlamaq üçün az qala yarışa girdilər. Və bu qədər diqqətin, eyni zamanda gündən günə artan haqsız təzyiqlərin altında Azərbaycan bir neçə işi eyni zamanda görməli idi: ən az sayda şəhid vermək üçün döyüşlərin düzgün strategiyasını, taktikasını hazırlamaq, arxa cəbhədə xalqın əmin-amanlığını, güzəranını təmin eləmək, dünya qarşısında öz haqq səsini eşitdiriməklə yanaşı, həm də öz ləyaqətli simasını qoruyub saxlamaq! Dövlətin başında güclü və ağıllı Lider olduğuna görə, bunların hər biri yüksək səviyyədə öz həllini tapırdı. Özünü böyük bir güvəndə hiss edən xalq günü gündən daha çox Liderinin ətrafında sıxlaşmağa başladı. Get-gedə böyüyən qar topası kimi 44 gün ərzində bu yumruq elə bir qüdrət qazandı ki, artıq güclü dövlətlər də ehtiyat etməyə, proseslərin qarşısını almaq üçün yollar düşünməyə başladılar. İlə yekun vuran Prezident İlham Əliyev mövcud reallığı belə təsvir edir: “Müharibə bizim gücümüzü göstərdi, əyilməz iradəmizi göstərdi, birliyimizi göstərdi, müharibə rəmzinə, qələbə rəmzinə çevrilən dəmir yumruq öz gücünü göstərdi. Bu, həm birlikdir, həm gücdür. Cəmiyyətimizdə birlik də var, ölkəmizin gücü də var və həmişə olacaq”. Bu güc bir günün, bir ayın içində qazanılmamışdı. Bu, əsrlər boyu tarixə öz adını yazmış Millətin öz kimliyinə dönməsi idi.
Milli ruhun ölümsüzlük sirri
Baş verən hadisələrin, tarixi günlərin bir də alt qatı, dəyərli bir mahiyyəti formalaşmaqda idi: millətin əsrlərdir yatmış, passivləşmiş ruhu ayağa qalxmışdı, əsrlərdir reallaşmadan toplanan potensialı üzə çıxmışdı, qarşısı alınmayan bir oyanış prosesi başlamışdı. Yalnız ərazisi deyil, milli qüruru, kimliyi bərpa olunan Azərbaycan növbəti inkişaf mərhələsində mövzu artıq yüksək mənəviyyatın və bunun üzərində bərqərar olan milli təfəkkürün formalaşması idi. İlham Əliyev deyir: “Əsrlər boyu xalqımız öz mədəniyyətini qoruyub və bu, imkan verib ki, biz xalq kimi, millət kimi milli-mənəvi dəyərlərimizi, milli mənsubiyyətimizi qoruya bilək. Uzun illər ərzində Azərbaycan müstəqillikdən məhrum idi, xalqımız başqa dövlətlərin tərkibində yaşayırdı. Buna baxmayaraq xalqımızın iradəsi, milli köklərə bağlılığı imkan vermədi ki, xalqımız assimilyasiyaya uğrasın. Bizim mədəniyyətimiz milli mənsubiyyətimizi qorumaq üçün başlıca rol oynayıbdır”. Belə düşünmək olar ki, bir millətin əsrlər boyu öz milli kimliyini təhriflərdən qoruması üçün qeyri-adi bir qüdrətə sahib olmalıdır. Alman filosofu Hegelin fikrinə görə, mütləq ruh ideyanın inkişafında ən son və yüksək mərhələdir. O, özünü məhz sənət, din və fəlsəfədə gerçəkləşdirdiyinə görə, sonuncular ölümsüzdür. Öz kimliyində, mədəniyyətində bu üçünü qoruyan millətin ruhu da ölümsüzlüyə iddialıdır. Belə məlum olur ki, Prezident İlham Əliyevin istər xalqa müraciətlərində, istərsə də özünün sonuncu təlimatlarında məhz bu üç xətt üzərində dayanması təsadüf yox, məhz mənəvi inkişafın xəritəsinin əsas göstəriciləri, “yol nişanələridir”. Ölkə başçısı böyük qürurla vurğulayır ki, “Bizim milli musiqimiz çox zəngindir, çox geniş auditoriya cəlb edə bilib. Bizim musiqimiz xalqımızın istedadını göstərir. Bütövlükdə bizim mədəniyyətimiz xalqımızın istedadını göstərir. Çünki ancaq istedadlı xalq belə gözəl əsərlər yarada bilir”. Bəli, Azərbaycan bütün dünyaya öz hərbi gücünü göstərdi, nəyə qadir olduğunu əyani şəkildə sübut elədi. Ancaq bundan daha əvvəl o, məhz yumşaq gücü – muğam vasitəsilə bütün dünyanı zəbt eləmişdi, Azərbaycan xalqının kimliyini tanıtmışdı. İndi bir növ forma və mahiyyət – muğam və onun beşiyi hesab edilən Qarabağ bir-birinə qovuşdu. Bunun məntiqli möhürü isə ölkə başçısı tərəfindən Şuşa nəinki Azərbaycanın, hətta bütün bölgənin mədəni paytaxtı elan edilməsi oldu.
Belə əhəmiyyətli bir məqamda muğam incə, eyni zamanda əhəmiyyətli məqamlardan biridir. Digəri isə xalçaçılıqdır. Axı, Azərbaycan həm də ilmələrlə sənət, tarix yaratmaq istedadının Vətəni hesab edilir. Prezident məhz bu əhəmiyyəti ön plana çəkmək məqsədi ilə qeyd edir ki, “Dünyada xalçaçılıq sənəti ilə məşğul olan ölkələrin sayı o qədər də çox deyil. Onların arasında Azərbaycan xalçalarının xüsusi yeri vardır. Özü də xalçalarımızın, xalça məktəblərinin müxtəlifliyi bizim mədəni zənginliyimizi göstərir. Xalça sənətini də biz yaşadırıq. …Xalçaçılıq sənəti əbədi yaşamalıdır”. Muğam, xalçaçılıq, yaxud UNESCO-nun Qeyri-Maddi Mədəni İrs Siyahısına salınan neçə tarixi, təkrarolunmaz memarlıq abidələri – hər birinin qorunması yalnız mədəniyyət nümunəsinin qorunması deyil, həm də bir millətin ruhunun əbədiliyini təmin edən fenomenlərin yaşadılmasıdır. Bu, bir millətin tarixinin, kimliyinin səsə, ilməyə, daşa həkk edilib gələcək nəsillərə çatdırılmasıdır.
Hegelin sözlərinə istinad etsək, ruhun ölümsüzlüyünü təmin edən ikinci faktor dindir. Azərbaycanın multukultural, tolerant ölkə olması artıq dünyaya məlum bir həqiqətdir. Müharibə günlərində, sınağın ən ağır məqamında belə Azərbaycan özünün bu prinspblərindən bir addım da olsa geri çəkilmədi. Ölkə başçısı yeni mədəniyyət nazirinə təlimatlar verəndə belə bir vacib faktı da xatırlatdı: “Bizim dini abidələrimiz qorunur və qorunacaq. Mənim göstərişimlə bizim bütün əsas dini abidələrimiz təmir olunub. ..Azərbaycan bu sahədə də dünyaya göstərir ki, nə qədər zəngin mədəni irsə malikdir. Dünyanın ən qədim məscidlərindən biri olan Şamaxı Cümə məscidi ölkəmizdə yerləşir, 743-cü ildə inşa edilib, … xristian dininə mənsub olan abidələr, alban kilsələri, Kiş kilsəsi, Xudavəng kilsəsi. …Qafqaz Albaniyasına aid olan bütün digər kilsələr, o cümlədən Nic qəsəbəsindəki kilsə. Heydər Əliyev Fondu tərəfindən təmir olunan bu kilsə müharibə zamanı açılıb və bizə qarşı əsassız ittihamlar irəli sürənlərə ən gözəl cavab məhz budur. Müharibə zamanı alban-xristian kilsəsinin təmirdən sonra açılışı olubdur. Rus-pravoslav kilsələri, sinaqoqlar, katolik kilsə, gürcü kilsələri, Bakıda yerləşən erməni kilsəsi – bütün bunlar dövlət tərəfindən qorunur”. Bu sadəcə quru daşların, divarların, tarixi abidələrin qorunması deyil. Bu, neçə-neçə şəxsin əqidəsinə hörmət, imanına ehtiram deməkdir. Bu, millətin ruhunun tamlığını qorumaq, onun inkişafı, öz kimliyi ilə qürur duymaq üçün şəraitin yaradılması deməkdir.
Nəhayət, Hegelin siyahısındakı sonuncu faktor – fəlsəfədir, hikmətdir. Əslində, il ərzində baş verənlər düşüncələr üçün uzun müddətli bir qida verdi. Bununla yanaşı, çox əhəmiyyətli bir məsələ də var ki, ölkə başçısı məhz onun üzərində durmağı lazım bildi: təfəkkürün güzgüsü olan dil faktorunun. Ölkə başçısı İlham Əliyevin: “Biz əsrlər boyu dilimizi qorumuşuq, bundan sonra da qorumalıyıq. Bu gün dünyada 50 milyondan çox insan üçün Azərbaycan dili ana dilidir,” deməsindən də görünür ki, dil istər mənəviyyatın formalaşmasında, istərsə də, təfəkkürün inkişafında xüsusi bir rola və və əhəmiyyətə malikdir. Məhz bundan da belə nəticə çıxır ki, dil elə bir sahədir ki, onun qorunması sadəcə dilçilərin deyil, milli kimliyin keşiyində duran bütün məsul şəxslərin, mütəxəssislərin üzərinə düşür. İşin ağırlığını və miqyasnın böyüklüyünü nəzərdə tutan ölkə başçısı onu da bildirir ki, “Hesab edirəm ki, Mədəniyyət Nazirliyi digər aidiyyəti qurumlarla birlikdə, Təhsil Nazirliyi ilə, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası ilə birlikdə Azərbaycan dilinin qorunması üçün çox ciddi işlər aparmalıdır. Müxtəlif tədbirlər görülür, proqramlar var, ancaq gündəlik həyat onu göstərir ki, biz bəzi hallarda dilimizin saflığının pozulmasını görürük. Mən bunu mətbuat orqanlarından, televiziya məkanından görürəm və əlbəttə ki, bunun qarşısı alınmalıdır”. Bəli, dil pozuntuları əslində düşüncələrin işğalından xəbər verir. Ərazilərin işğaldan azad olması ilə, böyük Qələbənin əldə edilməsi ilə düşüncələrdə milli kimlik önə çıxacaq və bu, öz əksini ticarət və xidmət obyektlərinin adında da öz əksini tapacaq. Yəni hər şeydən əvvəl insan öz millətini, öz kökünü sevməlidir ki, onun dilini də sevsin, onu hər şeydən üstün bilsin, onu eşitməkdən, eşitdirməkdən qürur duysun. Vətən müharibəsi müddətində bütün fəxr olunası hadisələr, adlar, yerlər məhz öz dilimizdə olduğuna görə, Qələbədən sonra bir növ düşüncələr də “işğaldan” azad olmalıdır.
Gələcəyin məsuliyyəti
Azərbaycan hər zaman daxil olduğu mədəniyyət bölgəsinin ən gözəl, nadir incisi olmağı bacarıb. Söhbət sadəcə ərazidən getmir. 30 il həmin torpaqlar düşmənin tapdağında qalmışdı. Nə bir quruculuq, nə də bir yaradıcılıq işi aparılmışdı, əksinə, dağıdılıb, yandırılıb, talan edilmişdi. Səbəb sadədir: forma və mahiyyət bir-birinə uyğun deyildi! Tarixi torpaqlar öz sahibini çox yaxşı tanıdığına görə, işğalçıya nə ruh verirdi, nə enerji. Çox əhəmiyyətli bir faktdır ki, hələ savaş bitməmiş, Prezidentin əmri ilə artıq azad olunmuş ərazilərdə quruculuq bərpa işləri başlandı. Uzun illər reallaşmadan qalan mahiyyət ilk imkanda özünü ifadə etməyə başladı. Yeni ilin ilk dəqiqələrində ölkə başçısı öz xalqına məhz bu mesajı verdi: “Gələcəkdə bizi böyük işlər gözləyir, ölkəmiz üçün yeni dövr başlayır, quruculuq dövrü, inkişaf dövrü, torpaqlarımızın bərpası günləri bizi gözləyir. Bu dövr şərəfli dövr olacaqdır. Baxmayaraq ki, düşmən işğal etdiyi və artıq azad olunmuş torpaqlarda hər şeyi dağıdıb, biz bütün şəhərlərimizi bərpa edəcəyik, kəndlərimizi bərpa edəcəyik, Qarabağ bölgəsində cənnət yaradacağıq. Bizim xalqımız buna layiqdir. Bizim xalqımıza qələbə yaraşır və qələbə həmişə bizimlə olacaq!” Bu sözlər möhtəşəm bir eranın gəlişinin müjdəsidir, Vətənin quruculuğunda heç kəsin kənarda qalmamasına bir çağırışdır.
Vətən müharibəsi günlərində Azərbaycan dünyanı daha bir keyfiyyəti ilə heyrətə gətirdi, heyran qoydu: həmrəyliyi ilə. Ən uzaq ölkədən tutmuş, cəbhə bölgəsinin bilavasitə qaynar nöqtəsində olan hər azərbaycanlı eyni ağrını və eyni sevinci yaşadı. Vətəni qorumaq üçün kimsə canı, kimsə duası, bir başqası isə malı ilə irəli durdu. Belə məlum oldu ki, Azərbaycan mövcud sərhədlərə sığan ölkə deyil, ondan çox daha uzaqlara, qürbət ellərdə yaşayan azərbaycanlının ruhuna qədər uzanan bir Vətəndir. Belə məlum oldu ki, dünyanın harasında olursa olsun, harada bir azərbaycanlı ürəyi döyünürsə, ora Azərbaycan imiş! Deməli, qazanılan Zəfər də hər bir kəsin haqqıdır. Və xalqın Liderinin bu təbrikinə də hər biri layiqdir: “Bu gün onlara müraciət edərək deyirəm, siz fəxr etməlisiniz və fəxr edə bilərsiniz ki, qəhrəman Azərbaycan xalqının övladlarısınız. Bu gün hər bir azərbaycanlı, hər bir Azərbaycan vətəndaşı və xaricdə yaşayan soydaşlarımız haqlı olaraq fəxr edə bilərlər ki, biz müzəffər xalqın övladlarıyıq, nümayəndələriyik”.
Zirvədən dünyaya səslənən Azərbaycan
Vətən müharibəsi Azərbaycan bayrağının Qafqazın mədəniyyət beşiyi, Azərbaycanın incisi olan Şuşada dalğalanmağı – tam Qələbə ilə bitdi. 44 günlük zəfər yürüşü, Haqq-ədalətin bərpa prosesi Şuşa ilə taclandırıldı. Azərbaycan bütün dünyaya həm XXI əsrin yüksək texnologiyarla aparılan müharibəsini, həm də savaş mədəniyyətini, heç vaxt köhnəlməyən insanlığın ən yüksək nümunəsini göstərdi. Bu savaşda böyük-kiçik, superdövlət, yaxud inkişafda olan, 3-cü dövlət anlayışları yoxa çıxdı. Yalnız haqlı və haqsız tərəflər qaldı. Bu, silahlardan daha çox, ağıl və məntiqin, diplomatiya və siyasətin qarşılaşması oldu və daha güclü olan qalib adını qazandı. 44 gün Azərbaycan haqq səsini çatdırmaq üçün bütün dünyaya səsləndi və bu müddət ərzində dünya ictimaiyyətinin diqqəti bizə fokuslandı. Bütün dünya heyranlıqla Lider-xalq vəhdətinin yüksək nümunəsini, eyni zamanda cəsarətlə mərhəmətin tandemini izlədi. Azərbaycan 44 günlük qısa bir zaman kəsiyi ilə çoxəsrlik müharibə tarixinə yeni bir səhifə yazmağı bacardı. Kiçik ərazisindən qat-qat böyük ruhuna yalnız Qələbənin yaraşdığını əyani şəkildə sübut elədi.
Keçilən zəfər yolu – xalqın yaddaşının, ruhunun bərpası
Coğrafi mövqeyinə, yeraltı və yerüstü sərvətlərinə görə Azərbaycan daim yadelli işğalçıların marağını çəkib. Bəlkə də elə bu səbəbdən bu torpağın övladları həm torpağın verdiyi yüksək istedada, müdrikliyə, həm də yüksək döyüşkənlik ruhuna, cəsarətə malik olublar. Bir tərəfdən, mənsub olduğu sivilizasiyanın qurucularından olub, digər tərəfdən, öz torpaqlarının azadlığı uğrunda mübarizə aparıblar. Tarixin qızıl səhifələrini də elə bu xüsusiyyətləri ilə yaza biliblər. Azərbaycan dünyada həm Şihabəddin Yəhya Sührəvərdi, Xətib Təbrizi, Məhsəti Gəncəvi və daha neçə filosof və ədibi ilə, həm də Babək, Şah İsmayıl Xətai, Nadir şah kimi görkəmli sərkərdələri ilə tanınır. Bəli, artıq əsrlərdir sübut olunur və XXI əsrdəki Vətən müharibəsi bir daha təsdiqlədi ki, bu millətin genlərində hər iki xüsusiyyət: müdriklik və cəsarət qoşa yazılıb.
Azərbaycan tam müstəqillik qazanandan sonra Sovet İmperiyasının tərkibində olduğu 70 il ərzində parçalanmış, təhrif edilmiş tarixini, mənəviyyatını bərpa etməklə yanaşı, həm də XIX əsrin başlanğıcından bu günə kimi bir yara kimi düz yanında yer alan erməni adlı problemlə də mübarizə aparmalı oldu. Bir tərəfdən millətin daxili tarazlığının pozulması, cəmiyyətdə anlaşılmazlığın get-gedə artması, dövlət başına naşı insanların gəlişi, digər tərəfdən də mənfur qonşunun torpaq iddiası Azərbaycanı zəiflətdi və o, vətəndaş müharibəsi ilə üz-üzə qaldı, nəticədə ərazisinin 20%-ni itirdi. Əslində, bu geri çəkilməyin mənəvi yükü, əzabı 20%-dən qat-qat artıq oldu. Yalnız güclü Lider – Ulu Öndər Heydər Əliyev sayəsində millət tam çökmədi və yoluna davam etməyi bacardı.
Qələbə müəyyən ərazini ələ keçirtmək deyil. Bu səbəbdən 30 il əvvəl öz havadarlarının dəstəyi ilə Azərbaycanı işğal etmiş hayları nə bizim xalq, nə də məsələnin mahiyyətini bilənlər heç vaxt qalib hesab etmədilər. Qələbə üçün ruh bütün qüdrəti ilə ayağa qalxmalı, nəinki düşməni, ölümün özünü belə diz çökdürən iradə səfərbər olmalıdır. Belə olan halda, yalnız silahlar deyil, yuxarı qalxan yumruq belə ağır zindan kimi düşmənin başına düşüb onu əzə bilir. Azərbaycan xalqı 30 il səbrlə, təmkinlə dözdü, gözlədi, çünki öz Liderinə inanırdı. Lider – ölkə başçısı İlham Əliyev isə bütün beynəlxalq səviyyəli görüşlərdə, superdövlətlərin, hayların havadarlarının qarşısında qətiyyətlə vurğulayırdı ki, Azərbaycan ərazisinin bir qarışını belə düşmənə bağışlamaq fikri yoxdur və işğal faktoru ilə barışmayacaq. Eyni sözləri o, artıq azad olunmuş Qarabağda dalğalanan Bayrağın altında da təkrarladı: “Bu sözləri demişəm və buna əməl etmişəm. Ərazi bütövlüyümüzü bərpa etmişik, işğalçıları işğal edilmiş torpaqlardan qovmuşuq, ikinci erməni dövlətinin yaradılmasına imkan verməmişik, heç bir status haqqında söhbət gedə bilməz. Vahid Azərbaycan dövləti var. Çoxmillətli, çoxkonfessiyalı, mütərəqqi Azərbaycan dövləti var”. Qələbə ruhun, ağılın, səbrin qalib olmasıdır və Vətən müharibəsi məhz bu qüruru yaşatdı vətəndaşlara.
Bəli, 44 gün ərzində xalq yalnız öz ərazisini bərpa edib, düşməni yerində oturtmadı, həm də çoxəsrlik yaddaşını, kimliyini xatırladı, genlərində var olan cəsarətini ayağa qaldırdı, öz mənliyini bərpa etdi. Bu günlər həmişə qürur duyduğumuz tariximizin nağıl, əfsanə deyil, gerçək olduğunu təsdiqləyib möhürlədi. Azərbaycan xalqı heç vaxt qılıncını ağıl olmadan qaldırmayıb, çünki nəticənin özü üçün xəcalət, bəşəriyyət üçün fəlakət olacağından əmindir. Bu gün qələmlə qılınc, ağılla güc ayrılmaz bir vəhdət təşkil etdiyinə görə, millət də iki qat qürur yaşayır. Bu birliyin, bütövlüyün möhtəşəmliyi, böyüklüyü idi ki, bir oğulun yerini min oğul tuta bildi, Ali Baş Komandanın diplomatiya cəbhəsində verdiyi döyüşü, qələmlə yazdığını, əsgər öz silahı ilə tamamlaya bildi, hər ikisi bir-birinə sarsılmaz arxa durdu. Bu, elə bir oyanış, milli kimliyə elə bir qayıdış oldu ki, sanki bütün tarixdə olan qəhrəmanlarımızın, şəhidlərimizn, qeyrətli oğullarımızın ruhu da bu böyük orduya qatılıb, düşmənə savaş açdı. Bu bir təsadüf deyildi ki, Ali Baş Komandan Şuşanın alınmasını Azərbaycana car çəkməsində iki çox əhəmiyyətli detalı nəzərə almışdı. Əvvəla, o, bunun Ulu Öndər Heydər Əliyevin vəsiyyəti olmasını vurğuladı, ikincisi isə, bu Qələbəni məhz Şəhidlər Xiyabanından – Azərbaycan yolunda canlarını fəda etmiş oğulların yanından bəyan etdi, ilk növbədə onları müjdələməsi.
Dünyaya göstərilən nümunə
İnsanın kimliyi, mənəviyyatı daha çox onun qəzəb anında, bütün digər hisslərin yox olduğu, “gözünü qan örtən” məqamında bəlli olur. Kimin nəcib, kimin isə vandal genlərə, vəhşi xislətə sahib olduğu ortaya çıxır. Bu müharibədə sanki insanlığın tamamilə iki zidd qütbü üz-üzə durmuşdu. Bir tərəfdə zülmə məruz qalsa da, 30 il ərzində tamamilə susqun beynəlxalq aləmin laqeydliyi ilə çarpışsa da, öz mərhəmət hissini, imanını, əsl-nəcabətini itirməyən Azərbaycan xalqı, digər tərəfdə isə havadarlarına səbəb isti yerdə oturmağına, özünə mənsub olmayan torpaqlarda ağalıq etməyinə baxmayaraq, qanındakı barbarlığı daha da artan, vəhşiliyi daha da azğınlaşan haylar. Qarabağda əhaliyə müraciət edən Ali Baş Komandan deyir: “Bizim şəhərlərimiz demək olar ki, yerlə-yeksan edilibdir və bu, düşmənin vəhşiliyini bir daha göstərir. İndi bütün dünya bunu görəcək. Bütün dünya görəcək ki, biz hansı vəhşi düşmənlə üz-üzə qalmışdıq”. Ölkə Prezidenti düşmənin xarabaya çevirdiyi bu torpaqlarda dediyi, daim təkrar etdiyi, xarici jurnalistlərə də israrla eşitdirdiyi bir cümlə var: biz buraları təkrar abadlaşdıracağıq, buraları cənnətə çevirəcəyik! Biz bu yerlərə sülh, sevinc gətirəcəyik! Necə böyük bir paradoks! Aqressiyasını dilsiz heyvana belə göstərməkdən çəkinməyən, hətta bununla fəxr edən düşmənin qarşısında, quruculuqdan danışan bir Xalq durur. Bu ruhun, bu nəcib genin daşıyıcısı Ali Baş Komandan deyir: “Kəndlərin, şəhərlərin, infrastrukturun, ekologiyanın bərpası – bütün bu planlar var. Hamısını icra edəcəyik, İnşallah, hamısını! Allahın köməyi ilə hamısını icra edəcəyik. Necə ki, torpaqlarımızı qaytardıq, düşməni məhv etdik, bu üçrəngli bayrağımızı ucaltdıq, bütün qalan məsələləri də həll edəcəyik”.
Belə xislətə sahib hayların hansı gen danışıyıcısı olduğunu təyin etmək çox çətindir, ancaq onların bizim qonşu, elə bizim torpaqların üzərində qurduqları dövlətdə yaşamaqları bir faktdır. Belə olan halda, nə etməli?! Qarabaqda Bayrağımızı qaldıran ölkə Prezidenti İlham Əliyev vurğulayır ki, “Bizi sanki bu vəziyyətlə barışmağa sövq edirdilər, sülh yolu ilə məsələ həll olunsun, ildən-ilə, 30 il ərzində biz eyni sözləri eşidirdik – münaqişənin hərbi həlli yoxdur, bu məsələ sülh yolu ilə həll olunmalıdır. Amma biz sübut etdik ki, münaqişənin həlli var, o cümlədən hərbi həlli var. Bizim qəhrəman hərbçilərimizin şücaəti, rəşadəti hesabına, şəhidlərimizin qanı-canı bahasına biz bunu bütün dünyaya sübut etmişik, münaqişənin hərbi həlli var və biz buna nail olmuşuq”. Zülmlə barışmaq özü də zalımlığın bir növüdür. İşğalı, vandallığı görüb susmaq özü də ədalətsizliyə yol açmaq, haqsızlığı artırmaqdır. Bunu gözəl dərk edən ölkə başçısı İlham Əliyev bütün dünyaya bəyan etdi ki, “Bu, təkcə Azərbaycanın öz doğma torpaqlarının işğalçılardan azad edilməsi məsələsi deyil. Bu, eyni zamanda, bütün dünyaya, bütün işğalçılara göstərir ki, onların sonu bax, belə ola bilər. İşğalçıların, qəsbkarların sonu belə olacaq”.
Bu, işin görünən tərəfidir: qəsbkarla onun öz dilində danışmaq, sözlə anlamayana yumruqla anlatmaq taktikası. Amma məsələnin bir də görünməyən tərəfi var. Qaranlıq həmişə işıqdan qorxub, çünki onun ən kiçik şüası ən qatı zülməti yarmağa qadirdir. Hayastan 30 il idi daş beton konstruksiyası quraşdırırdı ki, özünü, işğal etdiyi ərazini qorusun, quldurluğunu gizlətsin. Ancaq Azərbaycan əsgərinin ilk addımında, düşmən generalının da etiraf etdiyi kimi, 1500 nəfərlik bir ordu fərarilik edib, olduğu məkanı qoyub qaçdı. Əslində, qaçmaq onun tək çıxış yolu, ölməmək üçün yeganə xilas idi. Belə məlum olur ki, Qarabağ torpağı, daşı, meşəsi yad nəfəsi qəbul etməyib, elə bu səbəbdən də, düşmən o torpaqlarda heç bir quruculuq işi aparmırdı, apara bilmirdi və orada zorla qalmaq istəyirdi, sanki özünü ora betonla pərçimləmək istəyirdi. İlk doğma nəfəsi hiss edəndə isə düşmənin ayağının altındakı torpaq da od tutub yandı, dağ-daş da onları lənətlədi. Ali Baş Komandan deyir: “…Bizim parlaq Qələbəmiz təkcə ölkəmizin ərazi bütövlüyünün bərpası deyil. Bu, şərlə xeyir qüvvələrinin mübarizəsidir. Şər qüvvələri məğlub olub, amma biz qalib gəlmişik”.
Tarix qəhrəmanları sevir, çünki onlara səbəb bütün dövr şərəflənir, işıqlanır, yeni səhifələr əlavə olunur. Qəhrəman da sıradan bir insandır, sadəcə özündə xalqın bütün uca, ülvi keyfiyyətlərini ehtiva etdiyinə görə, bir növ kiçik bir Vətəndir. Onunla üzləşən düşmənin qarşısında sanki bir insan deyil, bütün xalq durur. Qəhrəmanlıq dastanları məhz bu qəhrəmanlar haqqında yazılır. Elə ki, bütün xalqın ali keyfiyyəti, öz öz coğrafi məkanında oynadığı nəcib rol ön plana keçir, onda həmin xalqın eposu yaranır. Əhəmiyyətli bir faktı xatırladaq ki, hər xalq epos yaratmağa qadir deyil. Məhz belə xalqın tarixində elə səhifələr olur ki, bütün bəşəriyyətə həqiqəti anladan, Haqq ədalətin hər şeydən ucada durduğunu göstərən rəmzlər, məqamlar var. Və eposlar da belə xalqa mənsub olur. Axı, eposlar həmin xalqın bəşəriyyət adına atdığı addımın tərənnümüdür. Eposlar xalqın məhz xalq kimi formalaşması prosesini təsvir edir. Hər ikisində də diqqət cəlb edən məsələ bəla gələndə, yaxud qələbə və sevincli günlərdə bütün xalqın öz lideri ətrafında birləşməsidir. Yəni eposlarda gücün məhz birlikdə olması ideyası durur. 44 gün həmin eposun yaranması prosesi idi.
Şuşaya çəkilən yol – İşığın qaranlıq üzərində qələbəsi
Müstəqillik qazanandan bəri Azərbaycan böyük uğurlara imza atıb, ölkə böyük bir inkişaf yolu keçib, bir gülüstana çevrilib. Bu müddət ərzində Qarabağ, əvvəllər xəritə də qeyd olunduğu kimi, elə qara rəngdə, xaraba kimi qalmaqda davam edirdi. Məlum mahnıda oxunduğu kimi,
Vətən bağı al-əlvandı
Yox içində Xarıbülbül.
Bəli, inkişaf etmiş, çiçəklənmiş Azərbaycanın içində Qarabağ yox idi, onu da qaytardılar, Vətən bütövləşdi, Azərbaycan “qara ləkədən” qurtuldu. Bayraq sacılandan sonra ilk iş ölkə Prezidentinin ora yol çəkməyə əmr verməsi oldu: “Bu gün ölkəmizin həyatında çox əlamətdar bir gündür, tarixi bir gündür. Bu gün Füzuli-Şuşa avtomobil yolunun təməli qoyulur. Bu münasibətlə bütün Azərbaycan xalqını ürəkdən təbrik edirəm. Bu yolun çox böyük əhəmiyyəti var. Çünki bu yol bizi Qarabağın tacı olan Şuşa şəhərinə aparır.” Müəyyən mənada bunu, Azərbaycanın öz taxt-tacını qaytarmağa da bənzətmək olar. Ali Baş Komandan onu da vurğulayır: “Bu gün bu gözəl təməlqoyma mərasimi böyük rəmzi məna daşıyır. Biz işğaldan azad edilmiş Füzuli şəhərindən və ona qədər olan kəndlərdən Füzuli şəhərinə qədər və Füzuli şəhərindən Şuşa şəhərinə yeni yol çəkirik. Bu yol heç vaxt olmayıb. Azərbaycan vətəndaşları yəqin bilirlər ki, Şuşaya sovet vaxtında yol Ağdam ərazisindən gedirdi – Ağdam-Xankəndi-Şuşa yolu. İndi bu yoldan istifadə etmək hələ ki, mümkün deyil”.
Əslində, Şuşaya çəkilən yol özündə bir çox məna kəsb edir. Yaxın keçmişə baxanda bu, 2016-cı ildə Cocuq Mərcanlıya çəkilmiş yolun davamı kimi görünür. Uzaq keçmişə baxanda isə, bu, Ana Torpaq yolunda xalqını öz ətrafında yumruq kimi birləşdirən, həm sözü, həm də qılıncı ilə vuruşan, Vətənin bir qarışını belə düşmənə verməyən, Vətənin hər daşını müqəddəs bilən və onun paklığını qoruyan Sərkərdələrin yolunu görmək mümkündür. Bu yol Xalqının ruhunu tanıyan, bu ruhu əziz bilən Liderin yolunun davam etməsidir. Məhz xalqının tarixini, onun şərəfli səhifələrini, xalqının bacarığını nəzərdə tutan Ali Baş Komandan deyir ki, “Bu Qələbə bizim xalqımıza yaraşır, igid oğullarımıza yaraşır, dövlətimizə yaraşır və bu Qələbə gücümüzü göstərdi”.
Şuşaya çəkilən yolun daha bir rəmzi mənası da var. Zəfər Bayrağını Qarabağda qaldıran İlham Əliyev deyir: “Bu 44 gün ərzində demək olar ki, müntəzəm surətdə müxtəlif mənbələrdən, müxtəlif ünvanlardan müxtəlif təzyiqlər, təhdidlər olurdu, sifarişlər, mesajlar, siqnallar göndərilirdi. Mən demişdim ki, heç kim bizim qabağımızda dura bilməz, sona qədər gedəcəyik”. Bəli, ilk gündən ölkə başçısı vurğulayırdı ki, bizim yolumuz Haqq yoludur. Ondan müsahibə götürən hər jurnalistə, hər nümayəndəyə təkrar-təkrar çatdırırdı ki, Azərbaycan öz ərazilərində ədalətin bərpası üçün vuruşur və bizi buldan heç kim döndərə bilməz. Şuşaya çəkilən yol, məhz həmin Yoldur – heç bir qara qüvvənin mane ola bilmədiyi, heç bir hədədən çəkinmədən sona qədər davam edən müqəddəs Haqq yolu. Məhz bu Yolun verdiyi güc, qüdrət Azərbaycan xalqına Zəfər çalmaqda, müqəddəs torpağına qayıtmağına imkan verdi. Ali Baş Komandanın dediyi kimi: “Haqq-ədalət zəfər çaldı. Müzəffər Azərbaycan Ordusu zəfər çaldı. Düşmənin beli qırıldı. Düşmən torpaqlarımızdan qovuldu. Azərbaycan bayrağı işğaldan azad edilmiş torpaqlarda qaldırıldı və əbədi dalğalanacaq. Qarabağ bizimdir! Qarabağ Azərbaycandır!”
Ziyalının missiyası: ruhların səfərbərliyi
Bu gün 30 illik səbr kasasının daşan məqamıdır. Bu, tarixdə öz əzmli vüqarı, dağ kimi təmkini, dərya qədər dözümü olan bir millətin yay kimi gərilmiş qəzəbinin kükrəməsidir və təbii ki, onun qarşısını almaq mümkün deyil. Sentyabrın 29-u cəbhədə hərbi proseslər başlananda, Ali Baş Komandan yalnız qismən səfərbərlik elan etsə də, onun bir əmri ilə bütün Azərbaycan xalqı harada olmağından, kimliyindən asılı olmadan bir yumruq kimi birləşdi. Ölkə Prezidenti İlham Əliyev “Rossiya-1” telekanalında yayımlanan “60 dəqiqə” proqramında suallara cavab verərkən bildirdi ki, “2 milyon əhalisi olan Ermənistana qarşı 10 milyon əhalidən 10 minlərlə ehtiyatda olanları orduya çağırırıq, bizim insan ehtiyatlarına ehtiyacımız yoxdur. Buna görə də biz özümüzü müdafiə etməyə və təcavüzkarı elə cəzalandırmağa qabilik ki, o, bir daha bizim tərəfə baxmağa cəsarət etməsin”. Bəli, öz xalqına arxalanan Liderin yumruğunda bütün 10 milyonun gücü, əzmi toplandı və var qüvvəsi ilə xain düşmənin başına endi. Bu zərbədə xalqın ziyalısının da payı var, olmalıdır.
Millətin katarsisi
Ruhu möhkəm, mənəviyyatı zəngin millət tarixin keşməkeşli mərhələlərindən keçəndə və bəzən özünü unudub çökməyə doğru gedəndə, katarsis yaşamalı olur ki, təkrar özünə qayıtsın. Azərbaycan xalqı da müstəqillik qazanandan bəri iki dəfə katarsizdən keçib. Onu da əlavə edək ki, adətən belə ağır anlardan sonra xalq iki cür proses yaşayır: ya dağılıb pərən-pərən düşür, ya da birləşib yumruq olur, qəzəbi ilə yeri-göyü titrədir.
Birinci katarsis 1990-cı ilin 20 yanvar gecəsi baş verdi. O vaxt imperiya ordusu silahsız xalqı cismən əzsə də, əzmini sındıra bilməmişdi. Ancaq dövlət başçılarının, hərəkatın önündə duran şəxslərin satğın çıxması xalqda böyük bir ruh düşkünlüyü yaratmışdı. Anın faciəsini dərk edən Ulu Öndər Heydər Əliyev özünün xəstə halına rəğmən üzərinə düşən Liderlik missiyasına sadiq qalıb, Azərbaycanın Moskvadakı nümayəndəliyinə gəldi, xalqla bərabər olduğunu bəyan etdi və bununla onların birliyini qorumağa çalışdı. Lakin işin dəhşətli tərəfi bu oldu ki, 90-cı ildən 93-cü ilə, yəni Heydər Əliyevin təkrar hakimiyyətə qayıtmasına qədər, xalqın içindəki satqınlar yenə öz əməlləri ilə milləti zəhərləyə bildilər, insanları üz-üzə qoyub, qardaş qırğınının astanasına qədər gətirdilər. Yenə Ulu Öndər işə qarşıdı, yenə milli birliyi qoruyub saxlamağı bacardı. Ancaq damarına qədər yeridilən zəhərdən millət uzun illər qurtula bilmədi. Yəni birinci katarsisdən sonra xalq lazımi səviyyədə toparlana, inkişaf yolunu, milli özünüdərk prosesini yaşaya bilmədi, xəbislər onu içindən parçalamağa çalışdı. Təbii ki, Azərbaycanın 20 faizinin işğal altında olması, bir milyon qaçqınının olması da insanların ruhunu çökdürürdü, şübhə toxumunu cücərdib böyüdürdü. Belə bir şəraitdə sanki ziyalılar da pərən-pərən düşmüşdü, bir-birindən təcrid olunmuşdu. Qarşılıqlı etibarın qazanılması, özgüvənin qayıtması, təkrar bütövləşməsi üçün millətin açıq-aşkar ikinci katarsisə – Qələbəyə ehtiyacı var idi.
İkinci katarsis prosesi anidən baş vermədi, daha uzun müddət ərzində tədricən yetişdi. 2016-cı ilin aprelində başlayan və 2020-ci ilin sentyabr ayının 27-də zirvəsinə çatan bu proses boyu Azərbaycan xalqı sanki illər ərzində topladığı kindən, dağıdıcı eqoizmdən, ümidsizlikdən, laqeydlikdən təmizlənməyə başladı. Bunun hamısının yerində tarix boyu malik olduğu ə sanki dibə çökmüş cəsarət, qardaşlıq, özgüvən hissi təkrar üzə çıxdı. Zatən xalq hər addımında, sevincində, kədərində Liderini – İlham Əliyevi öz yanında gördükcə, sanki nüvə kimi onun ətrafında sıx birləşməyə başlamışdı. Və onun bir çağırışı ilə bu dəfə yumruq möhkəm düyünləndi və düz hədəfə endi. Əslində hünər həmin barmaqları birləşdirən, beş barmağı yumruğa döndərən biləyin möhkəmliyində, gücündə oldu. Sentyabrın 27-də isə həmin yumruqla bərabər xalqın ruhu da ayağa qalxdı, illərlə əyilmiş qamətini düzəltdi. İstər sosial şəbəkələrdə paylaşdığı statuslarda, istər yazdığı məqalələrdə, etdiyi çıxışlarda hər kəs bir-birindən xəbərsiz eyni arzu, niyyəti, eyni cəsarəti və birliyi dilinə gətirdi. Millət bir günün içində öz böyüklüyünə təkrar inandı, bunun canlı şahidi oldu və yumruğunu qələbə naminə düşmənin üzərinə endirmək üçün səfərbər oldu. Bu qüdrətin verdiyi əzmlə Prezident dünyaya bəyan etdi ki, “Biz haqq-ədalət tərəfindəyik. Biz tarixin ən şərəfli anlarını yaşayırıq. Azərbaycan xalqı qədim xalqdır. Bizim tariximizdə bir çox şərəfli anlar olub, hadisələr olub, qələbələr olub. Onların sırasında bugünkü hadisələr xüsusi yerdədir. Biz ədaləti bərpa edirik, ərazi bütövlüyümüzü bərpa edirik, Azərbaycan xalqının ümidlərini doğrulduruq və bundan sonra da doğruldacağıq”.
Keçmişi təsdiqləyən bugünümüz
Bu gün Vətənin bütövləşməsi, sərhədlərinin bərpa olunması uğrunda heç kim kənarda qalmağı öz vicdanına sığışdırmır, bütün irili-xırdalı sualları arxa plana itələyib öndə sadəcə bir problemi saxlayıb – Qarabağ. Əbu Turxan deyir: “Bu günü olmayan xalqın keçmişi də yoxdur”. Biz bu günün tarixini yazmaqla, həm də keçmişimizi təsdiq edirik. Bu gün şanlı milli ordumuz əcdadları yatan torpağın şərəfini qoruyur. Təsadüfi deyil ki, Azərbaycan qədimdən bəri hər zaman olduğu mühitin, coğrafi ərazinin aparıcı, öndə duran mütərəqqi qüvvəsi olub. Bu gün də o, yalnız öz Vətənini deyil, bütün ərazinin təhlükəsizliyini təmin edir, bəşəriyyəti erməni işğalçı adlı bədxassəli şişdən xilas etməyə çalışır. 30 il tədricən özünə gələn, dərin katarsisdən keçən bir xalq bu gün ayağa qalxıb.
Həqiqi Lider öz xalqının daxilindəki bütün potensialı görən və lazımi anda onu üzə çıxara bilən şəxsdir. Plutarxın dediyinə görə, “Əgər filosoflar insan xarakterində ibtidai qəddarlığı əhliləşdirməyi özlərinin ən böyük xidməti hesab edirlərsə, o zaman böyük miqdarda tayfaları yenidən tərbi¬yə etdiyinə görə, İsgəndər ədalətlə böyük filosof hesab edil¬məl¬idir.” Bu gün Azərbaycan ordusu bütöv bir regionu ibtidai qəddarlıqdan təmizləmək missiyasını öz üzərinə götürüb və Ali Baş Komandan üzünü bütün dünyaya tutub öz mövqeyini mərd-mərdanə bildirdi: “Hesab edirdilər ki, Azərbaycan xalqı və mən – Azərbaycan Prezidenti bu vəziyyətlə barışacağam?! Hesab edirdilər ki, bizim müqəddəs şəhərimiz olan Şuşa erməni tapdağında qalacaq, mən bununla barışacağam?!” O, əmin idi ki, xalqın ruhu artıq ayaq üstədir və əmri gözləyir. Bu gün bütün ümidlər Ali Baş Komandana və onun rəhbərliyi ilə hər an həlledici zərbəni endirməyə hazır olan Azərbaycan əsgərinədir. Söhbət ön cəbhədə, səngərdə düşmənlə üz-üzə duran oğullarımızdan gedir. Ancaq heç şübhəsiz bu gün hər bir vətəndaş özünü əsgər, olduğu mövqeni isə səngər hesab edir, Vətən uğrunda əlindən gələni əsirgəmir. Cəbhədə top-tüfəngin yeri göyü lərzəyə salıb, düşməni arxasına baxmadan qaçmağa məcbur etdiyi, bir sözlə, meydan silahın olduğu bir vaxtda ziyalı da əsgərdir, silahı isə qələmdir.
Qılıncı ilə qələmi bir-birini tamamlayan Millət!
Katarsisdən sonra ziyalının məsuliyyəti təmizlənmiş, ucalmız mənəviyyatının düzgün istiqamətdə irəliləməsini, paklığını qoruyub inkişaf etməsini təmin etmək, milli kimliyini kölgəyə düşməkdən qorumaqdır. Azərbaycanın qılıncı ilə qələmi həmişə tarazlığını qoruyub. Düzdür, hər zaman deyirlər ki, türklər tarixi yaradır, başqaları isə o tarixi yazır. Ancaq həqiqət olan budur ki, türklər tarixi deyil, düşüncənin, mənəviyyatın mahiyyətini də yazıb.
Heç bir epos müharibə prosesində yaranmır. Adətən döyüşlər zamanı əvvəlki zəfərlər haqqında nəğmələr oxunur və onlara istinadən bugünün qəhrəmana tərifnamələr deyilir. Döyüşlərdən sonra isə onun haqqında yeni nəğmələr, dastanlar qoşulur. Eposlar məhz dinc zamanların və diqqətin hərbdən, döyüşlərdən sülhə, sakit həyata yönəlməyin məhsuludur. Təsadüfi deyil ki, eposlarda hər nə qədər əfsanə qarışığı olsa da, onlar bir tərəfdən gerçək tarixi salnamə olmaq iddiasındadırlar, digər tərəfdən, bir ədəbiyyat nümunəsidir. Azərbaycan Prezidentinin tvitter səhifəsində sanki həmin dastanların yaranması üçün mühitin yaranacağını xəbər verdi: “Biz işğaldan azad olunmuş torpaqlarda şəhərlər quracağıq, həmin yerləri cənnətə çevirəcəyik. O torpaqlar canlanacaq, ora həyat, uşaqların təbəssümü qayıdacaq. Azərbaycan vətəndaşları o torpaqlarda ləyaqətlə yaşayacaqlar”. İlham Əliyev Ali Baş Komandan kimi yumruğunu düşmənin başına endirməyi də bacarır, ölkə başçısı, xalqın xoş gününü fikirləşən Lider kimi o torpaqlarda yaşanacaq ləyaqətli həyatın proqnozunu verməyi də, ümid yaratmağı da bilir.
Tarixi yaradan, oxunun çatdığı, atının dırnağının qopartdığı torpaqlarda özünü azad hiss edib, özünə Vətən quran bir millət qələmi ilə də könülləri, düşüncələri fəth etməyi bacarıb. Buna nümunə kimi İslam sivilizasiyasını yaradanların sırasındakı çoxsaylı Azərbaycanlı mütəfəkkir və alimləri göstərmək yetər. Ziyalılar xalqın mənəviyyatının qoruyucuları, irəli aparanlarıdır. Qılıncla irəliləyən bir xalqın qələmi onun arxası ilə çatmayanda, başqa qələm onun yerinə yazıb həmin möhtəşəm qüvvəni, potensialı başqa məcraya yönəldə, öz maraqları yolunda istifadə edə bilir. Sultan Murad Xan oğluna, gələcəyin Fatehinə nəsihətində deyir: “Allah Təala Həzrəti padşahlara həm qüvvət və həm də ağıl vermişdir. Ki qüvvətini ağılla yerində istifadə edə bilə. Amma ancaq birini istifadə etsə, yaramaz. Şövkət-i padişah bu ikisini yerində sərf etməkdədir. Görmürsənmi: bir qoçaq və bahadır ər, yanında silah götürsə və hər xoşuna gəlməyən söz üçün həmən əlini silaha vursa; və hər kişiylə heç səbəb olmadan döyüşmək istəsə, ona qocaq və bahadır deməzlər. Bəlkə dəli deyərlər. Amma yerində istifadə edəcəyi ağılla və fikirlə, ona, bahadır və qoçaq kimsədir deyərlər.” Qəhrəmanlar hər nə qədər təkbaşına xalqın taleyində həlledici rol oynasalar da, onlar cəmiyyət arasındadırlar, xalqın içindədirlər. Əslində, onları qəhrəman edən məhz onların xalqa söykənməsi, xalqının dəyərini ürəyində saxlamasıdır. Onlar xalqı birləşdirən, cəmiyyəti möhkəmləndirən nüvədirlər. Bu nüvə nə qədər sağlam olursa, onun ətrafında yaranan orqanizm də bir o qədər möhkəm və qüdrətli olur.
Bu gün Azərbaycan yalnız Haqq və Ədaləti bərpa edir, “xəritədəki qara” ləkəsini təmizləyir, əyilmiş qamətini düzəldir, və ölkə Prezidentinin də dediyi kimi, “Biz bu gün xalqımızın və dövlətimizin yeni tarixini yazırıq, şanlı tarixini yazırıq”, gələcək nəsilin oxuyub öyrənəcəyi, qürur duyacağı bir tarix.
Haqq yolunun Zəfər adlı zirvəsi
Azərbaycan bu günlərdə yenə öz tarixinə şanlı səhifələr əlavə etməkdədir. Düşmənin işğalından azad edilən hər qarış torpaq özündə neçə müqəddəs an ehtiva edir: ulu dədələrin uzun illər ərzində gözü yolda qalan xatirəsi, bu torpaqları suvarmış Şəhid qanı və müasir Azərbaycan ordusunun əzmi! Bu günlərdə xalqın ruhunu daha da canlandıran, vahid ürək kimi döyündürən iki fakt var: ərazilərin ard-arda işğaldan azad edilməsi və ölkə Prezidentinin öz xalqı ilə daim bərabər olması. Bu günə gələn yolun təqribən 30 illik hazırlıq mərhələsi var və onun əsl mahiyyətini ölkə Prezidenti İlham Əliyevin 27 sentyabrda həm xalqa müraciətində, həm də Təhlükəsizlik Şurasının iclasındadkı çıxışında çox aydın ifadə edir.
Bəli, Qarabağ düşmənin məkrli planlarının bir hissəsi olduğu halda, Azərbaycan adlı canlı orqanizmin ayrılmaz bir üzvüdür və onun azad edilməsi şərəf və namus məsələsidir. Azərbaycan müstəqillik qazandığı ilk gündən qarşısına qoyduğu hədəfi öz tarixi kökləri üzərində layiqli, yüksək inkişaf etmiş, ərazidə tərəqqinin və sülhün nümunəsi olan bir Respublika qurmaqdır. O, öz Haqq yolunu gedir. Nə qədər paradoksal olsa da, hər zaman haqq yolçularına mane olanlar çox olur. Ərazisinin işğalı da Azərbaycanın düz yolunun üzərinə qoyulmuş böyük bir maneədir, sanki qayadır. İllərdir o “qayanın” necə ləğv edilməsi ətrafında danışıqlar gedir, təkliflər irəli sürülür və hər biri nəticəsiz qalırdı. Nəhayət kifayət qədər güclənmiş Azərbaycan öz iradəsini və hökmünü göstərib o “qayanı” partladıb, öz yoluna davam etmək qərarı verdi. O, Haqqa gedən yolunda Qarabağ adlı problemi Qarabağ adlı qələbəyə çevirmək əzmini göstərməkdədir.
Tək məqsəd – Azərbaycanın ərazi bütövlüyü!
Prezident İlham Əliyev bütün yerli və xarici çıxışlarında bir məsələni daim vurğulayır: Azərbaycan müstəqil ölkədir və müstəqilliyini qoruya biləcək gücə və iradəyə malikdir. Əslində, bu, tarixi əcdadlarımızdan bizə miras qalan torpaqlara sahib çıxmaqdır. Təhlükəsizlik Şurasının iclasına sədrlik edən cənab İlham Əliyev məhz bu məqamı bir daha önə çəkdi: “Dağlıq Qarabağ məsələsi bizim milli məsələmizdir. Dağlıq Qarabağ məsələsinin həlli bizim tarixi vəzifəmizdir. Mən dəfələrlə demişəm, bu gün də demək istəyirəm, biz bu məsələni elə həll etməliyik ki, Azərbaycan xalqı bundan razı olsun. Biz bunu elə həll etməliyik ki, tarixi ədalət bərpa edilsin. Biz bunu elə etməliyik ki, Azərbaycanın ərazi bütövlüyü bərpa olunsun”. Bir dövlətin müstəqillik rəmzlərindən birincisi onun ərazi bütövlüyü və öz sərhədləri daxilində olan torpaqlarının həm əmin-amanlığının, həm də inkişafının təminidir. Bu gün Azərbaycanın yüksək iqtisadi, mədəni, siyasi inkişaf yolundadır. Dünya xəritəsində öz yerini sabitləşdirməklə o, nəinki yaxın qonşularının, hətta uzaq ölkələrin də hesablaşdığı bir ölkəyə çevrilə bilib. Və bütün bunların fonunda paradoksal, hətta faciəvi bir haldır ki, çiçəklənən, inkişaf edən Azərbaycanın xəritəsində onun ərazisinin 20%-i qara rənglə göstərilir. Sözün hərfi mənasında həmin torpaqlar qara gündədir. Ölkə Prezidenti 27 sentyabrda xalqa müraciətində deyir: “…Bizim işğal edilmiş bəzi ərazilərimizdə Ermənistan qanunsuz məskunlaşma aparıbdır. Bizim rayonlarımızın, kəndlərimizin adları dəyişdirilir. Azərbaycanlıların tarixi irsi silinir. Bizim tarixi abidələrimiz dağıdılır. Azərbaycan məscidləri dağıdılır, təhqir edilir. Bizim məscidlərimizdə Ermənistan inək, donuz saxlayır. Bu, bütün müsəlman aləminə ən böyük təhqirdir. Bizim əcdadlarımızın qəbirləri traktorla dağıdılır. Bunu edən faşistlərdir, vandallardır, vəhşilərdir.” Başlanan hərbi əməlliyatlar həmin torpaqların “qara örtüyünün” qaldırılması, xəritədə “qara ləkəsiz” Azərbaycanı bərpa etməkdir.
Nida işarəsi – Prezindentin və xalqın iradəsinin vəhdəti
Azərbaycan Prezidenti dönə-dönə öz çıxışlarında hər vətəndaşın rifahının, təhlükəsizliyinin nə dərəcədə böyük əhəmiyyət daşıdığını vurğulayır. Bu, təsadüfi bir diqqət deyil, güclü dövlətin ilk zəruri şərtidir. Öz millətini düşünən Lider ilk növbədə xalqı gücləndirməlidir ki, hər zaman ona arxalana, ondan dəstək gözləyə bilsin. Xüsusilə qeyd edək ki, burada söhbət bir neçə cür güclənməkdən gedir. İlk növbədə bu, hər vətəndaşın qanuni hüquqlarının bərpası və öz doğma torpaqlarında rahat yaşamaq imkanıdır. İnkişaf işğal olunmuş yox, azad torpaqlarda mümkündür. Təhlükəsizlik Şurasındakı çıxışında Prezident Əliyev deyir: “Mən əminəm ki, bizim uğurlu əks-hücum əməliyyatımız işğala son qoyacaqdır! Ədalətsizliyə son qoyacaqdır! Otuz ilə yaxın davam edən işğala son qoyacaqdır! Çünki Azərbaycan xalqı öz torpağında yaşamaq istəyir. Azərbaycan vətəndaşı Vətən həsrəti ilə yaşayır. Ermənilər tərəfindən, Ermənistan rəhbərliyi tərəfindən öz dədə-baba torpaqlarından zorla didərgin salınmış insanlar öz doğma ocaqlarına qayıtmaq istəyirlər”. Onu da xüsusilə vurğulayaq ki, öz yurd-yuvasına qayıtmaq işin yalnız birinci mərhələsidir. Prezident haqlı olaraq vəziyyətin faciəvi tərəfini önə çəkir: “Azərbaycan xalqı öz torpağında yaşamaq istəyir. Azərbaycan vətəndaşı Vətən həsrəti ilə yaşayır. Ermənilər tərəfindən, Ermənistan rəhbərliyi tərəfindən öz dədə-baba torpaqlarından zorla didərgin salınmış insanlar öz doğma ocaqlarına qayıtmaq istəyirlər. Baxmayaraq ki, artıq onların ocaqları vəhşilər tərəfindən dağıdılıb. Baxın Ağdam şəhərinin qalıqlarına. Baxın Füzuli şəhərinin qalıqlarına. Baxın işğal edilmiş ərazilərdə bizim məscidlərimizin, qəbiristanlıqlarımızın dağılmış vəziyyətinə”. Ancaq heç nəyə baxmadan, bura Vətəndir. İşin əsas ikinci mərhələsinin təkanı da məhz buradan gəlir: azad olunmuş torpaqları abadlaşdırıb, vətəndaşlara layiqli həyatı təmin etmək. Çoçuq Mərcanlıda qazanılan qələbədən sonra gedən quruculuq işləri bunun gözəl nümunəsidir.
Vətəndaşa qayğı doğma evinin qaytarılması ilə bitmir. Onun ruh yüksəkliyi, iradəsinin güclənməsi heç də az əhəmiyyət kəsb etməyən bir faktdır. Əslində, hələ Aprel döyüşlərində özünü yüksək səviyyədə göstərən xalq-Lider vəhdəti günü-gündən möhkəmlənməkdə idi. Bu il Ermənistanın növbəti təxribatına cavab olaraq iyulun 14-dən 15-nə keçən gecə Bakı şəhərində Azərbaycan Ordusuna dəstək məqsədilə keçirilən yürüş isə bu vəhdətin necə sarsılmaz olduğunu, istənilən an güclü bir sel kimi hərəkətə gələ bilmək əzmini göstərdi. Bali, xalqına dəstək olan Lider, təbii ki, onun sarsılmaz ruhu ilə də güclənmiş olur. Bu gücü ölkə prezidentinin çıxışında da hiss etmək mümkün idi: “Onu da bildirməliyəm ki, bizim bütün hərbi hissələrimizdə, hərbi birləşmələrimizdə ruh yüksəkliyi var. Eyni zamanda, ordumuza könüllü yazılanların sayı on minlərlə insanı əhatə edir. Bu, xalqımızın öz dövlətinə sadiqliyini göstərir”. Çox əhəmiyyətli bir məqamı da vurğulayaq ki, məhz Lider-xalq vəhdətinin nəticəsidir ki, istər məsul şəxslərin xalqa bəyanatlarında, istər ayrı-ayrı beynəlxalq danışıqlarda nümayiş etdirilən mövdelərdə, istər cəbhədən xəbərləri paylaşan jurnalistin reaksiyalarında, istərsə də orduya çağırılacağı saatı gözləyən bir vətəndaşın çıxışında məhz İlham Əliyevin – Liderin nəfəsi, iradəsi hiss olunur. Bu səbəbdən o, böyük əminliklə və dərin bir güvənlə bildirir ki, “Azərbaycan vətəndaşları cəsarət göstərirlər, hər kəs öz yerindədir, ordumuza, dövlətimizə hər an dəstək verməyə hazırdırlar və bunu edirlər”.
Ərazi təhlükəsizliyinin açarı – Azərbaycan
Azərbaycan müstəqillik qazanandan bu günə kimi həm ağır sınaqlardan keçib, həm də güclü inkişaf yolu keçib. Bu gün Azərbaycan artıq Sovet İmperiyasının tərkibindən çıxmış və hansı istiqamətdə irəliləyəcəyinə qərar verə bilməyən bir postsovet ölkəsi deyil. Ən vacibi isə, Azərbaycan güclə sülhə razı ediləcək zəif bir durumda deyil. Heç kimə gizli deyil ki, işğalçı dövlətin xain mövqeyinin arxasında daha böyük qüvvələr var. Bu gün Azərbaycan aysberq kimi görünməyən tərəfi daha böyük olan bir düşmənlə təkbaşına üz-üzə durur. 30 ilə yaxın gedən sülh danışıqları, şəhidlərlə müşayiət olunan atəşkəs rejimi, ermənilərin xislətində olan xainlik artıq son nöqtəsinə çatdı və 27 sentyabrdan başlayaraq Azərbaycan təkbaşına düşməni sülhə məcbur etmək qərarını verdi. Bəli, əslində bu addım üçüncü, tərəfsiz bir dövlət tərəfindən edilməli olduğu halda, Azərbaycan öz taleyini özü həll etməli oldu. Çünki, ölkə prezidentinin xalqa müraciətində də dediyi kimi, “məhz Ermənistanın riyakar, qeyri-konstruktiv və yalançı siyasəti nəticəsində hazırda danışıqlar faktiki olaraq dayanıbdır”, ən vacibi isə, “Azərbaycanla hədə-qorxu dili ilə danışan bundan peşman olacaqdır”. İlham Əliyev tarixdə həm səbri, həm qüruru, həm də qəzəbi ilə tanınan və sayılan Azərbaycan xalqının tam bir mücəssəməsi kimi çıxış edərək bildirdi ki, “Bu yaxınlarda bizim qədim Azərbaycanın qədim şəhəri olan Şuşada qondarma kriminal xunta rejiminin başçısının “andiçmə” mərasimi keçirilmişdir. Bu, təxribat deyilmi? Bu, bizə qarşı təhqirdir. Onlar hesab edirdilər ki, biz bu təhqirlə barışacağıq, razılaşacağıq. Onlar bizi şüurlu şəkildə təxribatlara çəkirlər və bunun acı nəticələrini görəcəklər”. Bəli, hər zaman olduğu kimi, yenə də Azərbaycan öz tarixini özü yazacaq! Yolun Haqq tərəfi, xalqın gücü və Liderin əzmi məhz bundadır.
Azərbaycan ərazinin əksər iqtisadi meqalayihələrində iştirak edən, beynəlxalq aləmdə öz tələblərini irəli sürə bilən müstəqil bir dövlətdir. Bu baxımdan, ona qarşı atılan istənilən addım, əleyhinə süni şəkildə hazırlanan istənilən xainlik birbaşa beynəlxalq aləmdə əks-səda verir və ciddi fəsadlara yol aça bilər. Ermənistan isə özünün həll edə bilmədiyi problemlərini başqa ölkələri də münaqişəyə çəkməklə ört-basdır etmək, subyektiv dərdini, iddiasını ərazi səviyyəsinə gətirmək istəyən və bununla özünü də uçuruma çəkən bir xunta rejimə çevrilib. Bu məsələdə iki əhəmiyyətli məqam var. Birincisi, məsələ kökündən həll edilməlidir ki, bədxassəli şişə bənzəyən Ermənistan başqa bir yerdə metastaz verməsin. Bu səbəbdən, Prezident İlham Əliyev vurğulayır ki, “Mən müxtəlif dövrlərdə dəfələrlə demişəm ki, bizə bu məsələnin, bu münaqişənin yarımçıq həlli lazım deyil. Biz öz torpağımızdayıq, bizim başqa ölkələrin torpağında gözümüz yoxdur. Amma öz torpağımızı heç kimə verən deyilik”. Başqa sözlə desək, istər Ermənistan, istərsə də onun məkrli planlarını dəstəkləyən qüvvələr Azərbaycanın son qərarını və mövqeyini bilib, öz planlarını dəyişməlidirlər. O, xalqa müraciətində də bu məqama diqqət yönəldir: “İlk növbədə, Azərbaycan heç vaxt oyuncaq xunta rejimi ilə hər hansı bir danışıqlar aparmayacaq. İkincisi, danışıqlar formatını dəyişdirmək cəhdləri bir daha onu göstərir ki, Ermənistanın əsas məqsədi danışıqları pozmaq və status-kvonu saxlamaqdır. Halbuki ATƏT-in Minsk qrupunun həmsədr ölkələrinin dövlət başçıları dəfələrlə bəyan etmişlər ki, status-kvo qəbul edilməzdir və bu, o deməkdir ki, işğala son qoyulmalıdır”. İkincisi isə, Azərbaycan Prezidenti erməni xalqının özünün də gözünü açmağa çalışır və onları başqalarının torpağında “çağırılmamış qonaq” kimi qalmaqdansa, normal dövlət qurmağın vacibliyini vurğulayır: “Ermənistanda demoqrafik böhran yaşanır və onlarda insan resursları yoxdur ki, işğal edilmiş torpaqlarda öz adamlarını yerləşdirsinlər. Ona görə xaricdə yaşayan ermənilərə ümid edirlər. Hazırda bu siyasət davam etdirilir”. Qəribədir, əslində, öz xalqına müraciət edən Azərbaycan Prezidenti ümumiyyətlə ərazinin qayğısına qalır.
Bəli, son 2-3 gündür Azərbaycan xalqı daha bir sınaq yaşayır. Ancaq bu dəfə əzm, iradə, mənəvi güc özünü daha açıq göstərir, çünki indi xalqın Lideri onunla bir yerdədir və Azərbaycan xalqına məxsus bir qürur və vuqarla çağırış edir ki, “Biz haqq yolundayıq. Bizim işimiz haqq işidir. Biz zəfər çalacağıq! Qarabağ bizimdir, Qarabağ Azərbaycandır!” Deməli, Xankəndində, Şuşada dalğalanacaq Azərbaycan bayrağı həm də Lider-xalq vəhdətinin rəmzi olacaq!
Gəncliyə nümunə və dəstək olan Lider
İnkişafın yazılmamış bir qanunauyğunluğu var: hər mərhələ kifayət qədər möhkəmlənməlidir ki, növbəti mərhələ üçün təməl ola bilsin. Bu proses iki cür irəliləyə bilir: üsyan və ya islahat. Birinci halda, bərkiməmiş, zəif postament üzərinə nə qədər sağlam bir mərhələ gəlirsə gəlsin, uçulmağa məhkum olur. Belə halda xalq dərin böhrana düşür, dövlətə, gələcəyə inamını itirir. Yaxud möhkəm təmələ aldananlar növbəti addıma zərurət görmür, nəticədə yenə də durğunluq yaranır, hərəkətverici qüvvə sərf olunmadan toplanır və cəmiyyətdə sıxılmış yay effekti formalaşmağa başlayır. Məsələ burasındadır ki, növbəti addımın qarşısını almaq olmur, ən yaxşı halda onu gecikdirmək mümkündür. Nəticədə qüvvələr parçalanır, maraqlar toqquşur, qazanılanlar itirilir. Yəni növbəti mərhələ tənəzzülə uğrayır və inkişaf sıfırlanır. İkinci halda, hər uğur növbəti uğur üçün zəmin rolunu oynayır və proseslər zəncirvari şəkildə davam edir. Belə inkişafın başlıca amili dövlətin hərəkətverici qüvvəsi və güclü enerjisi olan gəncliyə düzgün nümunə olan və ona lazımi dəstək göstərən Liderdir. Mərhələlərin bir-birini əvəz etməsi isə islahatlar vasitəsilə baş verir. Bakı Dövlət Universitetinin yubileyində Prezident İlham Əliyev bunu çox böyük dəqiqliklə belə vurğulayır: “İslahatlar bizim şüurlu seçimimizdir. Elə fərz edə bilərik ki, nəyə lazımdır bu islahatlar? Onsuz da hər şey yolunda gedir, ölkə inkişaf edir, yeni müəssisələr açılır, abadlıq işləri görülür. Yox, struktur islahatları, siyasi islahatlar, iqtisadi islahatlar lazımdır”. İşin əhəmiyyətli məqamı məhz bundadır: gənclər qarşısında çıxış edən ölkə başçısı həm keçmişi təhlil edir, həm özünü bir Lider kimi xarakterizə edir, həm də gənclərə uğurlu inkişafın yolunu göstərir.
Gənclik – inkişafın yeni nəfəsi
Azərbaycan müstəqillik qazanandan sonra Ulu Öndərin sabit inkişaf üçün əhəmiyyətli addımlar atması, əsrə səsə salan müqavilələr imzalaması gənc bir dövlət üçün kifayət qədər möhkəm və sağlam bir təməl oldu. Bunu nəzərdə tutan Ulu Öndər 2003-cü ildə Azərbaycan xalqına müraciətində deyir: “İlk növbədə dövlətçiliyimizin əsasını təşkil edən ictimai-siyasi sabitliyə nail olmuş, milli birlik və qanunların aliliyinə söykənən vətəndaş cəmiyyətinin təməlini qoymuşuq. İkincisi, hər bir dövlətin, onun yaşamasının qayəsini təşkil edən ölkə iqtisadiyyatını yenidən qurmuşuq, inkişaf yoluna çıxarmışıq. Üçüncüsü, Azərbaycan xalqının istək və arzularının ifadəsi olan, özünün bütün müvafiq təsisatlarına malik güclü, demokratik dövlətimizi qura bilmişik, onun müstəqilliyinin dönməzliyini təmin etmişik”. Bununla belə, müasir dövrün tələbləri, qloballaşmanın çağırışları, müharibə vəziyyəti artıq növbəti mərhələnin gəlməsini tələb edirdi. Təbii ki, bu güclü və sabit təməl üzərində başlanacaq növbəti mərhələ layiqli bir rəhbərlə başlamalı idi. Bir xalqa 34 il rəhbərlik etmiş, onun mənəvi dəyərlərini, potensialını, psixologiyasını gözəl bilən, “öz mənalı həyatının düz 60 ilini xalqının bu günü və sabahı ilə yaşamış” Ümummilli Lider növbəti mərhələdəki başçının kimliyinin, şəxsiyyətinin böyük əhəmiyyətini gözəl dərk edirdi və zəruri addımı atdı – estafeti daha gənc bir Liderə etibar etdi: “O, yüksək intellektli, praqmatik düşüncəli, müasir dünya siyasətini və iqtisadiyyatını gözəl bilən, enerjili və təşəbbüskar bir şəxsiyyətdir. Sizi əmin edirəm ki, həm İlham Əliyev, həm də Yeni Azərbaycan Partiyası bundan sonra da xalqımızın ən layiqli övladlarını öz ətrafında sıx birləşdirərək Azərbaycan dövlətinin inkişafı və xalqımızın firavanlığı yolunda çox işlər görəcəklər. İnanıram ki, mənim axıra çatdıra bilmədiyim taleyüklü məsələləri, planları, işləri Sizin köməyiniz və dəstəyinizlə İlham Əliyev başa çatdıra biləcək. Mən ona özüm qədər inanıram və gələcəyinə böyük ümidlər bəsləyirəm”. Bu müraciətdə həm xalqa inam var idi, həm onun gələcək liderinə, həm də gənc dövlətin gələcəyinə.
XXI əsrin düz astanasında, bir tərəfdən dünyada ikili standartın az qala norma olduğu, digər tərəfdən dünya xəritəsinin superdövlətlərin marağına uyğun dəyşdirildiyi bir vaxtda İlham Əliyevin müstəqil Azərbaycanın yeni mərhələsinin qurucusu olması özündə bir neçə missiyanı ehtiva edirdi: milli identikliyin təminatçısı olan mənəvi dəyərləri, tarixi kökü və ənənələri qorumaq, dövrün sərt tələblərinə cavab vermək üçün irəli getmək və bununla da növbəti mərhələnin zəminini hazırlamaq. Əslində bu işin ağırlığını Ulu Öndər özünün 13 oktyabr 2003-cü ildə Azərbaycan Respublikası Gənclərinin Üçüncü Forumuna müraciətində vurğulamışdı: “XXI əsrdə müstəqil Azərbaycanın inkişafı naminə görüləcək bu əzəmətli işlərin həyata keçirilməsinin əsas ağırlığı və məsuliyyəti isə bugünkü gənclərin üzərinə düşür. İnanıram ki, zəngin və dərin mənəviyyata sahib, vətənpərvər gəncliyi olan xalqımızın daha böyük, daha parlaq gələcəyi var. Ona görə də Azərbaycanı, Azərbaycan dövlətçiliyini yaşatmaq, onu qüdrətli etmək üçün siz, yüksək amallı Azərbaycan gəncləri daim hazır olmalısınız”. Bu, gənc respublikanın ən güclü hərəkətverici qüvvəsinə – gənclərə və təbii ki, onların yeni Liderinə bir çağırış idi.
Azərbaycanın yeni mərhələsi iki istiqamətdə davam etdi: beynəlxalq aləmdə özünü etibarlı tərəfdaş kimi təsdiqləmək və özünün gələcək strategiyasını təyin etmək. Bir ölkənin gücü onun iqtisadiyyatı, siyasəti ilə yanaşı, həm də onun insan resurslarındadır və onun böyük faizini məhz gənclər təşkil edir. 2008-ci ildə mədəniyyətlər və sivilizasiyalar arasında səmərəli və effektiv dialoqun qurulması məqsədilə “Bakı Prosesi”nin əsası qoyuldu, 2012-ci ildə isə “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” inkişaf konsepsiyası qəbul edildi. Əslində “gələcəyə baxış” ifadəsini gəncliyə baxış kimi də təhlil etmək daha düz olar. Çünki bu proseslərin aparıcı qüvvəsi gənclər, onların malik olduğu güclü enerjidir. İnkişaf konsepsiyasında belə bir ifadə var: “Elmin maliyyələşdirilməsinə dövlət büdcəsi resursları ilə yanaşı, digər mənbələrin də cəlb olunması stimullaşdırılacaq ki, bu da, son nəticədə, elmi fəaliyyətlə məşğul olan işçilərin, o cümlədən gənclərin sosial müdafiəsini gücləndirəcək və “beyin axını”nın qarşısını alacaqdır”. Hər gənc olduğu cəmiyyətin bir elementidir və malik olduğu potensial ilk növbədə öz vətənində reallaşmağa cəhd edir. Burada əhəmiyyətli bir məqam var ki, bəzən onun olduğu məkan bu potensiala dar gəlir və o daha geniş üfüqlərin axtarışına çıxır, yəni gənc ya öz ölkəsini tərk etməyə meylli olur, ya da dağıdıcı qüvvəyə çevrilməyə başlayır. Deməli, “beyin axını”nın qarşısını almaq ilk növbədə gənclərin potensialı üçün geniş imkanların yaradılmasını nəzərdə tutur. Təsadüfi deyil ki, inkişaf konsepsiyasında əsas prioritetlər sırasında “2020-ci ildə Azərbaycan iqtisadi və siyasi cəhətdən inkişaf etmiş, rəqabətqabiliyyətli ölkəyə” çevirmək məsələsi də durur. Məsələ burasındadır ki, nə qədər güclü orqanizm olursa olsun, davamlı enerji itkisi onu acizləşdirir və düşmən qüvvələrin yeminə çevirir. Bəli, Azərbaycan gənci savadlı və istedadlıdır və bu səbəbdən “beyin axını” xarici qüvvələri gücləndirməklə yanaşı, Azərbaycanı zəiflədir. Bunu xarici qüvvələr də gözəl bilir və bu səbəbdən ilk hədəf məhz gənclər olur. Artıq 2020-ci ilin astanasında ölkə Prezidenti İlham Əliyev gənclərə xaricdən gələn təhlükə barədə xəbərdarlıq edib deyir: “Onlar gəncləri əsas hədəf seçiblər və gəncləri yoldan çıxarmaq istəyirlər, onların beyinlərini zəhərləmək istəyirlər, onları xalqa qarşı, Vətənə qarşı, ənənəvi dəyərlərə qarşı qaldırmaq istəyirlər. Alınmır və alınmayacaq. Çünki Azərbaycan gəncləri vətənpərvərdir, Vətəni sevəndirlər, Vətənə bağlıdırlar”. Bu fikirdə çox əhəmiyyətli bir məqam var: öz gənc kadrlarını itirməklə dövlət zəifləyir və bununla da gələcəyi böyük bir sual altda düşür. Eyni zamanda kökündən ayrı düşən gəncin özü də başqa qüvvələr üçün “ucuz işçi qüvvəsindən” başqa bir şey olmur. Deməli, ümumiyyətlə xalqın, millətin varlığı təhlükə qarşısında qalır.
Azərbaycanın inkişafında növbəti mərhələnin astanasında ölkə başçısı təməlin kifayət qədər möhkəm qurulduğunu, “yeni mərhələnin başlanğıcında” gənclərin bu əhəmiyyətli addıma hazır olduğu ismarıcını verir. İlham Əliyev deyir: “Təcrübə, bilik və gənclərin dinamizmi, novatorluğu, yeniliyə, islahatlara meyilliliyi – bu sintez Azərbaycanda var. Həm cəmiyyətdə, həm iqtidarda var. Biz ənənəvi dəyərlər üzərində dövlət qururuq, böyük-kiçik var. Bunu biz qorumalıyıq, gənclər də məni eşitsinlər, daim böyük-kiçik məsələsinə fikir versinlər”. Bəli, növbəti mərhələ – növbəti uğurlu addımın qızıl qaydası yenə qorunur: milli ruha, kökə hörmət, bağlılıq, gənclərin potensialına güvən və onun reallaşması üçün yaradılan şərait. Prezident vurğulayır: “Mən bir dəfə demişəm, hələ Avropada o iqtisadi böhran baş alıb gedəndə dedim ki, biz haraya inteqrasiya etməliyik, böhrana? Haraya inteqrasiya etməliyik, “Stop İslam!” deyənlərə? Haraya inteqrasiya etməliyik, qadınla kişi arasında fərq görməyənə? Mən artıq daha dərinə getmək istəmirəm. Biz qətiyyən oraya inteqrasiya etməyəcəyik. Ona görə Azərbaycanda yaşlı nəsil, gənc nəsil bir yerdə olmalıdır, necə ki, ali məktəblərdə. Baxın, indi Bakı Dövlət Universitetində minlərlə gənc var, müəllim var. Müəllimlər biliklərini bölüşürlər, gənclər öyrənirlər, sabah onların yerini tutacaqlar. Belə inkişaf etməliyik”. Lider mümkün təhlükəni digərlərindən tez görməklə kifayətlənmir, həm də irəliləmək üçün sağlam və əmin-aman yolu göstərir; yalnız kökə, ənənəyə bağlılığın əhəmiyyətini qeyd etmir, həm də dövrün tələblərinə cavab olaraq gəncləri irəli apara bilir.
Bilik, təhsil – davamlı inkişafın təminatı
İnkişafının düzgün istiqamətini seçmək uğurun başlanğıcı və yüksək nailiyyətin təminatıdır. Təbii ki, bu yolda çətinliklər də olur, maneələr çıxıb ruhdan da salır, ancaq əldə olunan uğur bu maneələri keçməyə kömək edir, gücü daha da artırır. Bu istiqamətin seçimi iki cür olur: ya fərd yalnız öz şəxsi maraqlarını nəzərə alır və bütün xalqa məcburi şəkildə qəbul elətdirir, ya da xalqın potensialını, milli ruhun tarixi inkişaf yolunu nəzərə alır. Yəni birində mərkəz nöqtədə fərd durur və həmin yolun ömrü o fərdin hakimiyyəti illəri qədər olur. Növbəti mərhələdə başlanan yol artıq onun davamı ola bilmir və nəticədə xalq öz inkişafında az qala bir nəsil geri düşür, hətta sıfırdan başlamalı olur. Digərində isə mərkəzdə xalq və dövlət durur. Bu prosesin hərəkətverici qüvvəsi gənclər, onun uğurlu nəticəsinin təminatı isə Lider olur.
Bəli, gənclik böyük qüvvədir və hərəkətverici ola bildiyi kimi, dağıdıcı fəlakətə də çevrilə bilir. Burada bütün məsuliyyət düşür məhz Liderin üzərinə. Bir gəncin savadlı, bilikli, öz xalqını sevən, yoxsa öz vətəninə qənim kəsilən manqurt olması məhz Liderdən asılıdır. Əslində, gənclik kimi möhtəşəm potensialı, enerjini öz arxası ilə apara bilmək də böyük hünər və bacarıq tələb edir. Bu baxımdan, Liderliyin ilk və danılmaz göstəricisi öz şəxsiyyəti, təhsili və təcrübəsi ilə nümunə ola bilməkdir. Müasir Azərbaycanın uğurunun ən böyük göstəricisi məhz budur. Məsələ burasındadır ki, Lider yalnız öz xalqını tanımaqla onun gəncinə düzgün yol göstərə bilər; o, öz xalqı ilə eyni ruha sahib olmalıdır ki, xalq ona inansın, onun arxası ilə getməyə razı olsun. Bu baxımdan, ölkə başçısının üzünü məhz gənclərə tutub bu tövsiyələri verməsi bir zərurətdir və bu tövsiyədə xalqın kimliyinin ən vacib xüsusiyyətlərini vurğulayır: “Biz ənənəvi cəmiyyətdə yaşayırıq və yaşamalıyıq. Qadınlara hörmət etməliyik, biz onları qorumalıyıq, onları müdafiə eləməliyik. Onlar bizi yox, biz onları. Gender bərabərliyi var, biz də bunu qəbul edirik. Amma biz ənənəvi düşüncədən kənarda yaşaya bilmərik və gənc nəsil də bunu bilsin. Yaşlılara hörmət olunmalıdır, yaşına görə. İndi bəziləri istəyirlər ki, bizim lüğətimizdən “ağsaqqal”, “ağbirçək” sözləri çıxsın, necə ki, bəzi ölkələrdə. Onlara baxanda adam dəhşətə gəlir. Sonra da bizə deyirlər ki, gəlin bizə inteqrasiya edin”. Əslində, İlham Əliyev bir neçə kəlmə ilə Azərbaycanın haradan gəlib hara getməli, hansı dəyərlərə xidmət etməli olduğunu, bir sözlə desək, uğur və bərəkəti harada axtarmağı göstərir.
Gənclərin öz ölkəsinə yararlı kadr kimi yetişməsi üçün ilk növbədə ona mükəmməl savad verilməlidir. Bu vacib amilə Ulu Öndər də riayət edib, müasir dövrün Lideri olan İlham Əliyev də. Məsələn, ölkə başçısının da verdiyi məlumata görə, Ulu Öndər “Azərbaycan gənclərinin Sovet İttifaqının aparıcı ali ali məktəblərində oxuması üçün böyük səylər göstərmişdi və bu, unikal xarakter daşıyırdı. Çünki sovet məkanında buna oxşar təcrübə yox idi. Hər il təqribən 800-ə yaxın Azərbaycan gənci Bakıda imtahanlar verməklə Sovet İttifaqının Moskva, Leninqrad və digər böyük şəhərlərindəki aparıcı ali məktəblərinə ezam edilmişdir. Beləliklə, Azərbaycanın gələcəyi üçün güclü kadr potensialı yaradılırdı”. Eyni ənənə bu gün də davam edir: “Tələbələrə də sözüm budur ki, bilikli olsunlar. …Əgər bilik olmasa, savad olmasa müasir dünyada bu, əhəmiyyətsiz bir şeydir. …Bilik, savad – gənclərin yaxşı gələcəyini, təminatlı gələcəyini müəyyən edən budur.” Təbii ki, söhbət müəyyən ixtisas üzrə biliklərin alınması ilə yanaşı, həm də öz xalqının milli-mənəvi dəyərlərini, milli ruhunu tanımaqdan, tarixi kökünü və kimliyi dərk etməkdən gedir. Bunu yeni Liderin gənclərə məruzəsinin bütünlüklə ruhunda sezmək mümkündür.
Nəticə
Gənc bir xalqın hərəkətverici qüvvəsi, eyni zamanda, dövlət adlı imarətin kərpicidir. Bu kərpiclər nə qədər sağlam olarsa, bir o qədər qurulan divar, bina möhtəşəm və möhkəm olar. Burada ən vacib məqam budur ki, inkişaf, quruculuq dayanmamalıdır. Ölkə başçısının da qeyd etdiyi kimi, “Kadr islahatları gedir, bu da zərurətdir, durğunluq yarada bilmərik, sovet dövrünün durğunluğu hələ ki, yadımızdan çıxmayıb. Ona görə kadr islahatları aparılmalıdır, ancaq təkamül yolu ilə, təbii yolla, burada da heç bir əyintilərə yol vermək olmaz”. Lider qurucudur, rəhbərdir, nümunədir. Gəncləri öz nümunəsi əsasında yönləndirən də odur, inkişaf istiqamətini düzgün seçib onları hərəkətverici qüvvəyə çevirən də, hər mərhələni növbəti mərhələ üçün təməl kimi hazırlayan da.
Qurduğu dövlətdə təcəssüm olunan Lider
Müəyyən hadisələr var ki, üstündən illər keçməlidir ki, onun əhəmiyyəti, mahiyyəti daha aydın görünsün. Ancaq elə məqamlar da olur ki, nəticəsi göz qabağında olur. Onu şüanın sınmasına bənzətmək olar: işıq şüası ya udulur, ya da istiqamətini dəyişir. Bəzən bir xalqın taleyində də belə həlledici məqam yetişir. Olum ya ölüm dilemması qarşısında qalan, divara sıxışdırılan millət həmin an qəti söz deyə bilən, sözünün üstündə duran bir şəxsə ehtiyac hiss edir. Əgər elə bir şəxsiyyət irəli çıxırsa və tarixin gedişinə öz təsirini göstərirsə, xalq yeni bir inkişaf xəttinə, yeni düşüncə müstəvisinə keçə bilir. Əks halda millət valığı belə sual altda qalır. O an dövlətlə Liderin adı sanki eyniləşir və ondan sonra o Liderin imzası dövlətin simvoluna çevrilir. Ən yeni tarixdə Azərbaycanın taleyində belə həlledici məqam Ulu Öndər Heydər Əliyevin ikinci dəfə hakimiyyətə gəlməsi ilə əlaqəlidir.
Bir hadisənin mahiyyəti, miqyası daha böyük bir rakursda daha dolğun və aydın görünür. Necə ki, Türkiyə Atatürkün, Fransa Şarl de Qollun adı ilə bağlıdır, eləcə də Azərbaycan və Heydər Əliyevin adı eyniləşib. Hər üç dövlətin bugün olduğu vəziyyətin səviyyəsi məhz bir vaxtlar bu şəxsiyyətlərin yönəltdiyi, təyin etdiyi istiqamətin nəticəsidir. Maraqlıdır ki, tarixin fərqli dövrlərində baş versə də, hər üç dövlət bəzi oxşar məqamlardan, taleyüklü sınaqlardan keçməli olub.
Xalqının həm əsgəri, həm generalı…
Xalq həmişə onu tanıyana və dəyərlərinə hörmət duyan şəxsə etibar edir, güvənir. Liderlik səviyyəsinə çatmaq üçün o mühitin özündə böyümək, onun güclü-zəif tərəflərini tanımaq, bütün mahiyyətini dərk etmək lazımdır ki, yolunu kəsən maneələri daha yaxşı görsün. Məsələ burasındadır ki, bu maneələr yalnız içəridən keçilməlidir, çünki xarici qüvvə belə bir “xidmət” göstərəndə, bunun adı olur işğal, müstəmləkə. Ölkə başçısı İlham Əliyev BDU-nun 100 illik yubileyində gənclər haqqında təsadüfən demirdi ki, “Əgər tarixi yaxşı bilsələr, görərlər ki, tariximizdə heç vaxt heç bir kənar qüvvə, heç bir yad dairə bizim xoşbəxtliyimizi istəməyib, əksinə, bizi əzmək istəyib, özünə ram etmək istəyib, sərvətlərimizi talamaq istəyib, bizi alçaltmaq istəyib. Əgər belə olmasaydı, bizim çoxəsrlik tariximizin böyük hissəsi müstəmləkəçilik tarixi olmazdı”. Başqa sözlə desək, xalq adlı ordunun generalı, Lideri olmağın yolu mütləq onun əsgəri olmaqdan keçir. Keçməlidir ki, hər daşının və vətəndaşının qədrini bilsin. Yalnız bu halda həlledici məqamı sezmək və zamanında müdaxilə etmək mümkündür.
Birinci Dünya müharibəsi dövründə Osmanlı ordusunda xidmət edən Mustafa Kamal bir il müddətində general rütbəsinə qədər yüksələ bilmişdi. Mövcud durumu düzgün dəyərləndirməklə o, nəinki uduzmaqda olan, hətta artıq ərazisi hərraca qoyulan Osmanlı İmperiyasının məğlubiyyətini Türk Qurtuluş Savaşına çevirə bildi və Ankara Hökumətini qurdu. Yalnız türk ruhunun gücünü bilən və özü də eyni hissi yaşadığına görə ən çətin döyüşlərdə qazi olan bir şəxs əsgərlərə belə bir əmr verə bilərdi: “Mən sizə savaşmağı əmr etmirəm, ölməyi əmr edirəm.” Məhz bu ruhu oyatmaqla böyük İmperiyanın dağılması prosesini yeni bir dövlətin yaranması üçün zəminə çevirə bildi. Və tarixdə Türkiyə adlı səhifənin yazılması başladı.
Bənzər hadisələr İkinci Dünya müharibəsi dövründə Fransada baş verdi. Faşist Almaniyası tərəfindən işğal olunan və bütün mümkün köməklərdən əli üzülən Fransanın köməyinə elə öz əsgəri Şarl de Qoll gəldi: “Fransa döyüşü uduzdu, ancaq müharibəni uduzmayıb! …Gün gələcək, Fransa öz azadlığını və əzəmətini geri qaytaracaq”. Bu, həlledici məqam idi – fransız xalqını öz məhvi ilə barışmaqdan və uçurumun dibinə yuvarlanmaqdan qorumaq idi. Alman faşistlərinə qarşı Müqavimət hərəkatına rəhbərlik etməsi və iki il ərzində Fransada yaradılmış müvəqqəti hökumətə başçılıq etməsi Şarl de Qollun öz missiiyasına inanmağına və inandıra bilməsinə dəlalət edirdi.
Azərbaycanın taleyində ilk belə taleyüklü məqam 1990-cı il 20 Yanvarında yetişmişdi. Tərkibində olduğu Sovet İmperiyası ona xəyanət etdi və bir gecənin içində dinc əhalisinə divan tutdu. Əhali çaşmışdı – dünənə qədər “böyük qardaş” hesab etdiyi qatil çıxmışdı, lider deyib arxalandığı şəxslər isə ümumiyyətlə kölgəyə çəkilib gizlənmişdi. Belə bir məqamda xalqa dəstək Ulu Öndər Heydər Əliyevdən gəldi. Faciənin sabahı Azərbaycanın Moskvadakı nümayəndəliyinə gəlməklə və etiraz səsini ucaltmaqla o, özünün ümummilli Lider olduğunu təsdiqlədi. Maraqlıdır, o zaman sanki Heydər Əliyev sanki siyasi meydanda tək idi. Özü də vurğulayır ki, “Geniş infarkt keçirmişəm. Xəstəliyimlə əlaqədar iki ildən artıqdır ki, pensiyadayam. Azərbaycanı tərk etdiyim 1982-ci ilin dekabrından keçən müddətdə bu gün ilk dəfədir ki, Azərbaycan SSR-in Moskvadakı daimi nümayəndəliyinin astanasına qədəm qoyuram”. Ancaq bu ona öz düşüncələrini xalqa çatdırmağa mane olmadı: “Mən bu düşünülmüş aksiyanı pisləyir, onu antihumanist, antidemokratik, qanunazidd hesab edirəm. Bu ağır gündə sizi ağıllı-kamallı olmağa, həmrəyliyə və birliyə çağırıram”. Başsağlığı və təəssüf hissini çatdırmaqla əslində Ulu Öndər xalqa daha böyük bir ismarıc çatdırdı: sizin Lideriniz mənəm, nə qaçmıram, nə gizlənmirəm və heç bir maneəyə, çətinliyə baxmayaraq yanınızdayam. Bununla insanların özünə inamı da, cəsarəti də bərpa olundu. Deyilənlərdə incə və çox əhəmiyyətli bir məqam var: xalq böyük qüvvədir və onun istəyi qarşısında hər şey acizdir, ancaq bəzən qəfil təcavüz, arxalandığı şəxslərin satqınlığı, düşünülməmiş addımlar atması bu gücün üstünü örtür, sanki korşaldır. Xalq bir növ özündən bixəbər hala düşür. Buna görə də, Ulu Öndərin dediyi kimi, “səhv addımları, yaramaz iş üslubu, yanlış siyasi manevrləri ilə xalqla öz arasında uçurum yaradan” şəxsdən başçı ola bilməz. Lider xalqa öz gücünü xatırladan, onu özünə qaytarandır. Düzdür, Lider tək şəxsdir, ancaq xalqın səsini bərpa etməklə onda bütün xalqın səsi ilə danışmaq qüdrəti yaranır. Hər üç dövlətin nümunəsində əhəmiyyətli məqam məhz budur: Liderin gücü və müqəddəs missiyası xalqla özünün birliyinə inanmaq və inandırmaq, istənilən addımında bu vəhdətin gücünə arxalanmaq.
1990-cı ilin yanvarında, uzun illər Azərbaycandan uzaqda, Moskvada olsa belə, Heydər Əliyevin bir ümummilli Lider kimi önə çıxmağa, səsini ucaltmağa tam haqqı çatırdı. İlham Əliyevin də vurğuladığı kimi, “əgər 1970-ci illərdə onun gördüyü işlər xalq tərəfindən rəğbətlə və böyük məhəbbətlə qarşılanmasaydı, – 1990-cı illərin əvvəllərində Azərbaycan böyük fəlakətlə üz-üzə qalmışdı, – Azərbaycan xalqı ona müraciət etməzdi. Məhz o illər ərzində gördüyü işlər Azərbaycan xalqının qəlbində ona inam hissini saxlayırdı”. Hələ Sovet dönəmindən xalqın xidmətində olan bu şəxsin fəaliyyətində bir özək xətti daim saxlanıb: Azərbaycan güclüdür, öndə durmalıdır və öz kökü ilə qürur duymalıdır. 15 respublika arasında ən öndə duranlardan biri olmaq, iki donor respublikadan biri olmaq, ən vacibi isə İmperiyanın tərkibində ola-ola milli ruhunu qorumaq böyük hünər istəyirdi. Heydər Əliyev uzun illər təhlükəsizlik orqanlarında çalışmışdı və burada general-mayor rütbəsinə qədər yüksələ bilmişdi. Eyni zamanda, o, Universitetin tarix fakültəsini bitirmişdi. Bu ona Azərbaycanın tarixi və reallığı arasında paralellər aparmağa imkan verirdi. Bunu deməyə əsas verən bir faktı göstərmək olar. 1969-cü ildən başlayaraq 1982-ci ilə qədər Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi vəzifəsində çalışarkən Heydər Əliyev xalqın milli ruhunun qorunması, milli təfəkkürün daim oyaq qalması üçün əlindən gələn hər şeyi edirdi. Başqa sözlə desək, o, Azərbaycanı Sovet İmperiyasının ən qabaqcıl respublikalarından biri eləməklə kifayətlənməyərək, həm də milli kimliyinin qayğısına qalırdı. Bu istiqamətdə onun gördüyü çox əhəmiyyətli və uzaqgörən fəaliyyətlərdən biri milli kadrların yetişdirilməsi idi. Ulu Öndər Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin sessıyasında (7 mart 1991-ci il) bunu özü də vurğulayır: “O dövrdə respublikamızda yaranmış güclü sosial-iqtisadi və intellektual potensial xalqımızın milli sərvətidir və Azərbaycanın müstəqilliyi üçün yaxşı zəmin yaradır”. Ölkə başçısı İlham Əliyev bugünün mənzərəsindən çıxış edərək deyir: “Heydər Əliyev təhsil sahəsinə çox böyük diqqət göstərirdi, hər il böyük müşavirələr keçirirdi. Eyni zamanda, Azərbaycan gənclərinin Sovet İttifaqının aparıcı ali məktəblərində oxuması üçün böyük səylər göstərmişdi və bu, unikal xarakter daşıyırdı. Çünki sovet məkanında buna oxşar təcrübə yox idi. Hər il təqribən 800-ə yaxın Azərbaycan gənci Bakıda imtahanlar verməklə Sovet İttifaqının Moskva, Leninqrad və digər böyük şəhərlərindəki aparıcı ali məktəblərinə ezam edilmişdir. Beləliklə, Azərbaycanın gələcəyi üçün güclü kadr potensialı yaradılırdı”. Deyilənlərdən çox aydın bir həqiqət müşahidə edilir: bir general layiqli əsgərlərin yetişməsi və irəli getməsi üçün əlindən gələni edir, çünki çox gözəl bilir ki, Vətənin rifahı məhz millətini sevən gənclərdən asılıdır.
Köhnə tarixdə yeni səhifə
Bir xalqın tarixinin zənginliyini təmin edən faktorlardan biri də onun kəsilməzliyidir. Əbu Turxanın dediyinə görə, “…cəmiyyətin inkişafında qazanılan hər hansı bir nailiyyət sonradan davam etdirilmirsə, o, böyük müddət intervalında tarixi prosesə daxil ola bilmir”. Kontekstimizə uyğun olaraq onu da əlavə edək ki, Lider bu kəsilməzliyi təmin etməklə yanaşı, həm də xalqın taleyində yeni bir səhifə açan, yeni bir mərhələyə keçirdə biləndir. Başqa sözlə desək, xalqın ruhunun gücünü saxlamaqla və ondan düzgün istifadə etməklə Lider onu nəinki mövcud böhrandan çıxarır, üstəlik inkişaf üçün yeni güclü bir təkan da verir. Onu da mütləq vurğulamaq lazımdır ki, hər nə qədər həlledici söz, hərəkət bir anda baş versə də, yeni müstəvidə başlayan inkişaf tədrici bir prosesdir və nəticəsini görmək üçün bir neçə il lazım olur.
Çanaqqala savaşı 1916-cı ildə, Qurtuluş Savaşı isə 1919-cu ildə bitdi. Böyük Millət Məclisi 1920-ci ildə açıldı, Türkiyə Cümhuriyyəti isə 1923-cü ildə elan edildi. Yəni ilk dönüş məqamı ilə onun tarixi nəticəsinin arası təqribən 7 il çəkdi. Mustafa Kamal Atatürk elan edilən Cümhuriyyəti belə təqdim edir: “Hökumətimiz artıq despot bir hökumət deyil. Mütləq və konstitusional bir hökumət də deyil. Hökumətimiz nə Fransa, nə də Amerika respublikaları ilə oxşar deyil. Hökumətimiz xalq hökumətidir. Tam bir şura hökumətidir. Yeni Türkiyə dövlətində səltənət millətindir…” Hadisələrin sonrakı gedişi də göstərdi ki, ölkədə aparılan hər islahat xalqın özgüvənini və savadını artırmaq, xarici qüvvələrə duruş gətirə bilən bir səviyyəyə qaldırmaq məqsədi daşıyıb. Belə ki, əgər hökumət xalqındırsa, o zaman xalqın səviyyəsinin qalxması ilk şərtdir, çünki bilavasitə hökumətdə əks olunacaq. Bunu Atatürkün gəncliyə xitabında müşahidə etmək mümkündür: “İlk vəzifən Türk müstəqilliyini, Türk Cümhuriyyətini əbədi qorumaq və müdafiə etməkdir. Bu onun varlığının və gələcəyinin yeganə əsasıdır. Bu təməl ən qiymətli xəzinəndir. Lazım olan qüdrət damarlarındakı nəcib qanındadır!” İstər-istəməz yada Bakı Dövlət Universitetinin yubileyində Azərbaycan Prezidentinin çıxışı düşür: “Gənclər bu tarixi bilməlidirlər. Müəllimlər bu tarixi onlara çatdırmalıdırlar ki, həm həqiqəti bilsinlər, həm də Azərbaycan gələcəkdə heç vaxt bu ağır vəziyyətə düşməsin. Azərbaycan heç vaxt gözü kölgəli olmasın, heç vaxt başqasının iradəsindən asılı olmasın, heç vaxt başqa dövlətlər qarşısında baş əyməsin”. Bu, bir aksiomdur: bir dövlətin müstəqilliyinin qoruyucusu da, inkişafının da, ən vacibi isə müstəqilliyinin də təminatcısı gənclərdir. Gənclərə müraciət etmək, əslində ölkənin gələcəyinə səslənməkdir.
Hadisələrin təqribən eyni gedişatını Fransada da izləmək mümkündür. 1940-cı ildə Fransanın azadlığının məsuliyyətini üzərinə götürən Şarl de Qoll 1958-ci ildə yeni Konstitusiyanı qəbul etməklə 5-ci Respublikanın təməlini qoydu. Şarl de Qollun Konsitusiyanın da təməlini təşkil edən görüşləri bu prinsip üzərində bərqərar etdi: “Mənim fikrimcə, dövlətin başçısı, yəni rəhbəri olmalıdır ki, millət onun simasında dövlətin təməlinə cavabdeh olan şəxsi və öz taleyinin qarantını görə bilsin”. Burada birbaşa millət-Lider vəhdəti göstərilməklə yanaşı, Liderin daha bir ağır məsuliyyəti də vurğulanır: xalqın taleyinə görə məhz o cavabdehdir. İkinci dəfə hakimiyyətə gələndə Şarl de Qoll məhz bu məqamın üzərində durur: “Nə vaxtsa, ağır saatda, ölkə mənə etibar etdi ki, onu xilas edim. Bu gün ölkə yeni sınaqlar qarşısındadır və qoy bilsin ki, mən Respublikanın bütün səlahiyyətlərini öz üzərimə götürməyə hazıram”. 1990-cı ilin yanvarından 1993-cü ilin iyununa qədər olan Azərbaycanda baş verən hadisələri xatırlayanlar üçün çox tanış bir mənzərədir…
Tarixdə bir dövlət kimi öz mövcudluğunu qorumaq istəyən Azərbaycanda da hadisələr bir növ millət-Lider tandeminin zərurətinə aparırdı. Buna ehtiyac var idi. 1990-cı ilin tarixi məqamından sonra Heydər Əliyev Azərbaycana qayıtdı və Ali Sovetinin deputatı, 1991-1993-cü illərdə isə Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ali Məclisinin sədri kimi fəaliyyət göstərdi. Bu gəlişin hansı məqsəd daşıdığını elə ilk addımdan sezmək mümkün oldu: 1990-cı ildə Xalq Cümhuriyyətinin üçrəngli bayrağı Naxçıvan Muxtar Respublikasının dövlət bayrağı kimi təsdiq edildi. Bu, 1918-ci il Xalq Cümhuriyyətinin yarımçıq qalmış prinsiplərinin, Azərbaycanın həqiqi müstəqilliyinin davam etdiriləcəyinə ilk çağırış idi. 7 mart 1991-ci ildə Ulu Öndər Ali Sovetin sessiyasında yeni mərhələdə göstəriləcək fəaliyyəti belə təyin etdi: “Azərbaycan xalqının birliyi yeni, demokratik, heç kəsdən asılı olmayan dövlət qurulması yolu ilə təmin oluna bilər. Doğrudur, bu yolda çətinliklər də az olmayacaqdır. Fəqət, nəyin bahasına olursa-olsun biz buna nail olmalıyıq. Biz bu yola düşməsək, bunu gələcək nəsillər edəcək. Və onlar, tarix bizi bağışlamayacaq. … Xalqın müqəddəratı hər şeydən üstün olmalıdır. Azərbaycan xalqı birləşməli, öz müqəddəs doğma torpağını göz bəbəyi kimi qorumalıdır. Azərbaycan Respublikası iqtisadi və siyasi müstəqillik yolu ilə getməli, tam istiqlaliyyət uğrunda mübarizə aparmalıdır”.
Ulu Öndərə olan inam, etibar idi ki, 1993-cü ildə ölkə vətəndaş müharibəsi ilə üzbəüz qaldığı bir vaxtda xalq yenə ondan kömək umdu, onu çağırdı. Və elə həmin il xalqın seçimi ilə Heydər Əliyev Azərbaycan Respublikasının Prezidenti seçildi. İşin əhəmiyyətli məqamı budur ki, təqribən bir il sonra Azərbaycanda ixtişaş törətmək istəyənlərə cavab olaraq bu dəfə Heydər Əliyev xalqa üz tutdu: “Əziz həmvətənlər, Azərbaycanın vətəndaşları! Bu ağır dəqiqələrdə bir daha sizə müraciət edirəm. Sizi əmin edirəm ki, Azərbaycanın dövlətçiliyini qorumaq üçün son nəfəsimə qədər, son damla qanıma qədər öz yerimdəyəm. Xalqla birlikdəyəm. Xalqın təhlükəsizliyini qorumağa çalışacağam. Bundan ötrü lazımi imkanlardan istifadə edəcəyəm. Eyni zamanda, əziz həmvətənlər, mən sizə güvənirəm, sizə arxalanıram” (1994-cü il 4 oktyabr). Bu çağırışda həm öz məsuliyyətini və gücünü bilən ölkə başçısının, həm xalqının taleyini düşünən, həm də öz xalqına, onunla mənəvi bağına inanan rəhbərin səsi var. Təbii ki, artıq yaxın keçmişdə oxşar ssenarini və onun nəticələrini yaşamış xalq belə bir müraciəti cavabsız qoya bilməzdi və öz Liderinin arxasında durdu. Bu güvənin əks-sədası olaraq Ulu Öndər sonralar qürurla dedi: “Mən fəxr edirəm ki, mən Azərbaycanlıyam”.
Nəticə
Lazımi məqamda xalqını sevən və tanıyan bir şəxsin – həqiqi Liderinin təklifini qəbul edib onun arxası ilə getməsi hər üç dövləti inkişafa apardı.Türkiyə keçən əsrin əvvəllərindən, Fransa ortalarından, Azərbaycan isə sonlarından başlayaraq yeni bir inkişaf mərhələsinə keçdi. Hazırda Fransa superdövlətlər sırasındadır, Türkiyə bütün çətinliklərə baxmayaraq dünyanın aparıcı dövlətlərini özü ilə hesablaşmağa məcbur etmək qüdrətindədir.
Əlbəttə, hər iki dövlətə baxanda Azərbaycan nisbətən gəncdir. Üstəlik nəzərə almaq lazımdır ki, hər nə qədər Şərqdə ilk demokratik cümhuriyyət Azərbaycanda qurulsa da, arada 70 illik bir fasilə, üst-üstə yaşadığı böhranlar, məruz qaldığı işğal ölkəni bir neçə dəfə sıfırdan başlamağa məcbur edib. Buna baxmayaraq, Azərbaycan da məhz doğru istiqamətdə olduğuna görə, qısa müddətdə adını güclülər sırasına yazdırmaq iddiasındadır və artıq bir çox nailiyyət əldə edib və etməkdədir. Ölkə başçısının da qeyd etdiyi kimi, “müstəqilliyi əldə etmək onu qoruyub saxlamaqdan daha asandır. Müstəqilliyi qorumaq, onu müdafiə etmək, onu gücləndirmək böyük siyasi biliklər, böyük cəsarət tələb edir”. Cəsarəti verən isə savad, kökünə bağlılıq və millət-Lider vəhdətidir.
Tarix güclüləri sevir, yaxud Azərbaycan adlı abidə!
Bakı Dövlət Universiteti Azərbaycan Respublikasının ilk müstəqil səsi, sözü ilə təqribən həmyaşıd olduğuna görə hər kəs belə bir əlamətdar gündə ölkə başçısının çıxışını xüsusi maraqla gözləyirdi: 100 il sonra müstəqil Azərbaycan hansı həqiqətlərlə yaşamalı, hansı inkişaf yolunu tutmalıdır. Gözləntilər özünü yüksək səviyyədə doğrultdu. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev bir tarixi zərurəti xüsusi vurğuladı: tarixi güclülər yazır, çünki həm qılınc onların əlində olur, həm qələm. Məhz bu səbəbdən, tarix də güclüləri – qələm və qılınc tandemini yaşadanları sevir!
Hər dövlət illərlə, əsrlərlə inşa edilən bir abidədir. Bu abidə özündə həm tarixi, həm bugünü, həm də sabahı ehtiva etməlidir. Əslində, Azərbaycan Prezidenti ölkənin ilk universitetinin yubileyində etdiyi məruzə bu abidənin təqdimi idi.
Miflərdə qorunan ruh
Miflər, eposlar Xalq abidəsinin təməli, postamentidir. Təbii ki, onun üzərindəki heykəl də ona uyğun olmalıdır. Belə ki, güclü postamentin üzərində zəif fiqur qoyulanda daha güclü əl tərəfindən uçurulmağa məhkumdur. Eləcə də zəif təməl üzərində böyük heykəl ucaltmaq olmaz. Azərbaycanın tarixin ənginliyinə qədər işləyən kökləri və möhkəm təməli var. Burada sabit bir xəttə diqqət çəkək: mif, əfsanə qəhrəmanları həm qələmə, həm də qılınca mükəmməl sahib olan şəxslərdir. Başqa xalqların epik qəhrəmanlarında bu keyfiyyət nadir halda rast gəlinir. Məsələn, “Kitabi Dədə Qorqud”da qopuz müqəddəs missiyaya sahibdir və hər addım mütləq onun xeyir-duası ilə həyata keçməlidir. Qopuzun uğurlamadığı hadisənin nüvəsində mütləq bir zülmün, ədalətsizliyin olması qənaəti var. Başqa sözlə desək, bu xalq tarixini yaratmaqla yanaşı, onu yazmağı da bacarıb. Deməli, Şərqdə 1918-ci ildə qurulan ilk demokratik Cümhuriyyətin ilk təşəbbüslərindən biri kimi Bakı Dövlət Universitetinin yaradılması tarixi köklərdən gələn tələb idi. Öz məruzəsində bunu vurğulayan İlham Əliyev deyir: “Xalq Cümhuriyyətinin qurucuları yaxşı anlayırdılar ki, savadsız cəmiyyətdə güclü müstəqil dövlət qurmaq mümkün deyil”. Düzdür, Cümhuriyyət qısa bir ömür yaşadı, lakin Bakı Dövlət Universiteti yaşamaqda davam etdi və “100 il ərzində Azərbaycanın hərtərəfli inkişafına böyük töhvələr” verən neçə böyük şəxsiyyət yetişdirdi. Təsadüfi deyil ki, Azərbaycanın ikinci dəfə müstəqillik qazanmasında, onun qorunub saxlanmasında BDU məzunlarının əməyi çox böyük olub. Ölkə başçısı dünyanın iqtisadi və siyasi meydanında gücü artan Azərbaycanı belə təqdim edir: “Bu gün əsl müstəqillik dövrüdür. Çünki bu gün biz özümüz öz gələcəyimizi müəyyən edirik. Bu gün biz özümüz qərarları qəbul edirik. Bu gün Azərbaycanda xalqın iradəsi hökm sürür. Bu gün Azərbaycan dünya miqyasında müasir, öz tarixinə, ənənələrinə sadiq, sürətlə inkişaf edən dinamik ölkədir. Heç kimdən asılı deyilik və elə etməliyik ki, heç vaxt heç kimdən asılı olmayaq. Buna görə güclü olmalıyıq, vətənpərvər olmalıyıq, iqtisadiyyatımız daha da güclü olmalıdır və siyasi iradəmiz yerində olmalıdır.” Bu, qədim köklər, möhkəm təməl üzərində qurulmuş abidədir. Bununla yanaşı, Prezident bu abidənin möhtəşəmliyinin mənbəyini də göstərir: “Bilik, savad – onların yaxşı gələcəyini, təminatlı gələcəyini müəyyən edən budur. Vətənpərvər olmalıdırlar. Bu olmasa ölkəmizin gələcəyi olmayacaq. Bu olmasa, nə vaxtsa yenə də kiminsə təsiri altına düşüb yenə də müstəqillik arzuları ilə yaşayacağıq. Ona görə gənclərdə vətənpərvərlik çox güclü olmalıdır. Gənclər milli ruhda, vətənpərvərlik ruhunda, ənənəvi dəyərlər əsasında tərbiyə almalıdırlar. Bax, belə gənclər ölkəmizi gələcəyə inamla aparacaq.” Deməli, Azərbaycan kökünə sadiq qalaraq, yenə də qılınc və qələmin vəhdətini yaşatmaqda davam edir – tarixi simasını qorumaq naminə!
Tarixin sınaqları
Azərbaycan hər zaman çox ciddi sınaqlara məruz qalıb. Buna rəvac verən həm əlverişli coğrafi mövqeyi, həm zəngin təbii sərvətləri, həm də istedadlı, bacarıqlı insanları olub. Ən vacibi isə, müxtəlif vaxtlarda işğala məruz qalsa da, ayrı-ayrı imperiyaların tərkibinə qatılsa da, milli ruh öz identikliyini heç vaxt itirməyib. Bu keyfiyyət ona daim fərqlənməyə, ümumi axında əriməyib, özünə məxsus səhifələr açmaq imkanı verib. Məsələn, Azərbaycan İslam mədəni bölgəsinin üzvi hissəsi olanda onun düşüncə tarixinə çox əhəmiyyətli töhvələr vermişdi. Eyni zamanda bu bölgədə ilk milli dövlət də burada quruldu. Bu isə o deməkdir ki, xalq dərin imanı yanında milli kimliyini də qorumaq bacarığına malikdir. Bu keyfiyyət daha sonra Sovet İmperiyası dövründə də millətin identikliyini qorudu. Həmin dövrdə o, sadəcə 15 respublikadan biri olmaqla kifayətlənmədi. İlham Əliyevin də qeyd etdiyi kimi “Məhz Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə sovet dövründə Azərbaycan müttəfiq respublikalar arasında ən geridə qalmış yerdən ən qabaqcıl yerlərə qədər yüksəldi… cəmi iki respublika var idi ki, onlar donor kimi fəaliyyət göstərirdi, onlardan biri Azərbaycan idi”. Düşüncələrin dəmir çərçivəli ideologiya hüdudunda qapandığı bir vaxtda Azərbaycan yenə də milli ruhunu qorumağı bacardı: folkloru, əfsanələri, yaradıcı insanlarının əsərlərində və xalqın liderləri sayəsində. Bu proseslərin əhəmiyyətli məqamı onda idi ki, Azərbaycan hər zaman öz gücünü və bacarığını göstərmək qüdrətindədir. Bu ruhun təzahürü idi ki, qanlı 37-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının səhnəsində ilk dəfə Üzeyir Hacıbəyovun “Koroğlu” operası oynanıldı. Səməd Vurğun 1938-ci ildə Molla Pənah Vaqifin timsalında “əyilməz vicdanın böyük heykəli” dedi. Hələ 1960-cı ildə YUNESKO-nun təşəbbüsü ilə hazırlanan “Şərqin Musiqi antologiyası” seriyasına, 1975-ci ildə yenə də YUNESO-nun təşəbbüsü ilə hazırlanan “Dünyanın ənənəvi musiqi kolleksiyası”na Azərbaycan muğamı da daxil edildi. Maraqlı və diqqətə layiq hadisələrdən biri də 1970-ci ildə Ulu Öndər Heydər Əliyevin dahi Azərbaycan şairi Nəsiminin 600 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında SSRİ Nazirlər Sovetinə müraciətlər etməsi oldu. Nəticədə Nəsimini yaradıcılığının araşdırılması, haqqında bədii filmin çəkilməsi, ən nəhayət şəhərin mərkəzində abidəsinin ucaldılmasına nail oldu. İstər-istəməz belə bir rəy formalaşır: Sovet ideologiyasının zirvə məqamını yaşadığı bir çağda, rus dilinin hakim mövqedə olduğu bir vaxtda Ulu öndər sinəsini qabağa verərək milli təfəkkürə heykəl ucaltdı.
Müstəqilliyin bərpasından sonra Azərbaycan çox ağır günlər yaşadı: torpaqları işğal olundu, kəskin şəkildə maddi yoxsulluq artdı və ondan daha faciəli olan mənəvi yoxsulluq təhlükəsi yarandı. Az qala millətin, dövlətin varlığı müzakirəyə çıxarıldı. Ancaq millətin ruhu yaşadığına görə, ayağa qalxmaq üçün özündə həmin gücü təkrar bərpa edə bildi. Xarici dövlətlərlə, nəhəng neft şirkətləri ilə bağladığı “Əsrin müqaviləsindən” başlayan inkişaf yolu bu gün Azərbaycanı meqalayihələrin iştirakçısı və təşəbbüsçüsü səviyyəsinə qədər yüksəldib. Bir vaxtlar BMT-yə böyük çətinliklərlə qəbul edilən Azərbaycanın Prezidenti bu gün qürurla deyir ki, “Biz dünyanın BMT-dən sonra ən böyük təşkilatının sədriyik və indi bizim sözümüz keçəcəkdir. Gündəliyi biz formalaşdırırıq, məsələləri biz müzakirəyə çıxaracağıq. Əlbəttə ki, öz məsələmizi və əzilmiş, ədalətsizliyə düçar olmuş ölkələrin məsələlərini qaldıracağıq, onları müdafiə edəcəyik”. Burada əhəmiyyətli bir məqama diqqət çəkək: Azərbaycan özü güclənməklə kifayətlənmir, məhz zəiflərin müdafiəçisi missiyasını da öz üzərinə götürür. Rabin¬dra¬nath Tagorun bildirdiyi kimi: «Güclü və qüdrətli olmaq qüv¬¬və¬yə görə üstün olmaq deyil, zəifi öz zirvənə qaldıra bil¬mək¬dir». Azərbaycan məhz belə bir qüdrətə sahib olmaqdadır.
Hər nə qədər tarixdə qılıncın zəfəri xatırlansa da, onun izini daha kəsərli bir qılınc itirə bilir. Bu səbəbdən onun dəstəkçisi mütləq qələm olmalıdır. İrəli gedən yalnız güc deyil, həm də tə¬fək¬kür olmalıdır ki, bir-birini tənzimləyə bilsin. Sınaqdan çıxmaq üçün qılınc bəs eləmir, qələm də vacib olur. Ölkə Prezidenti gənclər qarşısında – Azərbaycanın gələcəyinin qurucuları qarşısında çıxışında bu iki faktın paralelliyini daim qorumağa çalışır. Bir tərəfdən tarixin ağır günləri, bir tərəfdən ölkənin nailiyyətləri və bunların sabitliyini və davamlı olmasını təmin edən savad və bilik.
Abidənin qurucusu – xalq Lideri
Hər ölkə tarixdə öz izini qoya bilmir. Qoymaq üçün yerə – tarixin səhifəsinə möhkəm basmaq lazımdır. Təbii ki, burada bütün ağırlıq ilk növbədə Liderin üzərinə düşür. Liderin kimliyini düşünəndə ilk növbədə Danko yada düşür – lazım gələndə, çətin məqamda millətinin yolunu işıqlandırmaq üçün ürəyini belə başının üstünə qaldıra bilən bir şəxs. BDU-nun yubileyində ölkə başçısı da eyni mənzərəni vurğuladı: “Liderin vəzifəsidir dövləti qorumaq, liderin vəzifəsidir xalqla bir yerdə olmaq. Ən ağır, ən çətin anlarda lider qabaqda olmalıdır, Heydər Əliyev kimi.” Ümumiyyətlə, Azərbaycanın tarixinə baxanda istənilən səhifə məhz Liderlə şərəf qazanıb.
Biz təsadüfən Lideri xalq abidəsinin qurucusu adlandırmırıq. Lider hər şeydən əvvəl məhz milli ruhu, milli təfəkkürü bir nüvə kimi özündə ehtiva edən şəxsdir. Maraqlı və çox əhəmiyyətli bir faktdır ki, dövlət başçısı və millətin Lideri fərqli simalarda təcəssüm olunanda ölkənin sabitliyi pozulur. Bunu istər dastanlarda, əfsanələrdə, istərsə də real tarixdə müşahidə etmək mümkündür. Dediyimizə bariz nümunəni ən yeni tariximizdən gətirmək mümkündür. 1990-cı ilin 20 Yanvarında Sovet Hakimiyyəti ayağa qalxmış Azərbaycan xalqını qorxutmaq, vahiməyə salıb çökdürmək istədi. Bir gecədə silahsız vətəndaşları, qadınları, uşaqları qətl etməyin məqsədi məhz bu idi. Məhz belə bir ağır məqamda Heydər Əliyev ayağa qalxdı və bununla sanki “Azərbaycan tək deyil! Mən varam!” deyə səsini ucaltdı. Bu, Ümummilli Liderin aydın bir portreti idi: “Geniş infarkt keçirmişəm. Xəstəliyimlə əlaqədar iki ildən artıqdır ki, pensiyadayam. Azərbaycanı tərk etdiyim 1982-ci ilin dekabrından keçən müddətdə bu gün ilk dəfədir ki, Azərbaycan SSR-in Moskvadakı daimi nümayəndəliyinin astanasına qədəm qoyuram. Mən baş vermiş hadisələr haqqında dünən xəbər tutmuşam və təbiidir ki, bu hadisəyə laqeyd qala bilməzdim. … Hazırda başqa imkanım olmadığı üçün təəssüf hissi keçirirəm”. Cəmi 2-3 cümlədə Heydər Əliyev millətindən ayrı düşmüş bir Lideri təsvir edir və öz xəstəliyinə baxmayaraq, millətinin təhlükəli vəziyyətinə laqeyd qala bilmədiyini vurğulayır. Uzun illər öz millətindən aralı olmağa məcbur olan bir şəxsin belə bir girişlə öz bəyanatını başlaması həm də əhəmiyyətli bir məqamı ön plana çəkirdi: bir millətin gücü məhz Lideri ilə həmrəy olmasındadır. Yenə də tarixə, miflərə baxanda belə nəticəyə gəlirsən ki, Lider güclü olanda xalq daha inamla gedir. İlham Əliyevin də qeyd etdiyi kimi, “Əsas odur ki, biz öz həyatımızı ləyaqətlə yaşayaq. Ləyaqətli insanlar kimi, Vətənə bağlı olan insanlar kimi, mərd insanlar kimi yaşayaq, quraq, yaradaq, bütün yad qüvvələrə cavabımızı verək və öz inkişaf yolumuzu davam etdirək”.
Öz məruzəsində ölkə başçısı təsadüfən Ulu Öndərə istinad etmir, çünki ən yeni tariximizdə məhz onun simasında xalq Lider fenomenini tanıdı. Eyni zamanda, məhz millətini tanıyan Lider onun problemini, narahatlığını düzgün dərk edib dəyərləndirə bilir və onun həllində öz millətinin heysiyatını, təhlükəsizliyini, gələcəyini nəzərə alır. Heydər Əliyev uzun illər Azərbaycana rəhbərlik etmişdi, xalqın arasında olmuşdu, onun ruhunu tanıyırdı və onu dinləməyi bacarırdı. 20 Yanvar hadisələri zamanı Ümummilli Lider hadisələrin baş verməsinin səbəbləri Lider və xalq arasında vəhdətin qopmasını, Liderin öz “xalqının psixologiyasını anlamamasını, əhalinin müxtəlif təbəqələri ilə əlaqələri zəiflətməsini” göstərir. Deməli, Lider öz xalqının potensialını yaxşı bilən və onun reallaşması üçün ən cəsarətli addımları atan şəxsdir. Nə üçün cəsarətli? Çünki bəzən xalqın istəyi başqa güclü dövlətlərinin maraqlarına zidd olur. Məhz belə məqamda Liderin iradəsi önə çıxır. O, ya başqalarının marağını önə çəkərək öz xalqını onların xidmətçisi halına gətirir, ya da istənilən çətinliyə qatlaşaraq xalqın iradəsini, marağını önə çəkir. Belə olan halda, ölkə başçısı rahat və firavan yaşasa da, xalqın ən böyük çətinliklərlə üzləşəcəyi reallıqdır. Əksinə, xalqın ruhuna, potensialına güvənən bir ölkə özü sabitləşməklə yanaşı, ətrafında da hörmət və etibar qazanır. Azərbaycanın ən yaxın tarixini gənclərə çatdıran və bu gün nəyə nail olduğunu ölkə başçısı qısaca belə təsvir edir: “Bizə inanırlar, bizi tanıyırlar, bilirlər ki, sözümüzlə əməlimiz birdir. Bilirlər ki, heç kimin qarşısında baş əymirik, lap ən ağır sınaqlarla, ən ağır təxribatlarla üz-üzə qalsaq belə”.
Nəticə
Bakı Dövlət Universitetinin yubileyində ölkə başçısı İlham Əliyevin məhz gənclər qarşısında çıxışı əslində bir-birini tamamlayan bir neçə vacib məsələnin altından qalın bir xətt çəkdi: güclü olmaq üçün Azərbaycanın həm kifayət qədər tarixi dərslərə, həm zəngin potensiala, maddi və mənəvi sərvətə, həm lazımi məqamda irəli addım atmaq üçün cəsarətə, həm də xalqını tanıyan və onunla vəhdətdə olan Liderə malikdir. Gənclər bu dövlətin, xalqın gələcəyidir, deməli, Azərbaycan abidəsinin daha da uca olması onların belə bir ruha köklənməsindən bilavasitə asılıdır.
Azərbaycanın ümumbəşəri sülh və dialoqa verdiyi töhvə – tolerant və multikultural mədəniyyət nümunəsi
Bir xalqın ruhu, mənəviyyatı onun mədəniyyətində, tarixində təzahür edir. Onun qurduğu dövlətin etibarlılıq və güvənlilik dərəcəsi isə bu mental əsaslara söykənən prioritet inkişaf istiqamətlərindən, başqa dövlətlərə qarşı sərgilədiyi münasibətlərdən asılıdır. Belə dövlətlərlə əməkdaşlıq etmək, dialoq qurub birgə layihələrə imza atmaq istəyənlər günü gündən çoxalır. Nəticədə bir xalqdan, bir dövlətdən başlanan sülh prosesləri şəbəkə kimi bütün dünyaya sirayət edir. Belə başlanğıc nöqtələrindən biri də bu gün üzv olduğu meqalayihələrlə, ev sahibliyi etdiyi mötəbər tədbirlərlə, zirvə toplantıları ilə özünün güvən və etibar göstəricilərini artıran, möhkəmləndirən Azərbaycandır.
Dünya dini liderlərinin noyabr ayının 14-15-i tarixlərində keçirtdiyi II Bakı Sammiti dediklərimizin daha bir sübutudur. Beş qitədən 70-dən artıq dövlətin, 25 ənənəvi din və dini təriqətin lider və təmsilçilərinin, bir çox nüfuzlu beynəlxalq təşkilatın 500-ə yaxın yüksək səviyyəli nümayəndəsinin iştirak etdiyi Zirvə toplantısı tarixi bir faktı təkrar təsdiqlədi. Belə ki, dünyada qarşıdurmaların az qala pik həddə çatdığı bir vaxtda Azərbaycan ən fərqli dinləri, fərqli marağı olan dövlətləri eyni masa arxasında eyni dəyərlərin müzakirəsinə və müdafiəsinə toplaya bildi və bununla əmin-aman, yalnız sülh arzulayan bir dövlət olduğunu əməli ilə göstərdi. Bəs Azərbaycanın dünyada artıq sabitləşmiş bu simasının səbəbləri, kökləri nədir?! Təbii ki, tədqiqatçılar bir çox səbəb göstərə bilər. Biz də öz anladıqlarımızı, müşahidə etdiklərimizi bölüşək.
Tarix və müasirliyin kəsişdiyi məqam
Azərbaycan həmişə yalnız coğrafi baxımdan deyil, həm də daxilən zidd məqamların beşiyi olub. Qərblə Şərqin qovuşduğu bu məkan həm də çoxsaylı dinlərin və xalqların Vətəni olub və bu fakt onun tarixində, taleyində, mədəniyyətində, eyni zamanda təfəkküründə də özünü göstərib. Sovet İmperiyasının – qapalı bir siyasi sistemin tərkib hissəsi olanda, dəmir bir çərçivə daxilində düşünüb var olmağa məcbur ediləndə bir çox zidd məqamlar o dərəcədə hiss olunmayıb. Müstəqillik qazanandan sonra isə Azərbaycanın üz-üzə durduğu və təxirə salınmadan həll etməli olduğu əhəmiyyətli məsələlərdən biri də məhz bu oldu – ləğv edilməsi mümkün olmayan ziddiyyətlərin vəhdətini tapmaq. Ən vacibi müstəqilliyinin davamlı olması üçün dövləti daha da gücləndirmək üçün bu vəhdətdən istifadə etmək. Bir ağac yalnız dərin sağlam kökü və gövdəsi olduğu halda möhkəm dayanır. Yalnız bu halda şaxələnmiş budaqlar arasında barışıq tapmaq, hər birinin azad sözünə, azad etiqadına dəstək verməklə yanaşı, həm də onların vahid istiqamətdə, vahid ideya ətrafında toplamaq və inkişafını təmin etmək mümkün olur.
Azərbaycanın mental əsasları ilə mədəniyyətlər və dinlərarası dialoqlarda tutduğu mövqe arasında sıx bir əlaqə mövcuddur. Qurduğu cümhuriyyətin, qaldırdığı bayrağın 100 illiyini qeyd etməklə yanaşı, xalq həm də müstəqilliyinin bərpasının 28-ci ildönümünü qeyd edir. Eyni simada həm qoca müdrikliyi, həm də gəncliyin yeniliyə meyli, cəsarəti ehtiva olunub. İkinci Bakı sammitində ölkə prezidenti İlham Əliyev qeyd edir: “Azərbaycan o ölkədir ki, öz inkişafını, öz gələcəyini milli köklər üzərində qurubdur. Ənənəvi dəyərlər bizim üçün ən böyük sərvətdir. Biz çox şadıq ki, Azərbaycanda yetişən gənc nəsil milli ruhda, vətənpərvərlik ruhunda və eyni zamanda, ənənəvi dəyərlər ruhunda tərbiyə alır.” Bəli, Azərbaycanın uğurunun kökü məhz bundadır: çoxəsrlik kökü üzərində sabit dayanmış bir xalq dünyanın modern çağırışlarına nəinki rahatlıqla cavab verə bilir, üstəlik özü də cəsarətli dialoqlar təklif edib, uğurlu addımlar atır.
İmanın verdiyi güc
Azərbaycanın bugünkü yüksək özgüvəninin daha bir səbəbi isə onun əqidəsidir. İlham Əliyev Dünya dini liderlərinin II Sammitinin açılış mərasimində belə bir vacib faktoru vurğulayır: “Azərbaycanda uğurlu inkişafın, sabitliyin bərqərar olması istiqamətində atılmış bütün addımların arxasında dini və milli dözümlülük, tolerantlıq və multikultural dəyərlər dayanır. Bizim qədim tariximizi əks etdirən o cümlədən bizim dini abidələrimizdir. Bizim dini abidələrimiz, ilk növbədə, onu göstərir ki, Azərbaycan qədim diyardır. Digər tərəfdən onu göstərir ki, müxtəlif dövrlərdə müxtəlif dinlərin nümayəndələri Azərbaycanda yaşamış, yaratmış və gözəl tarixi miras qoymuşlar.” Bəli, çoxəsrlik Azərbaycan torpağının neçə dinə ev sahibliyi etdiyini yalnız burada inşa edilmiş dini abidələrdən, daş kitabələrdən, xalı naxışlarından, inşaat üslublarından, musiqi notlarından bilmək mümkündür. Biz mədəniyyət faktorunu təsadüfən vurğulamırıq. Məsələ burasındadır ki, mədəniyyətin şedevr inciləri məhz sülh şəraitində – ruhun yaradıcılıq məqamında yaranır. Yalnız mənəvi gərginlikdən uzaq halda xalq ruhən inandıqları ilə yaşayıb yarada bilir. Başqa sözlə desək, maddi dünyada zorən qəbul etdirilən bir şey, hər nə qədər gözəl olsa da, heç vaxt onun ruhunda əks oluna bilməz.
Səmavi dinlər, inanclar arasında sonuncu, eyni zamanda əvvəlki dinlərin ən mütərəqqi ideyalarını da özündə ehtiva edən İslam dini Azərbaycanın taleyində xüsusi yer tutur. Təbii ki, burada söhbət yalnız yeni dinin təfəkkürlərə, mədəniyyətə təsirindən deyil, həm də bu millətin İslam mədəniyyətinə, elminə verdiyi nəhəng və dəyərli töhvələrdən gedir. Bu mövzu kifayət qədər araşdırılsa da, hələ də araşdırılmasını gözləyən məqamları vardır. Biz isə diqqəti nisbətən fərqli bir tərəfə yönəltmək istərdik –bugünkü Azərbaycanın sabit simasının formalaşmasında İslamın roluna.
Üçrəngli bayrağımızdan da bəlli olduğu kimi, İslam Azərbaycanın inkişaf istiqamətində daim sadiq qaldığı 3 xətdən biridir. Bəs bu hansı xətdir?! Məlum olduğu kimi, Qurani kərim milliyyətindən, kimliyindən asılı olmadan hər kəs üçün nazil olunub. Buna görə də o, ümumbəşəri dəyərləri və bütün güclərdən üstün olan ilahi ədaləti təbliğ edir. “Sizin dininiz sizə, mənim dinim də mənədir!” (Quran 109/6), – deyə vurğulayan ilahi mətn mütləq şəkildə din və əqidə azadlığını dəstəkləyir. Deməli, Azərbaycanın bayrağında ön planda ümməti – Allaha imanı olanların birliyini tutan, eyni zamanda digər inanclara xoşgörülüklə yanaşan bir din simvolizə olunub. Belə olan halda, Azərbaycanın istər dinlərarası dialoqlara ev sahibliyi etməsi, istərsə də, digər inanca xidmət edən millətlər üçün Vətən olması təəccüb doğurmamalıdır. Yenə də tarixə istinadən xatırladaq ki, Azərbaycan dünyanın qədim dinlərindən olan zərdüştiliyin vətənidir, xrisitianlıq bu torpaqlarda çox erkən yayılıb və öz ölkəsində sərt təqiblərə məruz qalan rahiblər məhz burada rahat dini təbliğatla məşğul ola biliblər. Qafqaz Albaniyasının qədim kilsəsinin, atəşpərəstlik məbədinin, katolik, pravoslav kilsələrinin mövcudluğu qədimdə olduğu kimi bu gün də eyni xoşgörünün varlığından xəbər verir. Başqa sözlə desək, Azərbaycan şəklindən, üsulundan, yəni zahiri fərqindən asılı olmadan Uca Yaradana, ilahi ədalətə inanan hər kəs üçün müqəddəs torpaq – Ana Vətən ola bilib və bu gün də bu dəyərini qoruyub saxlayır.
Əhəmiyyətli bir faktı da vurğulamaq yerinə düşər ki, hazırda bəzi qüvvələr israrla İslamn adına ləkə gətirib onu az qala bəşəriyyətə təhlükə kimi göstərməyə çalışdığı bir vaxtda Azərbaycan tolerant və sivil bir yolla dünya ictimaiyyətinə öz nümunəsində əsl həqiqəti göstərir. İstər 2017-ci ildə Bakıda keçirilən IV İslam Həmrəyliyi Oyunları, istərsə də beynəlxalq dinlərarası forum və zirvə toplantıları olsun, bu hadisələrdən hər biri İslamın sülhpərvər, mütərəqqi mahiyyətini göstərir və dünya ictimaiyyətinə bu çağırışlarla səslənir. İlham Əliyev Zirvə toplantısında etdiyi məruzənin sonunda deyir: “Mən əminəm ki, bu Zirvə görüşünün çox böyük əhəmiyyəti olacaq və Bakıdan səslənən mesajlar lazımi ünvana çatacaq. Hesab edirəm ki, əsas istiqamətlərdən biri dini ayrı-seçkiliyə yol verməmək, ksenofobiya, islamofobiya, antisemitizmə qarşı birgə mübarizə aparmaq, dindən siyasi məqsədlər üçün istifadə etməmək, münaqişələrə dini don geyindirməmək, münaqişə zamanı tarixi-dini abidələri dağıtmamaq və ənənəvi dəyərləri təbliğ etməkdir. Hesab edirəm ki, dediyim bu məsələlər Azərbaycanın bu istiqamətdəki siyasətini əks etdirir. Əminəm ki, Zirvə görüşünün nəticələri bu istiqamətdə atılmış növbəti addım olacaqdır”. Bəli, özünün dərin imanı olan başqalarının da imanına, əqidəsinə hörmətlə yanaşar. Azərbaycan dünyaya məhz bunun nümunəsini göstərir.
Milli ruhun verdiyi güc
Azərbaycanın sabit mövqeyinin formalaşmasında rol oynayan daha bir amil isə milli ruhdur. Müqəddəs və qarşısında hər kəsin sevə-sevə diz çökməyə hazır olduğu Üçrəngli bayrağımızda əks olunan bu fakta qədim eposun prizmasından baxaq. “Kitabi Dədə Qorqud”da yazıldığına görə, dəmir qapı Dərbənddən tutmuş türkmən ellərinə qədər gedib çıxan “24 sancaqlı oğuz eli” qara günü də, ağ günü də el birliyi, dil birliyi ilə yaşayıb. Bu “24 sancaq” bu gün də vahid bayraq altında toplanıb. Tarixə istinadən təqribən belə bir struktur təyin etmək mümkündür: xalqın nüvəsini təşkil edən lider millət – türklər, sonra həm sayca çox olan, həm mənən hakim millətə yaxın olan, həm də bu torpaqlarda kifayət qədər qədim dövrdən gəlmiş millətlər, nəhayət sayca az olan, bu torpaqlara nisbətən sonrakı dövrdə gələn millətlər vahid bir xalq yaradıb. Bunların arasında öz dili, öz mədəniyyəti olmayan, yaxud unudulan azsaylı xalqlarla yanaşı, kifayət qədər qədim ənənəyə malik xalqlar da vardır ki, ümumi Azərbaycan mədəniyyətinin formalaşmasında onlardan hər birinin öz rolu, öz əhəmiyyəti, öz səsi vardır. Bunu təqribən çayların bir böyük çaya tökülməsinə bənzətmək olar: çaylar fərqli mənbələrdən gəlir, hətta ola bilsin ki, fərqli tərkibli sulardan ibarətdir. Lakin qoşulan hər yeni çay vahid axarı sürətləndirir, suyunu artırır, deməli, onu daha da gücləndirir. Bu suların mənbələri də qorunur, kimyəvi tərkibi də. Bəli, dövlət tərəfindən burada yaşayan hər xalqın mədəniyyəti qorunur. Nə onun üçün yeni dil kəşf edir, nə yeni ənənələr yaratmır, nə də başqasını qəbul etməyə məcbur etmir. Sadəcə mədəniyyətinə göstərilən qayğı ümumilikdə həmin xalqın varlığını qorumuş olur – var olana qayğı göstərərək onun identikliyini qorumuş olur. Deməli, eyni istiqamətdə və eyni niyyətlə irəliləyən millətlər nəinki öz identikliyini itirmirlər, əksinə ümumi inkişafa öz töhfələrini verdiklərinə görə özləri ilə qürur duyurlar. Bu səbəbdən Azərbaycan mədəniyyəti böyük gücə və nüfuza sahibdir və burada hər xalqın öz payı vardır. Başqa sözlə desək, fərqli xalqların vəhdəti artıq o dərəcədə möhkəmlənib, bütövləşib ki, onun hissələrini ayrılıqda öyrənmək bu bütövlüyə bir xələl gətirmir, əksinə zənginləşdirir. Onu da xüsusilə vurğulamaq lazımdır ki, daxildə fərqli mədəniyyətlərin kəsişməsi praktikasını yaşadığına görə Azərbaycan mədəniyyəti xarici mədəniyyətə qarşı da tolerant və xoşgörülü mövqe göstərir.
Multikulturalizm – milli birliyin adı kimi
Dediklərimiz əslində, Prezidentin də qeyd etdiyi kimi, “Azərbaycanda həm həyat tərzi, həm də dövlət siyasəti” olan multikulturalizmin mahiyyətinin şərhidir. Düzdür, bu, müasir termindir. Ancaq məqalənin əvvəlində qeyd etmişdik ki, Azərbaycan qoca müdrikliyi ilə yaşayan gənc bir dövlətdir. Multikulturalizm də qədim ənənəyə verilmiş müasir addır. Bir az geniş izah edək.
Birincisi, multikulturallıq Azərbaycan xalqına qədimdən mənsubdur. Bu, bir tərəfdən lider xalqın gücünə, digər tərəfdən xoşgörülüyünə dəlalət edir. Bu xalq hər zaman yad mədəniyyətlərə, yeniliyə qucaq açmaqla yanaşı, öz dəyərlərinin qiymətini bilib qorumaq keyfiyyəti də daim ön planda olub.
İkincisi, multikulturallıq daxili müxtəlifliyi vəhdətdə saxlamaqla yanaşı, xalqa yeni mədəniyyətlərə qarşı da güclü olmaq imkanı verir. Yəni daxili müxtəlifliyi vəhdətdə saxlaya bilmək bacarığı zahiri təsirlərə qarşı dözüm və güc formalaşdırır. Xatırladaq ki, müəyyən dövləti zəiflətməyin yollarından biri də daxili müxtəlifliyi ziddiyyət, qarşıdurma həddinə çatdırmaqdır. Bu vasitə ilə ölkədə vətəndaş müharibələri törədir və nəticədə həmin ölkənin ərazi baxımdan da parçalanmasına gətirə bilirlər. Yəni daxili müxtəliflikdən qanlı qarşıdurmaya olan məsafə o qədər az və o qədər həssasdır ki, istənilən ehtiyatsız siyasi addım, hətta bəyanat o sərhəddi ortadan qaldıra və dövləti çıxılmaz dalana sala bilər. İlham Əliyev deyir: “Azərbaycan çoxkonfessiyalı, çoxmillətli bir ölkədir və bu, bizim böyük sərvətimizdir. Dini və etnik müxtəlifliyimiz bizim böyük sərvətimizdir”. Burada əhəmiyyətli bir məqamı biz də vurğulayaq: kimlərin isə təhlükə mənbəyi, saatlı bomba kimi qələmə verməyə çalışdığı amillər Azərbaycanın sərvətinə çevrilib. Səbəb isə, qeyd etdiyimiz özəyin və nüvənin sağlam qalması və dövlət səviyyəsində qorunmasıdır.
Üçüncüsü, xalqlar arasındakı müxtəliflik zəruri bir faktdır və onu nəzərə almadan münasibət qurmağın müsbət nəticəsi olmur. Bununla belə burada çox əhəmiyyətli bir məqam vardır. Bir var dövlət tərkibindəki digər xalqları siyasət, iqtisadi təzyiq, yaxud humanitar yardım, bəzən hətta hərbi yolla idarə edilir. Buna misal olaraq, Rusiyanın “qamçı və kökə” siyasətini xatırlatmaq olar. Yaxud məlum olduğuna görə, Birləşmiş Ştatlarda yerli aboriqenlər yalnız xüsusi rezervlərdə yaşamaq hüququna malikdirlər, əks halda onlar fərqli şəkildə və formada cərimələnə, hətta cəzalana bilirlər. Daha bir nümunə kimi isə Avropada yerləşdirilmiş miqrantları göstərmək olar. Azərbaycanda isə vəziyyət fərqlidir. İstər Uzaq Özbəkistandan, istərsə də, öz doğma torpaqlarından Azərbaycana üz tutmalı olan insanlara dövlət yalnız iqtisadi baxımdan deyil, mənəvi baxımdan da dayaq durmağa çalışır.
Nəticə
Bizim dediklərimiz mövcud durumun alt, mental qatıdır. Bir millətin, onun qurduğu dövlətin özünü güclü, əmin hiss etməsi üçün hər şeydən əvvəl onun mənən, ruhən güclü olması vacib bir şərtdir. Biz də məhz bu səbəbləri şərh etdik. Belə olan halda növbəti sual yaranır: bu mənəvi gücün təzahürü nədir? Təzahürü bu gün xarici dövlət və mötəbər təşkilatların əməkdaşlığa can atdığı, gənc olmağına baxmayaraq öz sözü və inkişaf xətti olan Azərbaycan. Prezidentin də vurğuladığı kimi, “Azərbaycanda bu istiqamətdə bir çox önəmli addımlar atılmışdır və bir neçə mötəbər beynəlxalq tədbir keçirilmişdir. Tədbirlərin bəziləri ənənəvi xarakter daşıyır. Məsələn, Bakı Humanitar Forumu ənənəvi olaraq keçirilir. Ümumdünya Mədəniyyətlərarası Dialoq Forumu BMT tərəfindən dəstəklənir. BMT Sivilizasiyalar Alyansının Qlobal Forumu, Dünya dini liderlərinin Zirvə görüşləri, yəni, bütün bu tədbirlərin bir məqsədi var – dinlərarası dialoqu möhkəmləndirmək, dini ayrı-seçkiliyə qarşı birgə mübarizə aparmaq, multikultural dəyərləri təbliğ etmək və beləliklə, dünyada gedən müsbət proseslərə öz töhfəmizi verməkdir”.
Deyilənlərdə incə və çox əhəmiyyətli bir məqam da vurğulanmalıdır: Azərbaycan dünyada az qala təsdiqlənmiş anlayışlara yeni məzmun verməyi, yeni başlanğıc olmağı bacarır. Yəni özünün inanıb tətbiq etdiyi bir istiqaməti, inkişaf xəttini başqa ölkələrə də qəbul etdirə bilir.
Azərbaycandan keçən Yeni İpək Yoluna fəlsəfi baxış
Giriş
Tarixin təkrar olunur, lakin hər kəs üçün deyil. Bəzi xalqlar, millətlər tarixi proseslərə öz ənənəsindən, kökündən ayrılmadan qoşulur və istənilən şəraitdə öz milli kimliyini qorumağa çalışır. Onların bu proseslərdə ölçüsündən asılı olmadan öz səsi, öz mövqeyi olur. Bəziləri isə hansı isə güclü bir tərəfin kölgəsində öz mövcudluğunun qayğısı ilə ümumi selə qoşulub gedir, hər şəraitə uyğun siması da dəyişə bilir. Tarix məhz birincilər üçün təkrar edilir. Azərbaycan məhz birincilərə aiddir və bu səbəbdən zaman-zaman tarixin hərlənən çarxının şahidi olur. Təkrarlanan səhifələrdən biri də İpək Yoludur.
İslam dini və İpək Yolunun istər ayrıca, istərsə də qarşılıqlı təsirinin tarixində Azərbaycanın da xüsusi yeri və rolu vardır. Məqaləmizdə nisbətən fərqli mövqedən yanaşaraq Yeni İpək Yoluni bir forma, İslam dinini isə mənəvi hadisə kimi şərh edəcəyik.
İpək Yolu yalnız ticari, iqtisadi əlaqələr deyil, müəyyən ideyaların yayılma arealının göstəricisi kimi
Əsrlər əvvəl Şərqdən Qərbə və əksinə uzanan karvanlarla həm də alimlər, kitablar gedirdi – ipək-qumaşla bərabər hikmət də daşınırdı. Və bu, hər dövrdə belə olub – antik dövrdə Qədim Misirdən, Babilistandan Azərbaycandan, Ərəbistandan, Hindistandan, Həbəşistandan Pifaqor, Demokrit qiymətli “yükü”- hikmətiöz vətəninə gətirəndə də, İslam peyğəmbəri “elm arxasınca Çinə qədər gedin,” – deyə bəyan edəndə də, bu gün də. Məsələn, məlum olduğuna görə, İpək Yolu Çin İpəyinin Qərbə daşınmasına şərait yaratmaqla yanaşı, həm də uzaq Şərqdə İslam dininin yayılmasına bir yol açdı. Xatırladaq ki, Əbu Həfs Sührəvərdi Hindistanda (1234) Sührəvərdiyyə təriqətini qurmuş, yaxud Mənsur Həllac orada İslamın yayılmasında xüsusi rola malik olmuş və Əbu`l Muğis – Xilaskarın atası adını almışdır. Deməli, bu bir təsadüf ki, dünyada müsəlmanların daha sıxlıq təşkil etdiyi ölkələr məhz İpək Yolu üzərində duranlardır.
Bəli, İpək Yolunun ən vacib tərəflərindən biri, onun məhz mənəvi, ideoloji mahiyyətə sahib olmasıdır. Belə ki, müəyyən məkanlar arasında iqtisadi əlaqələrin yaranması üçün ilk növbədə onlar eyni müstəvidə düşünüb, eyni ideyaları özləri üçün prioritet hesab etməlidirlər. Xüsusilə vurğulayaq: eyni düşünmək deyil, eyni müstəvidə və eyni ideyalar haqqında düşünmək! İpək yolu fərqli tərəflər arasında qurulan bir ünsiyyət olduğuna görə, qarşılıqlı zənginləşmə mümkündür. Bunu müəyyən mənada fərqlər arasındakı mübadilə prosesi, yaxud ortaq məxrəcin axtarılması da adlandırmaq olar. Bir tərəf özünün ehtiyacında olduğu şeyi qarşı tərəfdə axtarır və onunla tamamlanmaq istəyir. Söhbət sadəcə maddi nemətdən deyil, həm də mənəvi tərəfdən gedir. Axı, bir obyekt yalnız müqayisə nəticəsində daha çox açıla və tanına bilər. Belə müqayisə zamanı həm spesifik xüsusiyyətlər, həm də çatışmazlıqlar və onların həlli yolları görünür. Bununla belə, çox əhəmiyyətli sual yaranır: İpək Yolu ilə hansı ideyalar “daşına” bilər? Baxmayaraq ki, iqtisadi baxımdan İpək yolu ilə satıla və atıla bilən hər şey daşına bilər, hər ideya bu uzun yola davam gətirmir. Adi bir bitkinin də məkanı, torpağı dəyişəndə, hər vaxt uyğunlaşa bilmir. Eləcə də ideyalar. Yalnız ümumbəşəri, zaman və məkan çərçivəsinin fövqünə qalxa bilmiş ideyalar İpək Yolunun hər prosesinə, həm də çatdığı son məkanda yaşaya və xeyir verə bilir. Əslində sualın cavabı Pifaqorun, Platonun, yaxud Sührəvərdinin fəlsəfəsində əks olunub. Məhz zaman və məkan çərçivəsinə sığmayan, ümumbəşəri dəyərə sahib ideyalar İpək Yolu boyunca fərqli millətləri, fərqli formasiyalı dövlətləri birləşdirə bilir. Eyni zamanda bu ideyalar həm də Yolun ömrünü uzada bilir. Burada bir neçə məsələyə xüsusi diqqət yetirək.
İpək yolu elmi “oazislər” arasında əlaqədir, yəni artıq müəyyən bir səviyyəyə, inkişafa malik məkanlar arasında əlaqədir, əks halda, bu istismara, talana gətirib çıxarar. İpək Yolu müəyyən məkanda doğulmuş ideyanın universallaşması vasitələrindən biridir. Yəni İpək Yolu həmin ideyanın vətəni ilə yanaşı, onun zənginləşməsi və universallaşması trayektoriyasının da xəritəsidir. Deməli, hər oazisin orijinallığını, əhəmiyyətini nəzərə alaraq, onların ayrıca təsir qüvvəsini və bu təsirin düşüncə yükünü öyrənmək bütövün hissələrini öyrənməklə yanaşı, həm də aralarında bir müqayisə aparmaqla, əlaqə qurmaqla onların daha mütərəqqi tərəflərini ön plana çəkmək mümkündür.
İpək Yolu boyunca daşınan universal ideyalar arasında islami dəyərlər, prinsiplər də olmuşdur, yaxud əksinə, tarix boyu İslamın çiçəklənməsi və geniş yayılmasında İpək Yolu xüsusi rol oynamışdır. Əslində, hansı faktın aparıcı amil olması mübahisəlidir – İpək yolu bu inkişafa təminat verir, yoxsa İpək yolu məhz düşüncənin daha çox inkişaf etdiyi məkanlar arasındakı bağdır, əlaqədir. Belə ki, əgər birinci fakt aparıcı olarsa, o zaman bir ideyanın məkanlar arasında əlaqələndirici rol oynaması diqqət mərkəzində durur. Buna nümunə olaraq, bir ölkədən digərinə karvanlarla elm arxasınca gedən şəxslərin öyrəndiklərini sonra öz vətənlərinə gətirməsini, yaxud iş axtaran sənətkarların getdiyi məkana öz ölkəsinin mədəniyyətini, ənənəsini aparıb və bununla ikinci təbiət səviyyəsində xalqlar arasında bir əlaqə yaratmasını göstərmək olar. Bir vaxtlar bu əlaqələr vahid sivilizasiyanın yaranmasının təməlini təşkil ediblər.
İkinci fakta nəzər salsaq nisbətən fərqli mənzərə ortaya çıxır. Belə məlum olur ki, İpək Yolu daha çox hazır məqamları birləşdirməklə ortaq təməl hazırlayır. Məsələ burasındadır ki, ortaq məqama qalxan məhz universal, ümumbəşəri ideayalar olur. Deməli, İpək Yolu ayrı-ayrı ideyaların mahiyyətini üzə çıxarır, yaxud bunun üçün münbit mühit yaradır. Əminliklə demək olar ki, məhz antik fəlsəfədə yeni nəfəs qazanmaqla bir çox Şərq hikmətləri müəyyən məkanın fövqünə qalxıb ümumbəşəri mahiyyətini reallaşdıra bilib.
Azərbaycan Yeni İpək Yolunun “oazislərindən” biri kimi
Azərbaycan həmişə öz coğrafi mövqeyinə uyğun bir təfəkkürə malikdir: Qərbə nisbətdə Şərq dəyərlərinin, Şərqə nisbətdə də Qərbə məxsus keyfiyyətlərin daşıyıcısıdır. Bu xüsusiyyət onun bayrağında çox mükəmməl şəkildə rəmzləşib. Məsələn, XX əsrdə Qərbə məxsus demokratik Respublika Şərqdə ilk dəfə Azərbaycanda – uzun illər İslam mədəni bölgəsinin ən mütərəqqi məkanlarından birində elan edilib. Təbii ki, eyni təfəkkür XXI əsrdə də qorunub: 2012-ci ildə Evrovision musiqi yarışmasına, 2015-ci ildə Avropa oyunlarına, 2017-ci ildə isə eyni uğurla İslam həmrəyliyi oyunlarına ev sahibliyi etmək bu təfəkkürün məhsuludur. Başqa sözlə desək, Azərbaycan hər iki istiqamətdə gedən prosesə üzvi şəkildə nəinki qoşula bilir, üstəlik onu daha dolğunlaşdırır. Dediyimizdən çıxış edərək belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, İpək Yolunun istər iqtisadi, istərsə də ideoloji müstəvidə Şərqdən Qərbə və əksinə cərəyan edən proseslərdə dövlətlər bir əlaqələndirici kimi böyük əhəmiyyətə malikdirlər. Məsələn, bəzi dövlətlər sadəcə təhlükəsiz keçid rolunu oynayırsa, digəri bununla kifayətlənməyib üstəlik bu prosesə öz bəhrəsini də verir, onu zənginləşdirir. Azərbaycan ikinci növ ölkələrə aiddir.
Yeni İpək Yolu gələcəkdə bütün dünyanı ehtiva edə biləcək “Bir kəmər-bir yol” layihəsi əsasında təşəkkül tapıb və Azərbaycan bu konsepsiyanı Qafqaz ərazisində dəstəkləyən ilk ölkələrdəndir. 2019-cu ilin aprelində Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Pekində Çin Xalq Respublikasının Sədri Si Cinpinlə görüşündə deyir: “… Azərbaycan lap əvvəldən Sizin təşəbbüsünüzü dəstəkləyib və bu layihəni bizim irəli sürdüyümüz təşəbbüslər çərçivəsində fəal irəlilədir”. Burada diqqət çəkən məqamlardan biri Azərbaycanın ön planda olmasıdırsa, digər məqam da bu layihənin Azərbaycanın öz təşəbbüsləri ilə səsləşməsidir. Deməli, bir var İpək Yolu keçdiyi məkanın çiçəklənməsinə səbəb ola, bir də var artıq kifayət qədər inkişaf yolu keçmiş bir ölkə özünü yeni təşəbbüs və təklifləri ilə oradan keçən İpək Yolunun inkişafına öz bəhrəsini verə. Buna çox gözəl nümunə kimi Bakı-Tbilisi-Qars yolunu göstərmək olar. Deməli, Azərbaycan öz mövqeyinə görə karvan yolunda bir oazis statusu qazana bilib. Yenə qayıdaq məsələnin ideya müstəvisinə.
Azərbaycanın Yeni İpək Yolundakı rolunun iqtisadi əhəmiyyəti ilə, onun layihəyə verdiyi təşəbbüslərlə yanaşı, bir vacib fakt da var – Azərbaycan İslam ölkəsidir. Lakin bir şeyi dəqiqləşdirək: Azərbaycan İslami dəyərlərə hörmətlə yanaşan və gündəlik həyatında İslami prinsipləri hər şeyin önündə qoyan demokratik Respublikadır. Din mənəvi hadisədir və siyasiləşəndə silaha, müəyyən maraqları həyata keçirən alətə, «xalq üçün opiuma” çevrilir. Azərbaycanda isə İslamın məhz mənəvi dəyərləri qüvvədədir. Yəni bir Azərbaycan vətəndaşının şəxsi keyfiyyətlərinin, mənəviyyatının formalaşmasında İslam prinsiplərinin əhəmiyyəti çox böyükdür. Bununla yanaşı vacib bir məqamı da vurğulayaq – Azərbaycan ümumi xəttə – İslam ümmətinə sadiq olmaqla yanaşı öz milli xüsusiyyətlərini, dəyərlərini də qoruyub saxlayan bir ölkədir. Yəni burada həm milli təfəkkür, həm qərbləşmə, həm də İslamlaşma var. Əslində, bu, bir modeldir – fərqli dəyərləri özündə cəmləyən, vəhdət halına salan bir model. Məhz belə bir yanaşma dinin müsbət keyfiyyətlərini cəmiyyətə tanıtmaqla yanaşı, din vasitəsilə törədilə bilən neqativ addımlardan uzaq olmağa kömək edir. Əslində, Yeni İpək Yolunun üzərində belə bir modelin olması bütün layihəyə müsbət təsir göstərir. Belə ki, İslam dinini olduğu kimi, yəni mənəvi prinsiplərini ön planda tutduğuna görə Azərbaycan tolerantlıq, xoşgörülük nümunəsi kimi tanınan bilir.
Yeni İpək Yolu Azərbaycana nə verir?
Azərbaycanın Yeni İpək Yolunda əlverişli tərəfdaş olmasından, bu layihəyə verdiyi əhəmiyyətli bəhrələrdən danışanda, təbii ki, alternativ sual da yaranır: bəs Azərbaycan bundan nə qazanır?! Məqalənin əsas ideyasından da bəllidir ki, burada hər hansı maddi gəlir, iqtisadi inkişaf nəzərdə tutulmur. Məsələ bu müstəvidə mütəxəssislər tərəfindən kifayət qədər araşdırılıb zatən. Biz isə onun məhz mənəvi, fəlsəfi qatına qısa bir təhlil verək.
Azərbaycan hələ tarixi İpək Yolunun da üzvi hissəsi olmuş və bunun müsbət təsirini kifayət qədər yaşamışdır. Burada istər mədəniyyətin, elmin inkişafından, istərsə də alimlərin əməkdaşlığı üçün yaranmış münbit şəraitdən danışmaq olar. XXI əsrdə bunların sırasına digərləri də əlavə edilib ki, onlar da mütləq təhlil edilməlidir.
İpək Yolu mürəkkəb və çoxşaxəli bir sistemdir. Onun bir çarxı, bir əhəmiyyətli hissəsi olmaq və bu sistemin mövcudluğuna görə cavabdeh olmaq böyük məsuliyyətdir. Mürəkkəb orqanizmlərdə hər detalın üzərinə onun missiyasına uyğun yük düşür. Burada ölçülərin əhəmiyyəti yoxdur, yəni ümumi sistemin fəaliyyətində ən kiçik detal da taleyüklü rol oynaya bilir. Məsələn, Azərbaycan kimi kiçik bir dövlət Rusiya ilə tərəzinin gözündə eyni çəkiyə malikdir. Düzdür, kiçik dövlətlər böyüklər tərəfindən sıxışdırıla, hətta layihədən kənarlaşdırıla bilir. Yaxud bu da danılmaz faktdır ki, öz maddi resursları, uyğun coğrafi mövqeyi ilə başqa dövlətlər üçün ya ucuz işçi qüvvəsinə, ya da xammala çevrilmək təhlükəsi də var. Belə olan halda dövlətlərin maddi deyil, məhz mənəvi potensialı ön plana keçir – üzərinə düşən yükün mahiyyətini və öz gücünü nə dərəcədə dərk edə, eyni zamanda, öz yerini ümumi layihədə necə dəyərləndirə biləcək. Bunları düzgün və zamanında dərk etməklə öz varlığının, iştirakının zəruriliyini çatdıra, böyük dövlətlərlə eyni çəkiyə malik olduğunu sübut etmək mümkündür. Bu, qlobal düşünmə bacarığı, həm özünü bütöv sistemdə, həm də bütöv sistemi sistemi öz maraq dairəndə görə bilmək qabiliyyətidir. Belə bir prizmadan baxanda Yeni İpək Yolunun Azərbaycana təsirini daha aydın görmək mümkündür: bütün dünyanı ehtiva edə biləcək böyük və mürəkkəb bir sistemin uzunömürlü və uğurlu olmasının məsuliyyəti həm də Azərbaycanın üzərində olduğuna görə ondan güclü və ağıllı olmaq tələb olunur. İndi isə reallığa baxaq: Ermənistan tərəfindən işğala məruz qalan, 20% torpağını itirən, 1 mln-dan artıq köçkün və qaçqın problemi olan Azərbaycan bütün bunlara baxmayaraq ən böyük layihələrə qoşulmaqdan, yeni layihələr təklifi irəli sürməkdən nəinki çəkinmir, üstəlik öz uğuruna inanır və qazanır. Çünki Yeni İpək Yolunun bir hissəsi olmaq Azərbaycana bütün potensialını səfərbər etməyə məcbur edir. Şübhəsiz ki, burada mənəvi sabitliyin də böyük payı var və bu xüsusiyyəti onu etibarlı, uzunmüddətli tərəfdaş kimi tanıdır. Axı, məhz mənəvi sabitlik imkan verir ki, bütün güc və potensialı üzə çıxsın, reallaşsın. Deməli, belə bir böyük layihədə iştirak etmək üçün maddi resurslarla bərabər həm də dövlətin tədbirli və ağıllı idarəsi böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Bu kontekstdə vuğulanmalı olan ikinci cəhət birincinin məntiqi davamıdır. Belə ki, yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, Yeni İpək Yolu keçdiyi trayektoriya boyunca yaşayan xalqların həm maddi resursları, həm də mədəniyyəti ilə zənginləşir. Bu mənada həmin xalqlar ümumi cərəyana qoşulsalar da öz identikliklərini qorumaq məcburiyyətindədirlər. Əks halda orijinallığını itirər və bununla, təkrar edək, sadəcə xammala çevrilər. Azərbaycan tarixən elə bir coğrafi mövqeyə malik olub ki, həm öz kimliyini qorumalı, həm də ümumi prosesdən kənarda qalmamaq təcrübəsinə yiyələnməli olub. Bu mənzərə bu gün də dəyişməyib. Yəni burada həm tarixən, həm də bu gün iki paralel proses gedir: daxildən güclənmə və xarici qüvvələrlə ayaqlaşma. Azərbaycanın bugünkü prioritet istiqamətlərinə, diqqət yetirdiyi sahələrə baxsaq bunun vizual mənzərəsini görərik. Bir tərəfdən ən cəsarətli layihələrlə çıxış edir, sərfəli təkliflərə qoşulur, digər tərəfdən öz milli-mənəvi dəyərlərinin qorunması üçün ciddi addımlar atır, milli kimliyini daha da sabitləşdirir. Bura milli təfəkkürün musiqi şəklində ifadəsi olan muğamdan tutmuş, milli köklərimizin tarixi olan Dədə Qorqud eposuna, bir kəlağayının təbliğatına qədər milli təfəkkürü korşalmağa qoymayan hər təşəbbüs daxildir. Biz kəlağayını təsadüfən xatırlatmadıq. Axı, ən zərif ipəkdən toxunan bu baş örtüyünün timsalında Azərbaycan həm İpək Yolunun rəmzi olan ipəyin vətəni, həm də öz milli ənənəsini yaşadan bir məkan kimi tanınır.
Bəli, qeyd etdiyimiz kimi, Azərbaycan bu sahədə artıq müəyyən təcrübəyə sahibdir. Bununla belə, hər dövrün öz tələbləri var. Tarixçi Niall Fergusonun yazdığına görə, XVIII əsrin sonunda (1793) alman ekspedisiyası əsrlər boyu öz yüksək iqtisadi gücü və inkişafı ilə dünyanı heyranı qoyan Çin sərhədlərinə yaxınlaşanda onlar imperator tərəfindən xoş qarşılanmadılar. Hədiyələr sırasında vaxtilə Çində kəşf olunmuş və sonradan Qərbdə daha da inkişaf etdirilən şeylər də var idi. Müəllif yazır ki, imperator Qərbin manufakturasına, inkişaf etmiş bir ölkənin belə xırda şeylərə ehtiyacının olmadığını bəyan edir və hədiyələrin hamısını anbara atdırır. Bəli, dialoq, əməkdaşlıq üçün bütün qapılar bağlandı və elə bir nəhəng imperiya, sivilizasiya tənəzzülə doğru getdi. Çin özünü dünyadan təcrid etməklə öz inkişafında fasilə verdi, nəticədə qlobal hərəkatdan geridə qaldı. Nə dərəcədə ağrılı da olsa, bu gün saatın və daha neçə elmi kəşfin məhz Çində kəşf olunduğu az qala unudulmaqdadır. Yenə də Əbu Turxanın kəsilməz tarix prinsipi düşür: “Sivilizasiyanın ən mühüm şərtlərindən biri məhz kəsilməz tarixdir. Belə ki, cəmiyyətin inkişafında qazanılan hər hansı bir nailiyyət sonradan davam etdirilmirsə, o, böyük müddət intervalında tarixi prosesə daxil ola bilmir”. Azərbaycan tarixi boyu bacardığı qədər bu xəttin kəsilməməyinə çalışıb və bu gün də tarixi İpək yolunda oynadığı əhəmiyyətli rolunu nəinki təkrar etməyə, daha da artırmağa cəhd edir.
Bu sırada vurğulamaq istədiyimiz daha bir məsələ isə Yeni İpək Yolunun qloballaşma prosesi ilə qısa bir müqayisəsidir.
Qloballaşma və Yeni İpək Yolu. Həm qloballaşma, həm də İpək Yolunun qədimdən başlayan bir tarixi var. XX əsrdə hər ikisi yenidən canlandı və yeni bir rəng qazandı. Azərbaycanın hər iki prosesin içində olmasını nəzərə alaraq onları dərindən təhlil etmədən aralarında kiçik bir müqayisə aparacağıq. Yəni müqayisənin mərkəz nöqtəsində Azərbaycan və onun maraqları duracaq.
Əvvəla, hər ikisi bir ölkədən çıxıb bütün dünyanı ehtiva etmək iddiasında olan layihədir: qloballaşma Qərbə, İpək Yolu isə Şərqə məxsus bir ideyadır. Maraqlıdır ki, yalnız bu faktı vurğulamaqla artıq hər ikisi haqqında bütün təsviri yaratmış olduq. Qərb və Şərq təfəkkür tərzlərini müqayisə edən mütəfəkkirlər, tədqiqatçılar adətən vurğuladıqları cəhətlər sırasında onu da əlavə edirlər ki, Qərbdə Şərqə nisbətdə sistemləşmə daha çox inkişaf edib və bu, özünü istər dövlət quruculuğunda, istər cəmiyyətdə, istərsə də adi futbol oyununda qabarıq göstərir. Məsələn, belə bir müqayisə aparan Səlahəddin Xəlilov Qərb insanını kərpicə, şərqlini isə çay daşlarına bənzədir: “Qərbdə ideya binanın ümumi strukturunu əks etdirir. Adamlar bu mükəmməl strukturun yaradılmasında vasitədir. Lakin şüurlu vasitələrdir. Şərqdə isə insanlar kərpicdən fərqli olaraq, müstəqil və orijinal struktura malik mükəmməl sənət abidələrini xatırlatdığından onlardan nə isə tikmək çox çətindir. Lakin qloballaşma gedir və Şərqdə də Qərbdəkinə bənzər böyük miqyaslı abidələr tikilməlidir. Şərqdə kərpiclər yoxdur”. Əlbəttə, mübahisəli məqamlar çoxdur, lakin biz diqqəti başqa bir məqama yönəltmək istəyirik.
Qloballaşma bir dalğadır – hər şeyi bəlli bir marağın standartına salan dalğa. Bu dalğada liderlik təbii ki, Qərbə aiddir. Yalnız ona görə yox ki, ideyanın sahibi o idi. Səbəb maddi resurslarda da deyil, çünki Şərq daha zəngindir. Deyilənlərə istinad etsək, digərləri sırasına belə bir səbəb də əlavə etmək olar: Qərbin özgüvəni Şərqə nisbətdə daha çox və möhkəm idi. Əlbəttə, bu özgüvəni yaradan faktlar ayrıca bir araşdırmanın mövzusudur. Biz burada yalnız nəticəni vurğulayırıq: bütün maddi sərvətinə, keçmiş zəngin tarixinə, neçə sivilizasiyanın, neçə elmi kəşfin beşiyi olmağına baxmayaraq Şərqin özünə inamı Qərbdən qat-qat aşağıdır. Bu özgüvənin nəticəsində dövlətlər fərqli səviyyələrə bölündü və bunu çox gözəl dərk edən Hantinqton yazırdı ki, “soyuq müharibə zamanı dünya birinci, ikinci və üçüncü dünyalara bölündü.” Düzdür, o əlavə edir ki, bu bölgü artıq aktual deyil, lakin qloballaşmanın hərəkət trayektoriyasına və məqsədlərinə baxanda belə anlamaq olur ki, dalğa məhz bu bölgünü nəzərdə tutaraq yayılmağa başlayıb – birinci, hazırda lider, yaxud superdövlətlər digər ölkələrə öz maraqlarını diqtə edirlər, ikinci dünyaya məyyən danışıqlar vasitəsilə, üçüncü dünyadan isə heç soruşmadan. Yenə Hantinqtona istinad etsək, belə bir iddianı az qala qanunauyğunluq kimi qəbul etmək tələb olunur: “insanlar mənşələri, dini, dili, dəyərləri və institutları ilə oxşar olduqları xalqlarla yaxınlaşır, fərqləndikləri ilə aralanırlar.” Belə olan halda qloballaşmanın bütün xalqları birləşdirmək üçün eyni dil, eyni dəyərlər təklif etməsini anlamaq daha asandır. Üstəlik Hantinqton sivilizasiyaların toqquşma səbəblərindən biri kimi onu da göstərir ki, “Qərb öz hakimiyyətinin zirvəsində qeyri-qərb ölkələri ilə rastlaşır ki, onların dünyanı qeyri-qərb üsullarla formalaşdırmaq üçün daha çox arzuları, iradələri və resursları var.” Deməli, toqquşmadan qaçmaq üçün xalqların öz dəyərlərinin, öz taleyini həll edəcək iradəsinin olmasının da qarşısı alınmalıdır. Təsadüfi deyil ki, bütün xarakterik cəhətlərini nəzərə alaraq qloballaşmanı bəzən qərbləşmə, yaxud Qərb standartlarına uyğunlaşma da adlandırırlar.
İpək Yolu Şərq hadisəsi, Şərq təfəkkürünün nəticəsidir. Əsrlər əvvəl bu yolu öz maddi resurslarına və iqtisadi gücünə güvənən Çin salıb. XXI əsrdə də öz qüdrətini qaytarmağa başladıqca eyni layihəni yenidən canlandırılmağı təklif edib. İlk dəfə Yeni İpək yolunu detallarına qədər şərh edən çinşünas Tavrovski belə hesab edir ki, məhz Qərbə etibar edən dünyanın 2008-2009-cu illərdə böyük iqtisadi böhran yaşaması Yeni İpək Yolunun bərpasına təkan oldu. Əslində bu dərin böhran əslində mənəviyyatda və düşüncələrdəki böhranın təzahürü idi. Hələ illər əvvəl məhz bu məsələdə mütəfəkkirlər Şərqin xüsusi gücünü vurğulayırdılar. Məsələn, Yunq yazırdı: “Biz Şərqdə öz texniki vasitələrimizlə maddi dünyanın altını üstünə gətirdiyimiz bir vaxtda, Şərq özünün ali psixi bacarıqları ilə bizim mənəvi dünyamızı qarışdırır. Biz heç cür dərk edə bilmirik ki, Şərqi zahirən istila etməklə, biz ona imkan veririk ki, bizi daxilən möhkəm-möhkəm tutsun”. Bəli, Şərq mənəvi dünyalar arasında bağ qurmağın tərəfdarı olduğuna görə, Qərbin təklifindən fərqli olaraq İpək Yolunda ümumi dalğadan, eyni “rəngə” düşməkdən söhbət getmir. Bu səbəbdən Tavrovski Yeni İpək yolunu, “Bir kəmər – bir yol” təşəbbüsünü yenicə qurulmağa başlayan böyük bir pazla bənzədir. Burada pazlın Çin hissəsi əsasən hazırdır”. Burada incə, lakin olduqca əhəmiyyətli bir məqam var: Qərbin təklif etdiyi, hətta məcbur etdiyi qloballaşmadan əziyyət çəkən dünya üçün Şərqin Yeni İpək yolunda – bu nəhəng mənzərədə hər məkan öz rəngində, öz dəyərləri ilə yer alır. Bu səbəbdən burada hər hansı qarşıdurmadan söz getmir. Təbii ki, hansı isə xəttin Şimaldan deyil, Cənubdan getməsi, yaxud müəyyən ölkənin bilərəkdən kənarda saxlanılması cəhdləri olur və olacaq, çünki ortada maddi maraqlar da vardır. Lakin burada vacib olan bir reallıq var: hər ölkə məhz özünün ən yaxşı (!) təklifi ilə qoşula bilir, yalnız iqtisadi imkanlar deyil, ağıllar da rəqabətə girir. Xatırladaq ki, şərqli insan çay daşlarını xatırladır və təbii ki, orijinallığa dəyər verir. Qərb təfəkkürü isə əksinə vahid standart tərəfdarıdır. Səlahəddin Xəlilov yazır: “Qloballaşma–qərbləşmə şəraitində etnik qruplar, kiçik millətlər də, bax beləcə, hərəsi bir rəngə çalan çay daşları kimi qəlibə tökülərək betonlaşırlar. Fərdilik itir, müxtəliflik itir və dünən gözəllik sayılan özünəməxsusluq bu gün çatışmazlıq kimi ortaya çıxır. Bir qranit parçası, bir çay daşı kərpic və ya blok-beton kimi düzgün həndəsi biçimdə olmadığı üçün dəyərsizləşir, təhqirlərə məruz qalır. Onlar incə və mürəkkəb bir strukturda birləşərək nə isə böyük bir şey əmələ gətirə bilmədiyindən, sadəcə böyük bir şeyin içərisinə qatılaraq itib-batırlar”. Yeni İpək Yolu yalnız maddi resurslar arasında “bir yol” deyil, həm də orijinal və yüksək düşüncələr arasında “bir kəmərdir”, burada çay daşı olmaq bir üstünlükdür.
Nəticə
Azərbaycanın zidd dəyərlərin qovşağında yerləşməsinə baxmayaraq, onların yanında öz milli dəyərlərini də qoruya bilir; yaxın qonşu dövlət tərəfindən işğala məruz qalsa da, digər dinlərə və mədəniyyətlərə qarşı yüksək tolerant və xoşgörü mövqeyi ilə tanınır. Və bütün bunlarda İslam dininin prinsiplərinin böyük rolu vardır. Yeni İpək Yolu dünya miqyasına hesablanmış bir layihədir və onun uğuru, uzunömürlülüyü bilavasitə üzvlərindən asılıdır. Azərbaycan belə bir uğurlu tərəfdaş nümunəsidir.
07.2019
Azərbaycan sülh mədəniyyətinin nümunəsi kimi
Bu günlər Bakı mötəbər bir tədbirə – YUNESKO-nun Ümumdünya İrs Komitəsinin 43-cü sessiyasına ev sahibliyi edir. Əslində, Azərbaycan ilk dəfə deyil ki, bütün dünyanın diqqətini öz üzərinə cəmləyir. Belə görüşlərin hər biri Azərbaycanın ən yeni tarixini yazmaqla yanaşı, düşüncələrdə də öz izini qoyur, ya hansı isə yeni səhifə açıq, ya da artıq başlanmış bir səhifənin davamını yazır.
Azərbaycan Respublikasının Birinci vitse-prezidenti Mehriban Əliyevanın sessiyanın açılış mərasimində qeyd etdiyi kimi, Bakı “Şərq ilə Qərbin, keçmişlə gələcəyin qovuşduğu,… zəmanələrin və sivilizasiyaların nadir ahəngdarlığını göstərən” bir məkandır. Bunlarla yanaşı, belə möhtəşəm tədbirlərə, layihələrə uğurla imza atan Azərbaycan daha bir kontrastın məkanı olduğunu təsdiqləyir: bütün dünya ictimaiyyətinin gözü qarşısında işğala, ədalətsizliyə, ikili standarta məruz qalan, 1 milyon qaçqını olan bir ölkə dünyaya yorulmadan sülh, əmin-aman əməkdaşlıq təklifləri verir və hər addımında özünün də belə bir mədəniyyətin daşıyıcısı olduğunu təsdiq edir.
Müstəqil Azərbaycanın YUNESKO ilə əməkdaşlığının 27 illik bir tarixi var və bu illər ərzində aparılan işlərin istiqamətləri o qədər çoxşaxəlidir ki, hər biri xüsusi təhlil tələb edir. Biz isə məsələyə fəlsəfi prizmadan yanaşaraq bu işbirliyinin ideya müstəvisindəki əhəmiyyətindən danışmaq istəyirik.
Azərbaycan – ümumbəşəri irsin bir parçası kimi
İstər özünün coğrafi mövqeyinə, istərsə də qədimliyinə görə Azərbaycanın kifayət qədər zəngin və maraqlı bir tarixi var. Bu tarixin özünəməxsus bir cəhəti də budur ki, keçdiyi tarixi mərhələlərə, dəyişən siyasi formasiyalara, kimlərin isə zaman-zaman bu xalqın milli təfəkkürünü müəyyən yeni keyfiyyətlər qatmaqla təhrif etmək istəyinə baxmayaraq, bunlar hamısı üst qatda, qabıqda qalıb, dərində, mahiyyətdə isə Azərbaycanın sabit milli kimliyi həmişə qorunub saxlanıb. Bu kimliyin qorunmasında, tanınmasında isə mədəniyyət aparıcı amillərdən biridir.
Mədəniyyətdə sabit bir qanunauyğunluq müşahidə etmək olur: tarix və müasirlik eyni məqamda özünü göstərə, bir-birini tamamlaya bilir. Başqa sözlə desək, burada tarix keçmişdə qalmır, əksinə hər yeni məqamla bərabər təkrar aktuallaşır. Bir maraqlı məqam da var ki, tarixə söykənməyən müasir mədəniyyət çox tezliklə aktuallığını itirir və unudula bilir. Azərbaycan mədəniyyətində də bu qanunauyğunluq mövcuddur. Bu proses davamlı olanda isə artıq milli təfəkkür durulur və sabitləşir. Xalqın milli identikliyinin formalaşmasında mədəniyyətin oynadığı rolu təqribən belə təsnifləşdirmək olar: a) mədəniyyət xalqın mənəviyyatının göstəricisi kimi; b) mədəniyyət xalqın yayılma arealının göstəricisi kimi; c) mədəniyyət xalqın özünüqoruma faktoru kimi; d) mədəniyyət xalqın özünütəsdiq faktoru kimi; e) mədəniyyət təsir vasitəsi kimi. Yəni bu 5 tezisi əslində həmin qanunauyğunluğun göstəricisi də hesab etmək olar. Dediklərimizdən nəticə çıxararaq qeyd etmək olar ki, YUNESKO Bəşəriyyətin Qeyri-maddi mədəni irs üzrə reprezentativ siyahısına daxil etdiyi mədəniyyət inciləri ilə bir növ bəşəriyyət üçün dəyərli, əhəmiyyətli olan həmin xalqın özünü, onun tarixini qoruma altına alır.
27 il yalnız müstəqil Azərbaycanın YUNESKO ilə əməkdaşlığının tarixidir, halbuki YUNESKO Azərbaycan mədəniyyətini daha əvvəl, 1960-cı ildə “Şərqin Musiqi antologiyası” (UNESCO Musical Anthology of the Orient) seriyasına Azərbaycanın tanınmış tarzəni Bəhram Mansurovun ifasında muğamı daxil edəndə tanımışdı. Bu möhtəşəm musiqinin gücünü, sehrini tanıyandan 15 il sonra YUNESKO yenə də Bəhram Mansurovun ifasında 7 muğamı “Dünyanın ənənəvi musiqi kolleksiyası”na (UNESCO Collection of Traditional Music of the World) daxil elədi. Bu musiqi antologiyasına o vaxt rəy yazan Mark Slobin muğamı beynəlxalq səsin sənədləşdirilməsində əhəmiyyətli bir mərhələ hesab etmişdi. Başqa sözlə desək, Azərbaycan muğamı universal səsin bir hissəsi, bir mərhələsi olaraq qəbul edilmişdi. Məntiqlə düşünsək, belə nəticəyə gəlmək olar ki, muğamı – musiqi dili ilə oxunan eposu yaradan xalqın mədəniyyəti bütövlükdə ümumbəşəri əhəmiyyətə malik olmalı idi və oldu.
Muğamdan başqa YUNESKO-nun siyahısında “Dədə Qorqud irsi: Dastan mədəniyyəti, xalq nağılları və musiqisi”, Şirvanşahlar Sarayı və Qız Qalası ilə birlikdə İçəri şəhər və Qobustan Qaya Sənəti Mədəni Landşaftı, Xan Sarayı ilə birgə Şəkinin tarixi mərkəzi, Azərbaycan muğamı, Azərbaycan aşıq sənəti, Novruz bayramı, tar musiqi aləti, Azərbaycan xalçası, kəlağayısı da var. Ümumiyyətlə, siyahıya baxanda belə bir təəssürat yaranır ki, bütün Azərbaycan bu siyahıya daxil edilib, yaxud daxil edilməyə namizəddir. Söhbət burada milli təfəkkürün yaratdığı hər bir şeydən gedir: tikili abidə, musiqi aləti, yemək növü, bayram mərasimi, geyim əşyası, yəni universal həqiqətin inikası olan hər bir milli yaradıcılıq məhsulundan, artıq torpağın altına da, üstünə də hopmuş bir mədəniyyətdən gedir. Mehriban xanım Əliyevanın sessiyanın açılışında qeyd etdiyi kimi, “2001-ci ildə dövlət tərəfindən qorunan 6600-dən artıq mədəniyyət abidəsini əhatə edən Milli-Mədəni İrs Siyahısı qəbul edilmişdir. Son 5 il ərzində Azərbaycanda 40 tarixi abidə bərpa edilmişdir.” Və bütün bunlar “Azərbaycanın müxtəlif mədəni irsinin qorunması və zənginləşdirilməsi üçün dövlətimizin siyasətinin sadəcə bir neçə elementidir”. Əhəmiyyətli bir fakt göz önündədir: Azərbaycanın qorunması elə dünya irsinin qorunması deməkdir. Və əksinə. Son günlər “Xan Sarayı ilə birgə Şəkinin tarixi mərkəzi” UNESKO-nun Ümumdünya İrs Siyahısına daxil edilməsi münasibəti ilə xalqı təbrik edən Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev deyir: “Şəkinin tarixi mərkəzində keçmişimizi özündə təcəssüm etdirən Şəki Xan Sarayı, karvansaraylar, məscid və minarələr, qədim körpülər, sənətkarlıq emalatxanaları və yaşayış evləri bu gündən etibarən təkcə xalqımızın deyil, bəşəriyyətin mədəni irsi hesab olunur”.
Azərbaycanın “yumşaq gücü”
“Yumşaq güc” XX əsrdə xarici siyasətlərin strategiyalarının müzakirəsi kontekstində yaranmış yeni bir termindir, əslində isə tarixi daha qədimdir. “Sərt gücdən” fərqli olaraq daha çox nailiyyət əldə etmək qüdrətində olan bu yeni strategiya əsasən dil və mədəniyyət üzərində bərqərar olur. Son dövrlərin təcrübəsi göstərir ki, “yumşaq güc” superdövlətlərin istifadə edə bildiyi bir “silah növüdür”. Kiçik dövlətlərə isə ən yaxşı halda özlərinin ən əhəmiyyətli dəyərlərini qorumaq, başqa mədəniyyət daxilində əriməmək üçün yollar axtarmaq qalır.
Mədəniyyət elə bir faktor ki, fiziki güc, radikallıq burada hər hansı səlahiyyətini itirə bilir. Əslində mədəniyyət özü bir gücdür. Xatırladaq ki, o da fəlsəfə, incəsənət kimi sivilizasiyanın qurucuları sırasındadır. Sadəcə, mədəniyyət “yumşaq güc”, bir tərəfdən öz kimliyinin inikası olan, digər tərəfdən, mənəviyyatları, düşüncələri zəbt etmək qüdrətinə malik olan bir “silahdır”. Nümunə olaraq İngiltərənin yaxın tarixini göstərmək olar: çoğrafi istila ilə yanaşı, ingilis mədəniyyəti həm də yerli mədəniyyətləri “işğal edirdi”. Bunun üçün ingilisin dili, ədəbiyyatı, etik normaları öyrədilirdi. Nəticədə ingilis mədəniyyəti nəinki bir ölkə çərçivəsini aşdı, hətta yerli mədəniyyətləri də sıxışdıra bildi. Məsələ burasındadır ki, daxildən bir xalqın kimliyinin məhv etməklə onu daha asan idarə etmək, öz maraqları çərçivəsində istifadə etmək mümkündür.
Azərbaycan öz tarixində çox müharibələrə, işğallara, eyni zamanda, qələbələrə, uğurlara şahid olub. Silahın da gücünü bilir, qələmin də. Əsrlər boyu o, öz “yumşaq gücünü” də gözəl dərk edib və bu gün artıq ondan da istifadə etməyə başlayıb. “Mədəniyyət və incəsənət xalqları, insanları bir araya gətirmək üçün, daha yaxşı anlamaq üçün ən gözəl vasitədir”, – deyən Mehriban Əliyeva dövrün ən güclü silahından – mədəniyyətdən istifadə etməyi tövsiyə edir. Azərbaycan öz mədəniyyəti vasitəsilə dialoq qurur, mənəviyyat səviyyəsində əlaqələr yaradır. Bu taktika o dərəcədə güclüdür ki, qarşıdakı xalqla nəinki sakit və xoş ünsiyyət qurmaq, həm də onu tədricən öz təsiri altına almaq mümkündür. Vacib bir faktla dediyimizi əsaslandıraq.
İki mədəniyyət qarşılaşanda, əgər münasibətlər dialoq deyil, monoloq üzərində qurulmağa cəhd edilirsə, zəif təfəkkürün məhsulu mütləq güclünün içində əriyir və öz identikliyini itirir. Bir vaxtlar ermənilər Azərbaycan ərazisinə yerləşdiriləndən sonra eyni proses burada da getdi: monoloqa meylli olan ermənilər istər-istəməz qalib təfəkkürün içində əridilər və onun yaratdığı mədəniyyətdən, ədəbiyyatdan bəhrələnib inkişaf etməyə başladılar. Burada əhəmiyyətli bir məqam var: hər nə qədər Azərbaycanın tolerant mühitində rahat yaşayıb, hətta onun torpaqlarında öz dövlətini qura bilsə də, ermənilər gözəl bilir ki, qalib təfəkkürün yaratdığının “kölgəsindən” ibarətdirlər və bu haldan qurtulmaq üçün “kölgədən” çıxmaq istəyirlər. Maraqlıdır ki, hətta onların “erməni” adı da eyni təfəkkürün məhsuludur. Bu artıq başqa bir təhlilin mövzusudur.
Azərbaycan çoxmillətli, çoxmədəniyyətli bir dövlətdir. Deyilənlərdən belə məlum olur ki, Azərbaycan öz ərazisində zordan, fiziki qüvvədən istifadə etmədən, məhz dialoqlara müraciət etməklə, öz daxili müxtəlifliyini gücə çevirə bilir. Əhəmiyyətli bir məqamı təkrar vurğulayaq ki, Azərbaycan mədəniyyətinin nüvəsi – lider təfəkkürün yaratdığı mədəniyyət kifayət qədər güclü olduğuna görə əsrlər boyu o, öz üzərinə yeni qatların gəlməsinə şərait yarada bilib. Coğrafi ərazisi işğallara məruz qalıb, imperiyaların tərkibinə qatılıb, bir neçə dinə ev sahibliyi edib və bütün bunlara baxmayaraq öz milli kimliyini qoruya bilib. Zahiri təzyiqlər onun mədəniyyətində nəinki əks olunmayıb, əksinə onu zənginləşdirə bilib, hətta özü də başqa mədəniyyətə təsir etmək qüdrətində olub. Belə nəticə çıxartmaq olar ki, mədəniyyət tarixi kimliyi formalaşdıran başlıca cəhətlərdən olduğuna görə, onun güclü olması milli təfəkkürün də güclü olmasına dəlalət edir.
Sabit və özünə güvənən bir mənəviyyat artıq gücdür. Azərbaycan nail olduğu belə bir gücü təbii ki, ətrafına da göstərir. Başqa sözlə desək, Azərbaycan kiçik və gənc bir dövlət olsa da, özünü nəinki müdafiə etmək, eyni zamanda, “yumşaq güclə” qarşıdakına təsir göstərmək qüdrətindədir. Məsələn, muğamın daxildən, tarixi köklərindən qaynaqlanan gücünü, təsir dairəsini, ehtiva etdiyi həqiqətin miqyasını nəzərə alsaq, cəsarətlə onu Azərbaycanın “yumşaq gücü” adlandıra bilərik. Bəli, Azərbaycan müharibə şəraitində olan bir dövlət olsa da, dünyanın diqqətini özünə humanitar yardımlar istəməklə deyil, bir-birinin ardınca təşkil etdiyi mədəni hadisələrlə cəlb edir. YUNESKO-nn 43-cü sessiyasında Mehriban Əliyeva deyəndə ki, “Dünyanın mədəni irsinin qorunması Azərbaycan ilə UNESKO arasında əməkdaşlığın əsas istiqamətlərindən biridir”, o, Azərbaycanın həm də dünyanı qorumaq missiyasını da öz üzərinə götürdüyünü bəyan etdi.
Biz muğamı dəyərlərin qoruyucusu kimi təsadüfən xatırlatmadıq. Məsələ burasındadır ki, düşüncə qatında qorunmayan dəyərlər hər nə qədər üzdə qorunsa da, içdən çürüyə, çökə bilər ki, bu da son nəticədə millətin özünün məhvinə gətirə bilər. Əslində hər millətin bir qoruyucu “qüvvəsi” vardır. Əhəmiyyətli haldır ki, millətin çətin durumlarında – aldığı xarici təsirlərdən aşınma təhlükəsi ilə üz-üzə olanda, daxildə düşüncə və mənəviyyat böhranı yaşayanda məhz belə qoruyucu qüvvəyə müraciət edirlər, bir növ onu sipər edirlər. Muğam məhz da belə bir funksiya daşıyıcısıdır. Məsələn, XIX əsrin sonlarında alman müdrikləri alman kimliyini qorumaq, alman əzəmətini qaytarmaq üçün qədim eposlara təkrar müraciət etməyi təklif edirdilər, fəlsəfi düşüncələri bunun əsasında yazılır, musiqi əsərləri bu süjet xətti üzərində bəstələnirdi. XXI əsrin əvvəllərində də Azərbaycan xalqı gənc bir respublika kimi xaricdən güclü təsirlərə məruz qalırdı. Təbii ki, bu təsirlərdən hər biri onun orijinallığına xələl gətirir, milli identikliyini pozurdu və proses get-gedə sürət yığırdı. Məhz belə bir vaxtda Heydər Əliyev Fondunun dəstəyi və qayğısı ilə muğam yenidən aktuallaşdırıldı. Bu, sadəcə passiv bir özünümüdafiə olmadı, əksinə öz kimliyini dünyaya bəyan etmək, dünya ictimaiyyətinə sonsuz bir hikmətdən bəhs etmək oldu. Muğama həsr olunan festivallar, müsabiqələr keçirildi, nüfuzlu beynəlxalq təşkilatlarda nəinki muğamın özü, onu ifa edən musiqi alətləri də qorunan dəyərli irs sırasına daxil edildi. Qısa desək, muğam və muğam üzərində bərqərar olan düşüncə dünyaya tanıdıldı. Və çox təbii bir proses başlandı: bütün dünyada belə bir orijinallığa, dərinliyə, eyni zamanda, ülviyyətə, qeyri-adi qüdrətə sahib olan muğama maraq günü-gündən artmağa başladı. Bu xarici qüvvələr artıq Azərbaycana təhlükə yaratmadı, əksinə onun özünə güvənini artırdı, özünütəsdiqini sabitləşdirdi. Axı, Universal Səsin üzvi hissəsi olmaq, bir xalqın varlıq və təfəkkür sisteminin təməlində durmaq hər musiqiyə xas olan bir keyfiyyət deyil. Belə məlum olur ki, öz mədəniyyətini “yumşaq gücə” çevirmək üçün əvvəlcə o gücü dərk etmək və qorumaq lazımdır.
Azərbaycan sərhədlərinin göstəricisi onun mədəniyyətidir
Azərbaycan mədəniyyətinin tarixinə nəzər salsaq görərik ki, kifayət qədər geniş coğrafiyaya malikdir. Öz mədəni işğallarını hərbi işğallarla, müstəmləkələrlə möhkənləndirən Qərbdən fərqli olaraq Azərbaycan heç vaxt başqa bir xalqın mədəniyyətinə nə nüfuz etmir, nə də onu dəyişdirmək kimi bir missiyanı öz üzərinə götürməyib. Düzdür, özü işğallara, müdaxilələrə məruz qalanda cavab verməli olub, bu zaman da əsas məqsədi özünü qorumaq olub. Burada əhəmiyyətli bir məqamı xüsusilə vurğulayaq: özünün yalnız sərhədlərini, torpaqlarını deyil, həm də mənəviyyatını, mədəniyyətini qorumaqla Azərbaycan öz gücünü dərk edə bilib. İstənilən mövqeyində o, dialoq qurmağı bacarıb və bununla həm öz varlığını təsdiqləyib, həm də öz mədəniyyəti, elmi ilə mövcud duruma bəhrəsini verə bilib.
İstər hunların tarixindən, istərsə də “Dədə Qorqud” dastanından belə məlum olur ki, qədimdə oxunun çatdığı, atının dırnağının dəydiyi yeri elin igid oğulları Vətən deyib qoruyarmışlar. Dövr dəyişib, silahın yerini söz, qələm alıb, ancaq taktika dəyişməyib. Bu gün dünyada Azərbaycan adına məxsus, yaxud onun adı ilə assosiasiya yaradan hər mədəniyyət abidəsi Azərbaycanın sərhəddinin göstəricisidir. Burada incə bir məqam var. Belə ki, bir var mədəniyyət bu gün yaradılır, tikilir – sabah üçün tarix olsun deyə, bir də var artıq mövcud olan, lakin unudulmaqda olan tarix bərpa edilir. Bunlara əsaslanaraq Azərbaycanın “sərhədlərini” təyin etməyə cəhd edək.
Bir hadisənin “hiposentri” – mərkəz nöqtəsi nə qədər güclü olarsa, ondan yayılan dalğalar bir o qədər geniş olar. Vacib faktlardan biri də həmin mərkəz nöqtənin – nüvənin daim aktiv olmasıdır. Eyni prinsiplə mədəniyyətə baxsaq, belə nəticə çıxarmaq olar ki, hər nə qədər milli təfəkkür, milli kimlik güclü olarsa, onun yaratdığı mədəniyyətin əks-sədası da bir o qədər uzağa gedər. Məlum olduğu kimi, millətin tarixi yaddaşını əks etdirən mədəniyyət abidələri mərkəzdə yerləşir və bura əsasən daş abidələr daxildir. Tikili, yəni daşla əks etdirilmiş mədəniyyət daha uzunömürlü, gözönündə duran bir nümunədir. Onu yaratmaq da, qorumaq da daha uzun və zəhmətli bir prosesdir. Məsələn, daş qoçlar, qəbirüstü abidələr, tarixi binalar müəyyən mədəniyyət qurmaq prosesinin bir hissəsidir. Burada daha çox milli tarix, ənənə, tarixi yaddaş böyük rol oynayır. Yəni onlar artıq oturuşmuş, sabitləşmiş tarixin, mədəniyyətin inikasıdır. Aktiv mərkəzin hər mərhələsinin öz daş yaddaşı yaradılır və tarix beləcə əsrlərcə davam edir. Məhz bu səbəbdən hər hansı xalqın tarixini təhrif etmək, hətta silmək istəyəndə ilk növbədə onun daş abidələrini – tarixi yaddaşını məhv edirlər, çünki onları dəyişdirmək mümkün deyil. Ya onları mənimsəmək, ya da məhv etmək lazımdır. Və əksinə: tarixi yaddaşı daim aktiv saxlamaq üçün onun mədəni abidələrinə diqqət və qayğı göstərilməlidir.
Onu da əlavə etmək lazımdır ki, zəifləmiş nüvə-mərkəz nöqtə yad mədəniyyətin onun ərazisini zəbt etməsinə şərait yaradır. XX əsrdə Qərbin istismar qüvvəsi sadəcə maddi resurslar çərçivəsindən çıxmışdı və insan resurslarına keçmişdi, çünki onların mərkəzi passivləşməkdə idi. Rabindranath Tagor yazır: “Britaniya təhsil idarələrinin rəsmi kanalları ilə bizim uşaqların başına ingilis ədəbiyyatı deyil, onun tör-töküntüsü yeridildi, bu da onlarda öz mədəniyyətlərinə olan məhəbbəti məhv elədi” – deyə hiss olunan böyük bir ürək ağrısı ilə yazırdı. Bizim söylədiyimiz fikirlə müqayisə etsək, belə nəticə çıxartmaq olar ki, bir xalqın mədəniyyətinin bilavasitə nüvəsinə təsir göstərməklə, onu dəyişdirməklə xalqın özünü yox etmək mümkündür. Məsələn, 1928-ci ildə genetik A.S. Serebrovski genofondun konsepsiyasını irəli sürəndə yazır: “Həmin növün bütün genlərinin cəmini …mən genofond adlandırdım ki, genofondun simasında biz yerin altında yatan neft yataqları, qızıl, kömür yataqlar kimi bir milli sərvətə sahibik.” Mədəniyyətin nüvəsinə müdaxilə etmək o xalqın genofondunu dəyişmək cəhdidir. Taqorun sözlərindən belə məlum olur ki, ingilislər onun xalqının məhz genofondunu dəyişməyə müvəffəq olublar. Dəhşət, Qandi, Tagor kimi mütəfəkkirləri olan bir xalqın nüvəsinə belə əl uzada biliblər!
Azərbaycan kifayət qədər qədim bir diyardır və xalqının öz genofondu var. Təbii ki, zaman-zaman bu genofondu da dəyişdirmək, məhv etmək kimi niyyətlər olmuş və hələ də var. Belə düşünmək olar ki, bunun qarşısını almağı bacaran düşüncə sahibləri sadəcə xalqın mədəniyyətinin nüvəsini qorumuş və daim aktiv saxlamışdır. Xalqın eposlarının, şair və yazıçılarının, mədəniyyət və incəsənət nümunələrinin qorunması, hətta bu işə beynəlxalq təşkilatları qoşmaq kifayət edib ki, o nüvə salamat qalsın. Nüvə sağ qalanda isə öz qayğısına qala bilir, onu məhv etmək olmur. Bunu mirvari dənəsi ilə müqayisə etmək olar. Gerçək bir incini bijuteriyadan fərqləndirən başlıca cəhət odur ki, incini nə qədər cızmaq istəsən də heç bir iz qalmır. Ən iti bıçaq belə onun üzərində çapıq qoya bilmir. Nazik bir qat ovxalanıb çıxır, inci özü isə dəyişməz qalır.
Qeyd etdiyimiz kimi, güclü mərkəz nöqtəsi dalğaların geniş radius boyunca yayılmasını şərtləndirir. Məsələn, Niall Ferqüson Qərbin gücünü nəzərə alaraq yazır: “Əgər belədirsə, o zaman Qərb coğrafi mənadan daha böyük bir şeydir: bu dəqiq sərhədləri bəlli olmayan standartlar, yaşayış tərzi və institutlardır”. Yenə qayıdaq Azərbaycanın sərhədlərinə. Daha əvvəl vurğulamışdıq ki, Azərbaycanın milli irsin – tarixi yaddaşın qorunması, təbliğ olunması və bununla da mərkəz nöqtənin daim aktiv saxlanaması dövlətin bilavasitə prioritet sahələrindən biridir. Belə olan halda bu mədəniyyətin yayılan “dalğaları”nın geniş olması təəccüblü deyil və bunun bariz nümunəsini yenə də Heydər Əliyev Fondunun fəaliyyətində və dəstəyində izləmək mümkündür. Onlardan bir neçəsini xatırladaq: 2006-cı ildə Gürcüstanın Tiflis şəhərində Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətlərinin – Mirzə Şəfi Vazehin, Mirzə Fətəli Axundzadənin, Həsən bəy Ağayevin və Fətəli xan Xoyskinin qəbirüstü abidələri yenidən quruldu, xiyaban salındı, 2012-ci ildə Moskvanın M.İ.Rudomino adına Ümumrusiya Dövlət Xarici Ədəbiyyat Kitabxanasının atriumunda Mirzə Fətəli Axundzadənin abidəsi, 2012-ci ildə isə Romanın məşhur parkı olan Villa Borgezedə Nizami Gəncəvinin heykəli qoyuldu. Bu addımlarla bir növ Azərbaycan mədəniyyət tarixinin dünyanın fərqli məkanlarında “dayaq nöqtəsi” qurulur. Ancaq bu fəaliyyətin həm də başqa bir istiqaməti var. Ümumdünya İrs Komitəsinin 43-cü sessiyasında Mehriban Əliyeva deyir: “Azərbaycanın UNESKO-nun dəyərlərinə və ideallarına bağlılığı onun milli hüdudlarından kənarda da öz təzahürünü tapır. Son 10 il ərzində dünya mədəni irsin qorunması sahəsində apardığımız fəaliyyətin coğrafiyası geniş olmuşdur”. Söhbət 2007-ci ildə Parisdə Versal Sarayının parkındakı ümumbəşəri abidələrin, 2008-ci ildə Luvr Muzeyinin, 2011-ci ildə İkinci Dünya Müharibəsi zamanı yanmış və dağıdılmış Berlin qəsrinin, Vatikan katakombalarının, 2013-cü ildə Romada Kapitolini Muzeyinin “Filosoflar zalı”nın, Gürcüstanda, Hollandiyada, Misirdə, Pakistanda, Rumıniyada, Rusiya Federasiyasında bir sıra məktəblərin bərpası və ya əsaslı təmirindən gedir. Bütün bunlar, Mehriban xanımın da dediyi kimi, “fəaliyyət coğrafiyası” ilə yanaşı, Azərbaycanın “sərhədlərini” də genişləndirir.
Nəticə
Bir dövlətin müstəqilliyini təsdiq edən onun kimliyi, bu kimliyin göstəriciliərindən biri isə özünün əsrlər boyu var olan mədəniyyəti üzərində yeni qatları gətirmək bacarığıdır. Başqa sözlə desək, həm kökünü qoruyub, həm də dövrlə ayaqlaşmaq, ən cəsarətli layihələrə imza atmaq üçün xalqın sabit milli təfəkkürü və kimliyi olmalıdır. Bu, birgünlük əməl, yalnız bir dəfə atılan addım deyil. Bu, əsrlər boyu davam edən bir prosesdir.
Nəhayət çox əhəmiyyətli bir faktı da vurğulayaq: hər nə qədər Azərbaycan ədalətsizliyə, aqressiyaya məruz qalsa, heç vaxt sülhsevər simasını itirməmişdir, işğalçı adı almamışdır. Bəlkə də bu səbəbdən, o, su və atəşi özündə vəhdət halında saxlaya bilən bir məkandır və ehtiva etdiyi zidd məqamlara baxmayaraq, daim öz kimliyini, milli identikliyini qorumağı bacarır. Axı, mədəniyyətin inkişafı üçün sülh başlıca şərtdir. Bugün sabah üçün tarixdir. Deməli, bugün elə yazılmalıdır ki, gələcək nəsil üçün oxumalı və fəxr etməli səhifələrə çevrilsin.
07.2019
Azərbaycan fəlsəfə tarixinin ən yeni səhifələri
Azərbaycan qədim tarixə, zəngin mədəniyyətə malik bir ölkədir. Əsrlər boyu bu torpağın alimləri, sənətkarları, mütəfəkkirləri yalnız öz millətinə deyil, bütün bəşəriyyətə töhfəsini veriblər.Fərqli dövrlərdə, fərqli siyasi formasiyalarda bu millətin tək qayğısı yalnız öz mövcudluğunu təmin etmək olmayıb, o, mənsub olduğu bölgənin mədəniyyətində aparıcı qüvvə olmağı bacarıb, bölgənin siyasi-iqtisadi proseslərində həlledici məqama sahib olub, dövrün fəlsəfi təfəkküründə öz səhifəsini açıb.
Qədim dövrlərdə və orta əsrlərdə Çindən Orta və Ön Asiya ölkələrinə aparan karvan yolu, Şərqlə Qərb arasında şah damarı qədər vacib bir əlaqə olan Böyük İpək yolu məhz Azərbaycandan keçib, Şərqdə ilk demokratik respublika Azərbaycanda yaranıb, Zərdüşt Peyğəmbərdən başlayan və Əbülhəsən Bəhmənyardan, Şihabəddin Sührəvərdidən, Nəsirəddin Tusidən, Eynəlqüzat Miyanəcidən, Nizami Gəncəvidən, İmadəddin Nəsimidən keçib bugünə qədər uzanan hikmət nurunun vətəni Azərbaycandır, bir millətin təfəkkürünü, eposunu musiqi dili ilə ifadə edən də Azərbaycan muğamıdır.
Qısaca desək, torpağının altı da, üstü də Yaradanın bərəkəti və lütfü ilə mükafatlandırılan bir məkandır Azərbaycan. Məhz bu və qeyd etmədiyimiz daha neçə keyfiyyətləri nəzərə alan ölkə başçısı İlham Əliyev IV Ümumdünya Mədəniyyətlərarası Dialoq Forumunun açılışında vurğulayır: “Tarix, ənənələr və coğrafiyamız bizə onu diktə edib ki, Azərbaycan sivilizasiyaların qovuşduğu bir məkan ola bilər və bu, məhz belə də olmalıdır”.
Atalar deyib: “Bar verən ağaca daş atan çox olar.” Azərbaycan da tarixi boyu çox problemlərlə üzləşib, işğallara məruz qalıb, müharibələrə meydan olub, torpağı yağmalanıb, sənətkarları yad ellərə sürülüb. Ən böyük və amansız işğal isə, zənnimizcə, düşüncələrin işğalıdır. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, millətin varlığı onun düşüncəsindən asılıdır. Mütəfəkkirləri, şair və filosofları dünyaya başqa millətin nümayəndəsi kimi tanıdılırsa, düşüncə tarixindən Azərbaycan adı silinməyə cəhd edilirsə, bu, birbaşa millətin varlığına təhdiddir. Bunun qarşısını alan tək və yenilməz qüvvə isə müstəqillikdir. Necə ki, müstəqil bir ölkənin sərhədləri ilə torpaqları, qanunları ilə vətəndaşları qorunur, eləcə də görünməz bir əllə öz mənəviyyatını, mədəniyyətini, təfəkkürünü qoruyub, sahib çıxa bilir. Yalnız bu gününə və sabahına deyil, dünəninə də! Azərbaycan mədəniyyətinə və fəlsəfəsinə görə, dünya tarixində həmişə əhəmiyyətli yer tutub, vacib rol oynayıb, onda belə bir iddia da irəli sürmək olar ki, bu torpağın müstəqilliyi, əmin-amanlığı yalnız bu millətə deyil, bəşəriyyətə lazımdır.
Tükənməz gücün və enerjinin mənbəyi – tarix, ənənə, mənəviyyat
Azərbaycan qədim məkandır və bu torpaqda əsrlər boyu yaranan, inkişaf edən mədəniyyət, damla-damla formalaşan mənəviyyat, kərpic-kərpic qurulan ənənə getdikcə böyük bir enerji mənbəyinə çevrilib. Bir-biri ilə sıx çulğalaşmaqla, bir-birini qarşılıqlı şəkildə tamamlayıb cilalamaqla ən çətin günlərində, işğal altında olanda belə Azərbaycanın varlığını qoruyub saxlayıblar. Zaman-zaman bu enerjiyə daxili inam, yaşamaq əzmi, qəhrəmanlıq hünəri, azadlıq arzusu adı verilib və zahiri sükutda belə milləti daxilən yaşadıb-yaratmağa həvəsləndirib. Müstəqil olan bir milləti isə bu enerji yalnız və yalnız inkişafa və yüksəlişə aparır. Öz daxili enerjisinə güvənən bir millətin hərəkətini və irəliləyişini heç bir qüvvə sıfırda saxlaya bilməz. Azərbaycan nümunəsində bu həqiqəti çox aydın şəkildə görmək mümkündür. Buna inanan və xalqı da inandıran ölkə rəhbəri İlham Əliyev üç il əvvəl bununla bağlı belə deyib: “Azərbaycan nisbətən gənc müstəqil dövlətdir. Böyük tarix, ənənə və mədəniyyətə malik olmağımıza baxmayaraq, müstəqil dövlət olaraq bizim 25 yaşımız var. Ötən il biz müstəqilliyimizin bərpasının 25-ci ildönümünü qeyd etdik. Bu illər onu nümayiş etdirdi ki, ölkənin taleyi öz əlimizdə olanda böyük uğur əldə etmək olar. Əsrlər boyu Azərbaycan müxtəlif dövlətlərin və imperiyaların tərkibində olub və 25 illik müstəqillik sübut edir ki, yalnız azad olan halda uğur qazanmaq olar. Dövlətimizin tarixində Azərbaycan bugünkü qədər güclü olmayıb”.
Cismin daxili enerjisini təmin edən atomlar, molekullar olduğu kimi, millətin də ən kiçik zərrəsi fərdlərdir. Kimsə öz milli kimliyini dərketmədən ömrünü başa vurur, bir başqası, özünü dərk etməklə kifayətlənməyib millətinin taleyinə öz xeyirli əməyi ilə bəhrə vermək, onun mədəniyyətini inkişaf etdirmək, rifahını yüksəltmək istəyir, bir başqası da millətinin “imzasını imzalar sırasına qatmaq” üçün çalışıb-vuruşur, onun universal, ümumbəşəri proseslərdə yerini və rolunu təyin edir. Hər kəs öz düşüncəsi səviyyəsində və bacardığı qədər. Özgüvəni güclü olan vətəndaşın Vətəni də güclü olar. Ölkə rəhbəri İlham Əliyev “Mən hər bir vətəndaşın Prezidenti olacağam”, – deyə məsuliyyətli bir vəd verir. O deyir: “Mən dəfələrlə demişəm ki, siyasətimizin mərkəzində Azərbaycan vətəndaşı dayanır. Biz bütün işləri ona görə görürük ki, xalqımız daha da yaxşı yaşasın. Azərbaycanda bir çox sosial təşəbbüslər irəli sürülmüşdür, sosial infrastruktur layihələri geniş vüsət alıb. Eyni zamanda, Azərbaycan elə təşəbbüslər irəli sürür ki, bu, dünya üçün bir yenilikdir”.
Bunlarla yanaşı, qeyd etdiyimiz kimi, coğrafi mövqeyi sanki Azərbaycanı fərqli millətlərin təbii şəkildə birləşdiyi, bərabər əmin-amanlıq şəraitində, mehriban qonşuluqda yaşadığı bir məkana çevirib. Şərqlə Qərbin qovuşduğu, neçə müharibələrin, sürgünlərin şahidi olan, tən ortasından Böyük İpək yolu keçən Azərbaycan yaşayan, özünə sığınacaq qazanan, səadətini, gələcəyini tapan neçə millət üçün Vətən olub. Maraqlıdır ki, buranın torpaqları o dərəcədə münbitdir ki, hər kəs rahatlıqla buralarda “kök salıb” inkişaf edə bilib və buraları özünün tarixi vətəni sayır. Prezident İlham Əliyevin də vurğuladığı kimi, “bu gün Azərbaycan çoxmillətli, çoxkonfessiyalı ölkədir ki, burada bütün etnik qrup və dinlərin nümayəndələri sülh və harmoniya şəraitində yaşayırlar. Bizim tarixi abidələrimiz də Azərbaycanın mədəni müxtəlifliyini və onun qədim tarixini aydın şəkildə nümayiş etdirir. Fəxr edirik ki, dünyanın ən qədim məscidlərindən biri – 743-cü ildə inşa olunan Cümə məscidi Azərbaycanın qədim şəhərlərindən biri sayılan Şamaxıda yerləşir. Dünyanın ən qədim kilsələrindən olan Qafqaz Albaniyası dövləti dövrünə aid kilsə Azərbaycanın digər qədim şəhəri Şəkidə yerləşir. Bakının yaxınlığında yerləşən və atəşpərəstlik dininə məxsus olan Atəşgah məbədi də bizim tarixi və dini müxtəlifliyimizi nümayiş etdirir”. Bəli, Azərbaycanda ən qədim mədəniyyətlərin izlərini, fərqli dinlərin məbədlərini tapmaq mümkündür. Onu da xüsusilə əlavə edək ki, bu məbədlər dövlət tərəfindən qorunub saxlanır. Bu isə o deməkdir ki, fərqli millətlər və onların mədəniyyətləri Azərbaycanda eklektik deyil, məhz üzvi şəkildə birləşiblər. Bu yerdə görkəmli sufi mütəfəkkiri Mövlananın “Gəl, hər kim olursan ol, gəl”, – dəvəti yada düşür. Məsələ burasındadır ki, xoşgörü, tolerant olmağı yalnız güclülər bacarır. Söz sahibi, qüdrəti olmayan birinin başqasına olan mənfi və ya müsbət münasibəti, üstəlik ona göstərəcəyi mərhəmət, xoş rəftar kimin üçünsə nə maraqlı deyil, nə də bir əhəmiyyət kəsb eləmir. Zəiflik başqasından mərhəmət gözləmək, üstəlik özünün əzilmək, yox olmaq təhlükəsini yaşamaqdır. Xüsusilə vurğulayaq ki, söhbət burada özündən zəifləri “udmaq”, öz içində əritmək yox, məhz ən yüksək xüsusiyyətləri ilə birgə onlara yaşamaq hüququ verməkdir. Bəli, Azərbaycan xalqının ruhunda, düşüncəsində yaradılışdan bir xoşgörü, yadlara qarşı bir səmimiyyət, anlayış göstərmə vardır. Əlbəttə, bu xüsusiyyətinə görə Azərbaycan çox bəlalarla rastlaşıb, təhlükələrdən, savaşlardan keçib, ancaq öz fitrətinə naxələf çıxmayıb və yenə də daxili enerjisinə güvənib. Buna görədir ki, müharibə şəraitində yaşayan, 1 milyondan çox qaçqını olan, ən yaxın qonşusu tərəfindən əraziləri işğal olunan, əhalisi dönə-dönə terrora, hətta qətliama məruz qalan Azərbaycan öz simasını itirmir. Səbəb bu ruhun hədsiz dərəcədə böyüklüyündə, zəifə, yada qarşı mərhəmətində və sonsuz qüdrətindədir. XX əsrdə bu xüsusiyyətə multikultural adı verdilər. Təbii ki, buna görə Azərbaycan üçün də bu anlayış, ən vacibi isə yaşayış tərzi nəinki yad görünmədi, əksinə, öz siyasətində prioritet bir xətt kimi qəbul edildi. Cənab İlham Əliyev çox gözəl qeyd edir ki, “Milli dəyərləri möhkəm olan xalq həmişə uğur qazanacaq, inkişaf edəcək. Hesab edirəm ki, Azərbaycan modeli, o cümlədən bu istiqamətdə əldə etdiyimiz uğurlar bir çox ölkələr üçün çox cəlbedicidir. Həm ənənələr, tariximiz, mədəniyyətimiz, dinimiz bizim üçün müqəddəsdir, eyni zamanda biz dünyaya açığıq, müasirik, bütün ölkələrlə yaxşı münasibətlər qurmağa çalışırıq”.
Böyük bir təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, dünyada gedən proseslər ciddi narahatlıq yaradır. Söhbət yalnız müharibələrdən, artan terror aktlarından getmir. Əslində bunlar ciddi mənəvi və düşüncə böhranı yaşayan bəşəriyyətin bəlalarının görünən hissəsidir. XX əsri xarakterizə edən iki əsas faktlardan biri əgər elmin sürətli inkişafıdırsa, digəri, birmənalı olaraq mənəviyyatın, mənəvi dəyərlərin sürətlə deformasiyaya uğramasıdır.
Burada gedən prosesləri bir neçə qrupa bölmək olar: əvvəla, mərkəz nöqtəyə mənfi qəhrəmanlar keçirdi. Məsələn, qədim dövrdə, orta əsrlərdə, hətta yeni dövrün başlanğıcında da nümunə müsbət obyekt idi. Heykəltəraşlar, rəssamlar gözəlliyi təcəssüm etdirməyə, yazıçı-şairlər müsbət qəhrəmanları, fədakarlığı, cəsarəti, xeyirxahlığı tərənnüm etməyə çalışırdılar. Müasir dövrdə isə mənfilik əsas diqqət mərkəzi və tədqiqat obyektinə çevrilməyə başlayıb. Bu səbəbdən meyarlar dəyişərək istər-istəməz nümunə olaraq göz qabağında daim mənfi qəhrəmanlar durur. Hətta müsbət qəhrəmanların özlərinin də mənfiliyini tapmaq bir kəramətə çevrilib. Heç kimin ideal olmaması, ən nümunəvi şəxsiyyətin də naqis keyfiyyətlərə, uğursuzluqlara malik olmasını açıb göstərmək tədricən müsbət keyfiyyətlərin tərənnümünü ümumiyyətlə sıradan çıxardır. Bəşəriyyət həm mənəvi, həm də düşüncə böhranına düşüb. Belə bir güclü xarici təsirin qarşısında Azərbaycanda yenə də fərqli istiqamət qəbul edilib: qəhrəman, nümunə məhz millətinə xidmət edən şəxs ola bilər və olur. Azərbaycan müharibə şəraitində yaşayıb, inkişaf edən bir ölkədir. Millət öz canını, qanını onun yolunda qurban verən qəhrəmanını tanımaqla bir tərəfdən çox yüksək bir qəhrəmanlıq nümunəsi görür, digər tərəfdən, Vətənə olan sevgisi daha artır. 2010-cu ilin noyabrında Milli Qəhrəman Mübariz İbrahimov və Fərid Əhmədovun vida mərasimində iştirak edən Ali Baş Komandan İlham Əliyev belə bir məqamı vurğuladı: “Biz müharibə şəraitində yaşayırıq və Mübarizlə Fərid öz həyatı ilə, öz qəhrəmanlığı ilə düşmənə sübut etdilər ki, Azərbaycan xalqı, Azərbaycan gəncləri Vətən uğrunda canlarından keçməyə də hazırdırlar. Bu, böyük qəhrəmanlıq, hünər, vətənpərvərlik nümunəsidir. … Mübarizin və Fəridin qısa və şərəfli həyatı Azərbaycan xalqını daha da birləşdirdi”. Bundan bir neçə il sonra, ölkə başçısı 2016-cı ildə Aprel döyüşlərini millətimizin “qəhrəmanlıq rəmzi” adlandırdı. Bəli, bütün dünyada hansı proseslər gedirsə, getsin, hansı böhranlar yaşanırsa, yaşansın, Azərbaycanın öz qəhrəmanlıq nümunəsi, öz vəhdət məqamı var.
Bununla yanaşı, yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, öz milləti üçün xidmət göstərən hər bir kəs bu gün qəhrəman, müsbət nümunədir. Belə nümunələr həm də Azərbaycan bayrağını yüksəyə qaldıran, himnimizi hətta düşmən ölkədə də səsləndirə bilən idmançılarımızdır. Onların bu xidmətini yüksək dəyərləndirən Prezident qeyd edir: “Gənc nəsil, uşaqlar görəndə ki, dövlət idmançıları qiymətləndirir, onları mükafatlandırır, onlara bütün şəraiti yaradır, əlbəttə, idmana daha da böyük maraq olacaq. Bu da nəticə etibarilə Azərbaycan gəncliyinin, xalqının sağlamlığına xidmət göstərəcək. Əlbəttə ki, biz idmançılarımızın uğurları ilə fəxr edirik və bu, bizim ölkəmizin şöhrətini artırır. Ancaq, eyni zamanda bundan az əhəmiyyət daşımayan məsələ idmanın kütləviliyidir. İdman sağlam həyat tərzidir və biz hamımız çox istəyirik ki, Azərbaycanda sağlam həyat tərzi yanaşması üstünlük təşkil etsin. Bu gün bu, belədir, dövlət siyasəti də məhz bu istiqamətdə aparılır və eyni zamanda sizin qələbələriniz bizim siyasətimizi dəstəkləyir”. Bir daha qeyd edək ki, bu yalnız idmana qayğı deyil: bir millətin qəhrəmanı yalnız onun bayrağını yüksəyə qaldıran, onun üçün mübarizə aparan biri ola bilər.
İlk baxışda belə düşünmək olar ki, Azərbaycanda milli kökümüzü qorumaq üçün millətə düzgün qəhrəmanlarımızı tanıdırlar. İndi isə belə məlum olur ki, yalnız öz vətəndaşları üçün deyil, ümumiyyətlə dünya ictimaiyyətinə düzgün nümunə göstərməklə, mənəvi böhranın qarşısını almaq mümkündür. Çünki bu, yalnız mövcudluğun deyil, inkişafın, tərəqqinin təminatıdır. Ölkə başçısının da qeyd etdiyi kimi, “Azərbaycanda bundan sonra da millətlərarası, dinlərarası münasibətlər ən yüksək səviyyədə öz həllini tapacaq. Biz indi bir çox ölkələr üçün nümunəyik. Bunu artıq heç kim gizlətmir. Nəinki ölkəmizdə keçirilmiş beynəlxalq tədbirlər, eyni zamanda Azərbaycanda mövcud olan vəziyyət bir çox ölkələr üçün nümunədir. Azərbaycanda bütün xalqların nümayəndələri bir ailə kimi, mehribanlıq, sülh, qarşılıqlı anlaşma şəraitində yaşayırlar. Bu da bizim böyük sərvətimizdir, gücümüzdür və biz bunu qoruyuruq, qorumalıyıq. Şadam ki, bizim siyasət, bu istiqamətdə atılan addımlar xalq tərəfindən tam dəstəklənir. Ona görə, bu gün Azərbaycan dünyada multikulturalizmin mərkəzi sayılır.
Dialoq mədəniyyəti güclü təfəkkürün təzahürü kimi
Dialoq ən azı iki tərəfin bir-birini dinləməsi və anlamasıdır ki, məqsədinə görə onu müxtəlif növlərə ayırmaq mümkündür. Müasir dövrün şərtləri altında dialoqlar bəzən yeni bir mahiyyət qazanır. Tədqiqatçılar müasir dövrü şərh edəndə ilk vurğulanan fakt informasiya bolluğu və xaosudur. Bu baxımdan, kompüter texnologiyasının, informasiya ötürücülərinin artdığı və əsasən elektronlaşmış vasitələrin üstünlük qazandığı bir vaxtda dialoqdan daha çox, bir tərəfin qarşı tərəfi kəsilməz bir proses boyu informasiya ilə yükləməsindən söhbət gedə bilər. Düzdür, bu informasiya selinin axarına düşən bir şəxs guya bu dialoqa qoşulmuş olmur. Əslində isə, o, ən yaxşı halda, özü informasiya yükləyən və diktə edən tərəfə, yaxud daha güclü bir informasiya selinin vasitəçisinə çevrilə bilir. Belə bir “ünsiyyət” şəraitində insanlar nəinki qarşıdakını dinləməyə imkan tapa bilir, heç öz şəxsiyyətinə, özünüdərkə də vaxt ayıra bilmir. İnsan ancaq informasiya alıb-ötürür və nə onları, nə də özünü dərk edə bilir!
Dialoq bu gün məhz güclü, özünə güvənən tərəfin təklif edə biləcəyi bir ünsiyyət, ata biləcəyi addımdır. Bu gün Azərbaycan özü dialoq təklif edən bir ölkədir. Bu addımın tarixi isə 2008-ci ilin dekabrında “Bakı Prosesi” ilə başladı. Məhz Azərbaycanın təşəbbüsü ilə ilk dəfə Avropa Şurasına üzv dövlətlərin mədəniyyət nazirlərinin konfransına 10 islam ölkəsi dəvət edildi. Avropa və ona qonşu regionlardan 48 ölkənin, 8 beynəlxalq təşkilatın və bir sıra beynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatlarının yüksəksəviyyəli nümayəndələrinin iştirak etdiyi bu konfransda “Mədəniyyətlərarası dialoqunun təşviqinə dair “Bakı Bəyannaməsi” qəbul edildi. Alınan qərarlardan biri də konfrans çərçivəsində iştirak edən Avropa Şurasına üzv dövlətlər ilə İslam Konfransı Təşkilatına üzv dövlətlər arasında mədəniyyətlərarası dialoqların başlanması idi. Ölkə rəhbəri bu əhəmiyyətli hadisəni belə xarakterizə edir: “Bakı Prosesi” Azərbaycan Respublikasının təşəbbüsü ilə 2008-ci ildə mədəniyyətlər və sivilizasiyalar arasında səmərəli və effektiv dialoqun qurulması məqsədilə irəli sürülmüşdür. Azərbaycanın belə bir qlobal hərəkatın təşəbbüskarı kimi çıxış etməsinin əsasında ərazisində tarixən fərqli dini mənsubiyyəti olan icmaların, milli-etnik qrupların və zəngin mədəni müxtəlifliyin olması dayanır”.
Azərbaycanın Şərq və Qərb arasında dialoq təşəbbüskarı olması özündə vacib bir faktı da ehtiva edir. Bu gün dünyada islam dinini terrorçu və mürtəce bir din kimi tanıtmaq üçün cəhd edən çox təhlükəli qüvvələr var və onlar genişlənməkdədir. Qərb dövlətlərindən bəziləri islamla mübarizəni az qala prioritet istiqamətlərdən hesab edirlər. Belə bir narahat vaxtda Azərbaycan sanki islama sahib çıxır. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev bunu belə xarakterizə edir: “Bu gün dünyada narahatlıq doğuran bəzi tendensiyalar mədəniyyətlərarası dialoqla deyil, özgələşmə ilə nəticələnir. Biz mütəmadi surətdə bunun şahidi oluruq. Dünyanın müxtəlif yerlərində münaqişə, qarşıdurma və vətəndaş müharibələrinin səbəbi müxtəlif din və etnik qrup nümayəndələrinin arasında anlaşmanın olmamasıdır. Bizim multikulturalizm siyasətimiz xalqımız tərəfindən tam dəstəklənir və 2016-cı il Azərbaycanda “Multikulturalizm ili” elan edilmişdi. Bu il isə ölkəmizdə “İslam Həmrəyliyi ili” elan edilib. Azərbaycanda gündəlik həyatın bu hər iki çox vacib elementinin birləşməsi, ilk növbədə, cəmiyyətimizin vəziyyətini, dövlət siyasətimizi nümayiş etdirir, eyni zamanda regionda daha da yaxşı anlaşmaya səbəb olur”. Azərbaycan öz simasında bütün dünyaya islamın sülhsevər, tolerant, yardımsevər mahiyyətini nümayiş etdirir. İslam Həmrəyliyi Oyunlarının qalib idmançıları, onların məşqçiləri və idman ictimaiyyətinin nümayəndələri ilə keçirilən görüşdə Prezident məhz bu məqamı vurğuladı: “Biz açılış mərasimində İslam dininin mütərəqqiliyini göstərdik. Göstərdik ki, islam dini elm dinidir, mədəniyyət dinidir, sülh dinidir, mərhəmət dinidir. Biz Azərbaycan xalqının istedadlı nümayəndələrini açılış mərasimində göstərdik. Azərbaycanın zəngin, qədim tarixini, mədəniyyətini bütün islam aləminə, bütün dünyaya nümayiş etdirdik. Eyni zamanda bağlanış mərasimi də Azərbaycanı mütərəqqi, müasir ölkə kimi təqdim etdi. Yəni bu nadir vəhdət bu gün Azərbaycanı dünya miqyasında əvəzolunmaz ölkəyə çevirir. Biz öz milli, dini dəyərlərimizə sadiqik, onları qoruyuruq və qoruyacağıq. Eyni zamanda biz dünyaya açığıq, biz müasirik, biz inkişaf edirik və bu önəmli amillər bu gün əslində müasir Azərbaycan dövlətini təcəssüm etdirir. Biz dərin milli-mənəvi köklər üzərində müasir dövlət qururuq, o dövlət ki, indi hər bir vətənpərvər insan öz ölkəsi ilə fəxr edir”. İslam vəhdət dinidir, lakin kənar qüvvələrin təsiri, şəxsi maraqlar və bir çox neqativ hallar islam ölkələri arasında bir ayrı-seçkilik, düşmənçilik toxumu səpməkdədir. Müəyyən mənada bu, islam dininə deyil, məhz bəşəriyyətə bir zərbədir, onu sanki özünüməhv proqramı ilə fəlakətə aparmaqdır. Bu baxımdan, İslama sahib çıxmaqla bəşəriyyətin əmin-amanlığına sahib çıxmış olur. Ölkə başçısının da qeyd etdiyi kimi, “Azərbaycan apardığı siyasətə idman vasitəsilə əlavə töhfə verdi. Çünki bizim müsəlman aləmində siyasətimiz ondan ibarətdir ki, birlik, həmrəylik güclənsin, müsəlman ölkələri arasındakı bəzi ixtilaflara, müharibələrə son qoyulsun. Müsəlman aləmi birlik nümayiş etdirməlidir. Ancaq bu təqdirdə xalqlarımız gələcəkdə rahat və firavan yaşaya bilərlər. Ona görə, bizim apardığımız siyasət və bu oyunlarda verdiyimiz töhfə əminəm ki, müsəlman aləminin birləşməsinə gətirib çıxaracaq”.
Amerika Birləşmiş Ştatlarının Prezidenti Donald Tramp Azərbaycana ünvanladığı ilk məktublarının birində Azərbaycanı Avropanın enerji mənbəyi kimi dəyərləndirmişdi. Son günlər 28 May – Respublika Günü münasibətilə Prezident İlham Əliyevə ünvanladığı məktubda isə sanki bu fikir bir daha təsdiqlənir: “Azərbaycanın beynəlxalq təhlükəsizliyə verdiyi töhfələri və “Cənub qaz dəhlizi” təşəbbüsünü irəli sürməklə Avropanın enerji təhlükəsizliyinin gücləndirilməsində sizin liderliyinizi dəyərləndirirəm”. Bəli, Azərbaycan yalnız enerji mənbəyi deyil, həm də bu enerjinin gücləndirilməsində liderdir.
Biz yenə də söhbəti iqtisadiyyatdan fəlsəfi müstəviyə keçirərək qeyd etmək istərdik ki, Azərbaycan həqiqətən də bir enerji mənbəyidir. Əbu Turxanın kəsilməz tarix prinsipinə əsasən, “sivilizasiyanın ən mühüm şərtlərindən biri məhz kəsilməz tarixdir. Belə ki, cəmiyyətin inkişafında qazanılan hər hansı bir nailiyyət sonradan davam etdirilmirsə, o, böyük müddət intervalında tarixi prosesə daxil ola bilmir”. İlk baxışda, Azərbaycan öz tarixində həmin prinsipi qorumaqla millətin varlığını və rifahını qorumuş olur. Bununla belə, Azərbaycanın istər bölgədə, istər dünya mədəniyyətində yerini və rolunu nəzərə alsaq, onun həm də bəşəriyyətin varlığı üçün zəruri addımlar atdığını iddia etmək olar.
07.2019
Qərb siyasətinin “miqrasiya” adlı böhranı
(“Qlobal miqrasiya böhranı: beynəlxalq münasibətlər və Qərb siyasəti yeni tarixi dönüş ərəfəsində” kitabı haqqında mülahizələr)
Qələm silaha bərabərdir, hətta ondan daha güclü və kəsərli də ola bilir. Yetər ki, o qələmi tutan adam yüksək bir ideyanı çatdırmaq üçün yazacağı sözü yerində və zamanında desin, sözün daşıdığı məna yükünü olduğu kimi, obyektiv çatdıra bilsin. Yalnız bu halda hədəf düzgün vurulur və qələmin də, sözün də qüdrəti adamı heyran edir.
Bu günlərdə Azərbaycan Respublikasının Baş naziri Novruz Məmmədovun ideya müəllifiyi və baş redaktorluğu ilə ərsəyə gəlmiş “Qlobal miqrasiya böhranı: beynəlxalq münasibətlər və Qərb siyasəti yeni tarixi dönüş ərəfəsində” (Bakı, “COSTCO COMPANY” nəşriyyatı, 2018, 308 s.) adlı yeni bir kitab nəşr olunmuşdur. Kitabla ilk tanışlıqdan belə məlum olur ki, çoxüzlü Qərb siyasətinin əsl simasını və mahiyyətini açmaq üçün Tahirə Allahyarova, Şahmar Hacıyev, Elnarə Qəribova, Ayaz Rzayev və Orxan Bağırov kimi sanballı tədqiqatçılar məsələyə dərindən nüfuz etmiş, neçə-neçə xarici ədəbiyyatı, sənədləri araşdırmışlar. Hər dövr üçün aktual olan, müasir dövrdə isə siyasi oyunların tərkib hissəsinə çevrilmiş miqrasiya problemi bu əsərdə maraqlı bir baxış bucağından təhlil edilir və bir çox qaranlıq məsələlərə işıq salınır. Düzdür, bu gün miqrasiya haqqında kifayət qədər yazılır, dialoqlar aparılır, beynəlxalq konfranslar keçirilir, təkliflər irəli sürülür. Bununla belə, bu kitabın əhəmiyyətini artıran bir neçə xüsusi məqam vardır ki, üzərində mütləq dayanmaq lazımdır.
Hər şeydən əvvəl diqqəti kitabın bir-birini tamamlayan iki ideyası cəlb edir. Birincisi, miqrasiya böhranı işığında uzunəsrlik Qərb siyasətinin inkişaf mərhələləri, Qərb təfəkkürünün ümumiləşdirilmiş Şərqə hedonist münasibəti və bunun acınacaqlı nəticələridir. Başqa sözlə desək, söhbət yalnız bu gün dünyanın üzləşdiyi humanitar faciədən deyil, onların kökü, yaranma səbəbləri, Qərbin Şərq üzərində keçirtdiyi uğursuz sınaq-səhv metodlarından gedir. İkincisi isə, Azərbaycanın Qərbin bu siyasətində yeri və mövqeyidir. Axı, Azərbaycan zəngin təbii zərvətləri, əlverişli coğrafi ərazisi, İslam əqidəli, yenicə müstəqillik qazanan və inkişafda olan bir dövlət kimi Qərbin maraq dairəsində olub və buna görə də daim problemlərlə üzləşib. Bununla belə, Azərbaycan üzləşdiyi bu problemlərin əksəriyyətini nəinki uğurla həll edə bilmiş, üstəlik artıq öz təcrübəsini bu gün böhranla üzləşən Avropayla bölüşən bir ölkədir. Hər iki ideya ilə ayrıca tanış olaq.
Qeyd etdiyimiz kimi, kitabda miqrasiya problemi bu günün hadisəsi kimi deyil, XVI-XVII əsrdən, yəni Qərb təfəkkürünün identikləşdiyi dövrdən başlayan bir siyasətin tərkib hissəsi kimi təqdim edilir. Çox əhəmiyyətli bir məqam kimi onu da əlavə edək ki, söhbət yalnız miqrasıyadan – insanların məcburi şəkildə öz yaşayış yerlərini dəyişməklərindən, vətənlərindən qovulmaqlarından və üzləşdikləri maddi çətinliklərdən deyil, ümumiyyətlə humanitar faciədən – insanların öz hüquqlarını, mənəvi dəyərlərini, ən sonunda isə şəxsiyyətlərini itirməklərindən gedir.
Kitabın “Müasir dövrün miqrasiya prosesləri haqqında” ön söz əvəzində ideya müəllifi miqrasiya proseslərini müstəmləkəçilik siyasəti çərçivəsində nəzərdən keçirərək onu üç mərhələyə bölür: XVI əsrdən başlayan və XX əsrin ortalarına kimi davam edən birinci mərhələ “miqrasiya axınının kütləviliyi baxımından deyil, daha çox prosesin özünə təkan verəcək tendensiyaların formalaşması baxımından diqqəti cəlb edir” (s.11); ikinci mərhələ “soyuq müharibə illəri və siyasi arenaya “üçüncü dünya ölkələrinin” (s. 11-12) daxil olması ilə xarakterizə olunur; üçüncü mərhələ isə tam “dominant gücə çevrilən və heç bir ciddi rəqiblə qarşılaşmayan Qərbin” bütün dünyaya öz maraqlarını diktə etməsi ilə (s.13) tanınır. Əhəmiyyətli bir fakt kimi xatırladaq ki, fəlsəfə tarixində məhz XVI-XVII əsrlərdən başlayaraq Şərq və Qərb təfəkkürləri fərqli inkişaf yolu tutur, əks qütblərə doğru istiqamət götürürlər – məsələlərə yanaşma tərzi, dəyərlər dəyişməyə başlayır. Təbii ki, təfəkkür səviyyəsində yaşanan parçalanma get-gedə reallıqda da yaşanmalı idi. Müəllif çox vacib bir məqama diqqət çəkir – Şərqin elmi kəşflərini, mütərəqqi ideyalarını mənimsəyən Qərb onları həyata keçirtməyə, öz gücünü artırmağa və həmin gücü elə həmin Şərqin üstündə sınaqdan keçirtməyə başlayır (s.10). Müstəmləkəçilik Avropa ölkələrinə yalnız coğrafi ərazisinin genişlənməsinə imkan vermirdi, həm də ucuz işçi qüvvəsi, az qala havayı təbii sərvətlər sayəsində özlərinin sosial rifahının yüksəlməsinə şərait yaradırdı. Novruz Məmmədov haqlı bir sual verir: “Görəsən, Britaniya, Fransa, İspaniya, Portuqaliya və digər ölkələrin bir neçə yüz il ərzində müstəmləkəsi olmuş bəzi Asiya və Afrika ölkələrində nə üçün bu gün də vəziyyət acınacaqlıdır. Nə üçün bu ölkələr ötən əsrlər ərzində nəzərəçarpacaq inkişafa nail ola bilməmişlər?” (s.10). Novruz müəllimin əslində ritorik sualına yəqin ki, bir vaxtlar ingilislərin Hindistana gəlişinə böyük ümidlə baxan, bunu ölkəsi üçün yeni üfüqlərin açılışı, hətta maarifçilik kimi dəyərləndirən Rabindranat Taqor daha düzgün cavab verər: “Əgər ingilislər bizim üçün arzuolunmaz qonaqdırlarsa, əgər ürəklərimizdə onlara yer yoxdursa, bu onların yadelli olmaqları ilə bağlı deyil, bizim böyük xalqımızı aldatdıqlarına görədir. Yalandan özlərini bizim xeyrimiz üçün çalışdıqlarını göstərə-göstərə ingilislər hind xalqının xoşbəxtliyini bir ovuc ingilis kapitalistinin cibini doldurmaq üçün qurban verdilər.” Dahi mütəfəkkirin dedikləri yalnız Hindistana deyil, bütün Şərqə, Afrika ölkələrinə aiddir. Aldıqlarının əvəzində verdikləri isə, yenə də Taqorun məktubundan çıxış eləsək, “ingilis ədəbiyyatının tör-töküntüsü, “öz mədəniyyətlərinə olan məhəbbətin məhvi”, qandallı qollar, səfalət oldu. Bəli, Qərb əvvəlcə torpaqların özünü, altındakı sərvətləri, bunların sırasında yerli əhalinin fiziki varlığını ucuz qiymətə “mənimsədi” və bununla inkişaf elədi, “elitləşdi”, zənginləşdi. Sonra da növbə parlaq beyinlərə gəldi. Bu faktı dolğunluğu ilə araşdıran “Qlobal miqrasıya böhranı…” kitabında verilən məlumata görə, “Nobel mükafatı laureatlarının əksəriyyəti miqrant”dır (s. 259). Düzdür, tədqiqatçı nobelçilərin “öz mükafatını məhz ABŞ-da alması da düşündürücüdür,” – deyə bildirir. Lakin sonra S.V.Sokolovskinin sözləri ilə sanki özünə cavab verir: “İndi başa düşmək olar ki, Amerika nə üçün miqrantarı strateji sərmayə hesab edir və miqrasiya siyasətinə bu qədər önəm verir” (s.260). Əsərdəki təhlillərdən belə bir məntiqi nəticə çıxır ki, əsrlər boyu tədricən sahib, ağa, yüksək mədəniyyət daşıyıcıları tərəfindən “soyulan” Asiya və Afrika xalqları, Taqorun dediyi kimi, tör-töküntü içində və əliboş səfil kimi qalanda, təbii ki, ilk növbədə öz “ağalarına” üz tuturlar, xilaskar kimi onları görürlər. Bu, əhəmiyyətli bir məqamdır: həmin xalqlar qonşu ölkəyə getmirlər, özləri kimi başqa xalqlarla birləşib bir çıxış yolu axtarmırlar, dənizdə batmaq təhlükəsini belə gözə alıb Avropa ölkəsinə gəlməyə çalışırlar. Burada Etel Lilian Voyniçin “Ovod” əsərində Ovodun pamfletindən bir səhnə yada düşür: “qurban başını öz qatilinin dizləri üstünə qoyub ağlayır”, ondan imdad istəyir. Kitabda miqrasiyanın inkişaf mərhələləri faktlarla və məntiqli ardıcıllıqla elə təqdim edilir ki, istər-istəməz “Yaşasın beyin axını! Miqrant axını rədd olsun!” (s. 253) şüarı Qərbin sanki varlıq kredosu kimi təsdiqlənir, onun nəyi xilas, nəyi məhv etmək niyyəti aydın görünür.
Bəli, tədqiqatdan belə məlum olur ki, uzun əsrlər boyu davam edən miqrasiya prosesi sanki axın kimi Şərqi Qərbə daşıyıb. Kitabın ön sözündə Novruz müəllim diqqət belə bir acı fakta yönəldir: “Bu gün Avropanın muzeylərində və əsas meydanlarında yerləşdirilmiş zəngin tarixi-mədəni irs nümunələrinin əksəriyyətinin Asiya və Afrika ölkələrinə məxsus olması danılmaz faktdır” (s. 10). Bu, yağmalanmış tarixi-mədəni irs! Daha sonra, kitabın başqa bir səhifəsində isə Almaniya kansleri Angela Merkelin bu fikrinə rast gəəlirik: “60-cı illərin əvvəllərində ölkəmizə digər dövlətlərdən olan fəhlələri dəvət etmişdik. Bir vaxt onarın “nə vaxtsa ölkəni tərk edəcəkləri” ümidi ilə özümüzü aldadırdıq. Bu isə baş vermədi” (s. 264). Bu da müasir dövr! Belə məlum olur ki, Qərb həm mütərəqqi zehninə, həm maddi varlığının gözəlliyinə görə indi qəbul etmək istəmədiyi, təhlükə mənbəyi hesab etdiyi Şərqə borcludur. Bir insan öz tarixi keçmişinə, mənəvi dəyərlərinə, yaratdığı əsərlərə görə öz kimliyini tanıyır və tanıdır. Deməli, şərqli miqrantın sövq-təbii ilə Qərbə üz tutması bir qanunauyğunluqdur! O, öz dəyərlərinin, qurub yaratdığının, öz beyninin məhsulunun yanında olmaq istəyir ki, ondan güc, enerji alsın. Bunu Qərb də anlayır və ona görə də miqrantları yaxına buraxmaq, onların güclənməsini istəmir. Əks halda öz varlığı təhlükə qarşısında qalır. Məhz bunu dərk etdiyinə görə, Avropa ölkələrində sayından asılı olmadan miqrantların səs hüququ yoxdur, yerli sakinlərlə eyni mövqeli hesab edilmirlər. Maraqlıdır ki, hələ ötən əsrin ortalarında ölkəyə gələn və quruculuqda yaxından iştirak edən miqrantlardan tam assimilyasiya tələb edilirdi (s. 261), bir ərəbin, bir hindlinin ingilisləşməsi, fransızlaşması lazım idi ki, ona yerli əhaliyə bərabər (!) hüquqlar verilsin. Əks halda o, ikinci, hətta üçüncü dərəcəli insan sayılırdı. Bu siyasət iflasa uğrayanda isə, daha dəhşətli bir addım atıldı – miqrantın kimliyi əlindən alındı. Məsələn, Yutt Klausenin “İslam faktoru” əsərinə istinadən kitabda verilən məlumata görə, “Avropadakı 15 milyon müsəlmanın vur-tut 30 nəfəri Avropa dövlətlərinin parlamentlərinin üzvüdür. …Bir çox Avropa şəhərlərində müsəlman əhalisinin yalnız 20-25%-i səs verə bilər. …Birləşmiş Krallıq və İtaliyada müsəlman əhalinin cəmi 10%-nin seçilmək hüququ var. Almaniyada 3,5 milyon türkün yalnız yarım milyonu səs verə bilər. Briyaniyada müsəlmanların yarısı öz milli identiklliyini sənədlərdə ingilis, irland, şotland və s. kimi göstərir” (s. 267). Məntiqli bir sual yaranır: bu faizlərdən kənarda qalan miqrantların xilas olmaq üçün Avropaya köç edəndə dənizdə batan, adı heç kimə bəlli olmayan bir körpədən fərqi nədir?! Humanitar faciə budur! Bir insanın simasında tədricən bir xalqın və bütün insanlığın məhvi budur! Əslində, qalan faizlər üçün də Qərbin öz siyasəti var: miqrantları “ədalətli və demokratik Qərb” üçün təhlükəli elan etmək, islamofobiya toxumlarını səpib cücərtmək, öz maraqlarına uyğun nəticə əldə etmək üçün Şərqdə istənilən zəmində münaqişə ocaqları yaratmaqdan çəkinməmək. Maraqlıdır, kitabda gətirilən faktlardan belə məlum olur ki, “Avropanın bir sıra aparıcı ölkələrinin nümunəsində multikulturalizm böhranının səbəbi müsəlman icmaları ilə bağlı deyil, əksinə islamofobiya ilə bilavasitə əlaqədardır” (s. 265). Yenə də yada ədəbiyyatdan bir nümunə düşür: Mixail Bulqakovun “İt ürəyi” əsərində professor Preobrajenskiy itdən süni şəkildə yaratdığı yoldaş Şarikov hər nə qədər müəyyən dairələrin marağına xidmət eləsə də, sonda professorun özünü də “qapmağa” hazır olur. Bəli, Qərbin öz siyasəti bu gün onun “rahat mövcudluğuna və rifahına” təhlükə yaradıb və belə görünür ki, ondan xilas olmaq üçün yeganə yol yaratdığı şarikovları təkrar itə çevirməkdir.
Kitabın ikinci əhəmiyyətli ideyası, qeyd etdiyimiz kimi, Azərbaycanın miqrasiya böhranı dövründə yeri və mövqeyidir. İlk baxışda kitabın yalnız ikinci fəslinin sonuncu paraqrafı – “Cənubi Qafqazda miqrasiya proseslərinin episentri kimi Azərbaycan: Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin tarixi səbəbləri və həll edilməsi aspektində miqrasiya amilinin yeri və rolu” birbaşa Azərbaycanın adı ilə bağlıdır. Əsərlər tanışlıqdan sonra belə məlum olur ki, əslində kitab Azərbaycanın 30 il – 1988-2018-ci illər ərzində yaşadığı bütün problemlərin təhlilidir. Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, miqrasiya tarix boyu Azərbaycanın hər zaman qarşılaşdığı bir problem olub və hələ də davam etməkdədir. “Qlobal miqrasiya böhranı…” kitabında Azərbaycanın miqrasiya tarixi 1828-ci ildə Türkmənçay və 1829-cu ildə Ədirnə müqavilələri nəticəsində fərqli məkanlardan erməni əhalisinin kütləvi şəkildə Cənubi Qafqaza köçürülməsi ilə başlayır (s. 118). Ən yeni tarixdən o da məlumdur ki, 1988-ci ildə, cəmi 160 il sonra azərbaycanlılar artıq Ermənistan adlanan öz doğma ata-baba yurdlarından məcburi, silah gücünə çıxarıldılar. Daha sonra 1989-cu ildə Azərbaycan daha bir miqrant axınına – Fərqanədən qovulan məshəti türklərinə qucaq açmalı oldu. Növbəti 3-4 il ərzində isə erməni ordusunun və onların havadarlarının təzyiqi ilə Azərbaycan torpaqlarının 20%-i işğal olundu və bir milyona yaxın əhali öz vətənində, müasir terminlərlə desək, miqranta çevrildi. Tədqiqatçının da vurğuladığı kimi, “hazırkı miqrasiya böhranı baş verənə qədər Azərbaycan dünyada ən çox qaçqın əhalinin yaşadığı ölkə olmuşdur” (s.119). Maraqlıdır ki, kitabda Qərbin miqrasiya siyasəti ilə tanış olduqca illər əvvəl eyni böhranı yaşamış Azərbaycanla müqayisə aparmalı olursan. Belə müqayisələrdən bir neçəsi ilə tanış olaq.
Azərbaycan əhalisi Türkmənçay müqaviləsindən əvvəl də müxtəlif işğallar nəticəsində yurd-yuvasından didərgin düşmüş, yaxud özü başqa xalqlarn nümayəndələrinə sığınacaq verməli olmuşdur. Bu proseslərdə diqqətə layiq olan fakt Azərbaycan mədəniyyətinin, milli düşüncənin gücüdür. Belə ki, başqa ölkələrə sürgün edilən mütəfəkkirlər, sənətkarlar orada da öz ruhunu qoruyub, getdikləri bölgənin ənənəsini mənimsəməklə yanaşı, ilk növbədə öz doğma mədəniyyətlərini də öyrədirdilər, tətbiq edirdilər. Kitabdan da göründüyü kimi, Avropanı qorxudan məhz miqrantın öz dəyərinə sahib çıxması, istənilən şəraitdə öz kimliyini qorumasıdır. Bunu da vurğulamadan keçməyək ki, bu gün Avropaya üz tutan miqrantlardan fərqli olaraq eyni problemi yaşayan Azərbaycan öz dəyərlərini yerində qorumaqla həm də öz gücünün pərən-pərən olmasının qarşısını aldı və böhranı həll etmək üçün özünü doğrulda bildi.
Qeyd etdiyimiz kimi, Azərbaycan çox paradoksal tarix yaşamalı olub: öz əhalisi miqrant olmaqla yanaşı, həm də miqrant qəbul edib. Bu fakt özü də Azərbaycanı özünün siyasi iradəsini, eyni zamanda mənəvi gücünü səfərbər etməyə, özü zəif ola-ola ona üz tutanlara dəstək durmağa məcbur edib. Bu səbəbdən o, qəbul etdiyi miqrantlara öz güclü ruhunu tanıtmaqla yanaşı, həm də onlara mənəvi azadlıq verib. Məsələn, XIX əsrdə Cənubi Qafqaza miqrant kimi yerləşdirilən ermənilərin adlarından, soyadlarından, oğurladıqları mədəniyyətdən, tarixdən də bəlli olur ki, onlar daha güclü bir xalqın müsbət təsirini ömür boyu hiss etmiş, bəhrələnmişlər, inkişaf etmişlər. Lakin onların xain xislətləri onlara sığınacaq verən xalqın paxıllığını çəkib, onlara verilən azadlıqdan sui-istifadə etməyə sövq edib.
XX əsrin sonunda yenicə müstəqillik qazanan gənc bir respublika kimi Azərbaycan bəlkə də tarixinin ən ağır sınaqlarını yaşamalı oldu. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti “Suriyaya və regiona dəstək” adlı konfransda bunu “humanitar fəlakət” (s. 124) adlandırır və böhrandan uğurla çıxmış bir ölkənin başçısı kimi onu da əlavə edir ki, “Biz bu böyük iqtisadi və sosial çətinliklərdən əziyyət çəkmiş bir ölkə kimi buna necə nail olmağın yolunu bilirik. Biz iş yerlərinin yaradılmasında təcrübəmizi paylaşa bilərik. Humanitar böhranın idarə olunması üzrə təcrübəmizi paylaşa bilərik və biz bunu edəcəyik” (s. 125). Çox əhəmiyyətli bir məqamdır. Tarix boyu həm özü miqrantlara ev sahiblliyi edən, həm də öz əhalisi qaçqın və köçkün düşən, üstəlik bir vaxtlar miqrant kimi sığınacaq verdiyi erməni tərəfindən ərazisi işğal olunan bir xalq nəinki özünü doğrulda bilir, üstəlik öz təcrübəsini paylaşmaq, başqalarını da xilas etməyi təklif edir. Çox maraqlı və mühüm bir detalı da vurğulayaq. “Qlobal miqrasiya böhranı…” kitabının ilk səhifəsi ölkə prezidentinin sözləri ilə başlayır və orada belə bir cümlə diqqəti cəlb edir: Miqrantlar “öz canlarını qurtarmaq üçün Avropaya pənah aparırlar. Ancaq Avropada bəzi hallarda onları tikanlı məftil, qəfəs gözləyir” (s. 7). Bəli, bu kitabda aparılan tədqiqatlardan da belə məlum olur ki, Avropanın uğursuz siyasəti nəticəsində iflasa uğrayan multikulturalizmə Azərbaycan yeni bir nəfəs və məzmun verə bildi, miqrantı tikanlı məftillə deyil, qayğı ilə qarşılamaq təcrübəsini bölüşmək və bununla da bütün dünyada humanitar faciənin qarşısını almaq təklifini irəli sürdü, Qərbdə qara rəngə boyamağa çalışdıqları İslamın uca, ədalətlli və humanist mahiyyətini üzə çıxartmağı öhdəsinə götürdü. Onu da mütləq əlavə etmək lazımdır ki, bütün bunları Azərbaycan özünün elə həmin Qərbin “ikili standartından” əziyyət çəkdiyi bir vaxtda edir.
Kitabın vurğulanmalı olan əhəmiyyətli tərəflərindən biri də tədqiqatçıların miqrasiya böhranının açar məqamlarına toxunması, onları təhlil etməkləridir. Miqrasiya dövrün ən aktual və ağrılı bir problemidir. Bunu nəzərə alaraq müəlliflər bu problemi yaradan amillərdən heç birini diqqətdən kənarda saxlamamağa cəhd ediblər və buna nail olublar. Əvvəla, kitabda miqrasiya prosesinin təhlilini kökündən başlamış bu günə kimi keçdiyi mərhələləri məntiqi ardıcıllıqla verirlər və bununla oxucunu tək ideya boyu irəliləməsinə şərait yaradırlar. Belə ki, burada “Miqrasiya siyasəti: Qərb fenomeni kimi yaranması və XX əsrə qədər inkişaf mərhələləri”indən başlayaraq “XX əsrdə Qərb dövlətlərinin miqrasiya siyasəinin modelləri”, “XXI yüzilliyin əvvəllərində qlobal humanitar fəlakət: Qərb miqrasiya siyasətinin beynəlxalq hüquq və beynəlxalq münasibətlərinin iflasına təsiri”, “Miqrasiya böhranı Qərb demokratiyasının siyasi-ideoloji və iqtisadi siyasətinin süqutu kimi”, “Miqrasiya böhranı Qərbdə sosial dövlətin və mədəni siyasətin tənəzzülü kimi” problemlər ard-arda təhlil edilir. Fəsillərin adlarından da göründüyü kimi, eyni məsələyə bir neçə baxış bucağından qiymət verilir və belə bir mürəkkəb problemin qaranlıq məqamları maksimum dərəcədə işıqlandırılmağa cəhd edilir. Bunlarla yanaşı, kitabda həm də bəzi incə faktlara toxunulur ki, ilk baxışda kiçik görünsələr də, beynəlxalq münasibətlərdə xüsusi əhəmiyyətə malikdirlər. Məsələn, diqqəti cəlb edən faktlardan biri miqrasiya probleminin düşünülmüş bir siyasət olması və bunun nəticəsində super güclərin daha da güclənməsidir. Kitabda deyilir: “…insanı ağlını sarsıdan odur ki, insan faciəsinin baiskarları həm də BMT QAK-ın ən böyük donorları və sponsorlarıdır. Təşkilat olduqca vacib missiyanı yerinə yetirir. Bununla belə, qurumun yarandığı 1950-ci ildən onun fəaliyyəti ilə bağlı proseslərin ssenarisi eyni cür dövr edir. Qlobal güclər hegemonluq savaşında müstəqil dövlətlərin daxili işlərinə müdaxilə edilir, işğal yaxud çevriliş baş verir. Münaqişə ocağı yaranır. Sonra fəlakətdən qaçanlara maliyyə ayırmaq və onu ildən ilə artırmaq üçün donorlara müraciət edilir” (s. 69-70). Sonrakı təhlillərdən də belə görünür ki, humanitar faciə superdövlətlərin sanki gəlir əldə etmək üçün “yatırım formasıdır”. Məhz buradan da çıxış edərək diqqət mədəniyyətlərarası, sivilizasiyalararası, bir sözlə münaqişələrin həllinə və dövlətlərarası barışığın əldə olunmasına ünvanlanan dialoqlara yönəlir. Kitabın ideya müəllifinin vurğuladığı kimi, “miqrasiya axını müstəmləkəçiliklə birlikdə yaranıb və onun qalığıdır. Bu gün miqrasiya böhranı Avropanın aparıcı ölkələrinin siyasətinin nəticəsidir” (s. 45). Maraqlıdır, hər insandan, xüsusilə onun faciəsindən gəlir əldə etmək istəyən dövlətlə hansı dialoqdan söhbət gedə bilər? Postmodernizm fəlsəfəsinin görkəmli nümayəndəsi Umberto Ekonun da qeyd etdiyi kimi, burada söhbət bir tərəfin digərinin rəyi, fikirləri ilə tanış olmasından, ona anlayış göstərməsindən deyil, onu inandırmasından və öz mövqeyini qəbul etdirməsindən gedir: “Müasir həyat haqqında gedən diskussiyaların əksəriyyətindən məlumdur ki, iştirakçılar hər hansı bir məsələyə öz xüsusi mövqelərindən yanaşırlar. Buna görə də hər iştirakçı yerdə qalanları inandırmaq, inandırmaq üçün də ritorikadan istifadə etmək məcburiyyətində olur.” Belə ünsiyyətin kökü, təbii ki, inkara, hətta bir sıra hallarda, təhrifə əsaslanır. Umberto Eko ədaləti pozan belə tip dialoqları psevdo-ritorika üzərində qurulduğunu bildirir və bunun klassik nümunəsi kimi Fedrin (e.ə.I əsrin sonu – I əsrin əvvəli) məlum quzu və canavar təmsilini göstərir. Yeri gəlmişkən, hələ keçən əsrin axırlarında Eko miqrant probleminin həll yollarını axtaranda özünün “Tam sürətlə geri! “Qaynar müharibələr” və KİV-də popullizm” əsərində irəli sürdüyü “təkliflərdən” biri Qərb üçün təhlükə mənbəyi olan bu şəxsləri Aralıq dənizində batırmaq idi. Bu gün o “ssenari üzrə” neçə miqrant ailələr məhv olur.
Beləliklə, “Qlobal miqrasiya böhranı: beynəlxalq münasibətlər və Qərb siyasəti yeni tarixi dönüş ərəfəsində” kitabı ilə tanışlıq bir çox mətləblərə işıq salır. Faktlar üzərində qurulan təhlillər təsdiqləyir ki, Qərbin əsrlər ərzində yürütdüyü və xeyrini gördüyü bir siyasətin birdən-birə nəzarətdən çıxması, “davranış kodeksi”nin “söz və bəyanat formasında bəzi sənədlərdə görüntü yaratması xatirinə qeyd olunması”, “insanlar və dövlətlər səviyyəsində ədalət anlayışının iflasa uğraması” (s. 8), multikilturalizm adı ilə insanların şəxsiyyətinin yox edilməsi və s. – bütün bunlar miqrasiya böhranı kimi böyük və mürəkkəb bir prosesin tərkib hissələridir. Başqa sözlə desək, kitab ənənəvi şəkildə miqrasiyanın bu günündən və görünən faciələrindən deyil, daha dərinə və uzaq tarixi keçmişə uzanan köklərinə nüfuz etməyə çalışır və buna uğurla nail olur. Ən azından, “vəziyyət nə qədər mürəkkəb olsa da, çıxış yolu kifayət qədər aydındır. Artıq beynəlxalq birlikdə gedən proseslərdə dünyaya köhnə “müstəmləkə eynəyi” ilə baxmaqdan imtina etməyin, ədalət anlayışını öz maraqları çərçivəsində həyata keçirtməyə çalışmaqdan əl çəkməyin vaxtı çatmışdır” (s. 16) – kimi çağırışla müraciət edir. Bu çağırışın ən böyük əhəmiyyəti isə ondadır ki, Azərbaycandan, belə bir böhranı yaşamış və uğurla ondan çıxmış bir ölkədən edilir.
AMEA-nın müxbir üzvü
“525-ci qəzet”dən
Dilin yükü və mülkü
(Kamal Abdulla və Rafiq Əliyevin “Qeyri-səlis məntiq və dil-nitq” kitabını (Bakı, 2024) anlamaq cəhdi)
Elmin son dövr inkişafı, xüsusilə kvant fizikası təsdiq edir ki, maddi dünyadakı proseslərin sərhədləri daha üst qatda, daha böyük miqyasdadır. Biz isə onun yalnız kiçik bir hissəsinin şahidi oluruq. Yoxsa tam dil haqqında bir məqalə yazmaq fikrinə düşəndə akademik Kamal Abdullanın və AMEA-nın müxbir üzvü Rafiq Əliyevin “Qeyri-səlis məntiq və dil-nitq” adlı kitabını oxumaq niyə mənə qismət olsun ki?!
Bəri başdan deyim ki, kitabın mövzusu kifayət qədər mürəkkəbdir, dil-nitqə yeni bir yanaşmadır və onun təhlili nəinki dil, ümumiyyətlə, varlıq, idrak haqqında bəzi məsələlərə fərqli rakursdan baxmağa sövq edir. Buna görə də iki vacib məqamı vurğulayım. Birincisi, əsərdə müzakirəyə çıxarılan mülahizələr dilçilərdən daha çox, müəlliflərin də qeyd etdiyi kimi, qeyri-səlis məntiqin özü kimi, “digər sahələr üçün də faydalıdır” (s.16). İkincisi, məlum faktdır ki, metodologiyadan asılı olaraq eyni bir problemin fərqli tərəfləri işıqlanır. Sadəcə bəzi metodlar həmin problemin köməkçi, dəyişkən xüsusiyyətlərini izah etdiyi halda, yalnız bir metod onun nüvəsinə aparır və mahiyyətini izah edir. Kitabda müəlliflər dil və ona sarmaşan “qeyri-səlis məntiqin prinsipləri, məqamları, elementləri” Laokoon və onun oğlanları kimi qədim bir heykəltəraşlıq nümunəsi ilə müqayisə edirlər (s.18). Eyni müqayisədən biz də istifadə edirik, lakin fokusu nisbətən fərqli yerə yönəldirik: əsərin nüvəsi nə ölüm-dirim döyüşə girişən kahin və onun oğlanları, nə də onlara sarmaş-dolaş olan ilanlardır. Nüvə bu möhtəşəm abidəni e.ə. 200 il əvvəl hazırlayan heykəltəraşın ideyasındadırdır. Mən də “Qeyri-səlis məntiq və dil-nitq” kitabının ta ideyasına nüfuz etmək üçün fenomenoloji, daha dəqiq desək, sufi fenomenoloji metoddan istifadə edəcəyəm.
Hər əsər həcmindən asılı olmadan bir Sözdür. Onun daşıdığı mənalar anlamaq istəyənlərin düşüncəsinə uyğun olaraq yeni strukturlara salınır. Həmin Sözün zənginliyi özünü orda göstərir ki, ondan çoxsaylı yeni strukturlar yaratmaq mümkün olsun. Bu yazı “Qeyri-səlis məntiq və dil-nitq” haqqında Sözün üzərində qurulacaqstrukturlardan yalnız biridir.
Dilin hökmü, yaxud niyə qeyri-səlis məntiq?
Əsərin müəllifləri öz ideyalarını təqdim etmək üçün əsasən Azərbaycan dilindən bir model kimi istifadə edirlər. Məhz model deyirik, çünki eyni ideyaları başqa dil nümayəndələri götürüb öz dillərinə tətbiq edə bilərlər. Bununla yanaşı, burada məhz Dədə Qorqud dastanına istinad edilir, bu isə bir tərəfdən, Azərbaycan dilinin imkanlarının, potensialının tükənməzliyinə və bu gün də aktuallığını saxladığına işarə edir. Digər tərəfdən, tədqiqatlardan alınan nəticəyə görə, eposlar xalqların özünütəsdiqinin ifadəsidir, onun mahiyyətinin təzahürüdür. Deməli, “Dədə Qorqud”un dilinə istinad etməklə müəlliflər birbaşa xalqın kimliyinə, əsrlərcə qoruyub saxladığı mahiyyətinə müraciət edirlər. Bu, öz ideyasının çərçivəsinin genişliyinin, sərhədlərinin təyinidir.
Qeyri-səlis məntiqə görə dünya dumanlı, sonsuz çoxluq içindədir. Məhz bu məntiqdən çıxış edərək, müəlliflər X.Ortega-i-Qasset kimi sözü əşya kimi qəbul etmir (s. 20) və bir sözün, sadəcə, özü-özündən ibarət olmadığını, onun deyiliş tərzini, intonasiyasını, daxili sinirini də onun quruluş tərkib komponentinə aid edir (s.21). Məhz həmin komponentlər onun qeyri-səlisliyinin yaradıcısıdır, eyni zamanda, düşüncənin fərqli istiqamətlərdə irəliləyə bilmək imkanlarıdır. 0 və 1 arasındakı çoxluq, dumanlı xaos və bu xaosdakı mümkün sistemlər hələ o demək deyil ki, bu xaosun fövqündə sabit bir sistem yoxdur. Məhz həmin üst sistemə yüksəlmək, bu çoxluq arasında irəliləmək üçün insan öz tək-ini tapmalıdır. Öz varlığını dərk etməsi üçün öz həqiqətinin təsdiqləməli, öz səsini eşitdirməlidir. Başqa sözlə desək, müasir insan 0 və 1 arasında “kəşf elədiyi” dünyada “oynaya” bilər, amma 1-in var olduğunu unutmamalıdır. 1-i dərk etmək üçün 0 və 1 arasında bir yol qət etmək, onların da həqiqətini bilmək lazımdır. Kamal müəllim və Rafiq müəllim iddia edirlər ki, “heç bir dildə bir leksik vahidin sona çatdığını və digərinin başladığını göstərən aydın (səlis) nöqtə və ya xətt yoxdur. Əslində, sözlər beynimizdə yerləşən sonsuz lüğətdə bir kontinium kimi bir-birilə əlaqəli şəkildə, bir-birinə qrammatik, semantik, sosioloji baxımdan pərçimlənərək uzanıb gedir. Onların mahiyyəti işığın fiziklər tərəfindən müəyyən edilmiş hərəkəti kimidir” (s. 27). Burada bir neçə əhəmiyyətli məqama diqqət yetirək.
Səsi, dili, sözü olan öz təkini (1) tapan, öz kimliyini təsdiq edən şəxsdir. Başqa sözlə desək, sonsuz işıq (söz) selində öz yolunu yaratmaq üçün mütləq “təkdən” – hər hansı sözdən başlamağı bacarmalıdır. Məsələn, bu kitab dayanmadan açıb gedən söz selindən başlanğıcını götürmüş və öz istiqaməti ilə irəliləməklə yanaşı, başqa “təkləri” – sözləri də öz hökmünə almış tək SÖZ-dür. Bəzi sözlərin hökmü zəif olur və tezliklə yox olur, qarışır yenə ümumi selə, bəziləri isə, yaratdığı yeni istiqamətə başqa sözləri də cəlb edir. Bu hökmü verən isə, sözün malik olduğu ideyadır. Necə ki, işıq eksperiment zamanı korpuskul, ondan kənarda isə bütöv bir axın kimidir, eləcə də, sonsuz lüğət axını ideyalar və onu “istehsal edən” düşüncə vasitəsilə ayrı-ayrı sözlər şəklində təzahür edir. Müxtəlif sahələrə aid olan ideyalara (dilə) müvafiq olaraq eyni söz fərqli mənalar qazana bilir.
Məhz bu məqamı müəlliflərin diskurs haqqında düşüncələri daha gözəl izah edir: “Bizim fikrimizcə, diskurs mikromətndə real iştirak edən cümlənin özü ilə gətirdiyi, amma gizlətmiş şəkildə gətirdiyi məlumatdan (informasiyadan) ibarətdir” (s. 198). Onu da əlavə edirlər ki, “Gizlədilmiş məlumat özü-özlüyündə artıq qeyri-səlislik məkanına aid bir potensialdır. Onun variantları, əvəzləmələri istənilən sayda ola bilər. Ona görə də, diskursu, prinsip etibarilə, qeyri-səlisliyin münasibətlər faseti vasitəsilə təhlil etmək mümkündür” (s.198-199). Belə məlum olur ki, diskurs 0 və 1 arasında olan dumanlı, qeyri-səlis mühitdə kəsişən düşüncə şüalarının kəsişmə məqamıdır. Hansı ideyanın, düşüncənin işığı güclü olarsa, həmin qaranlıq məqamdakı məlumat da o istiqamətə yönələcək və 1-ə doğru aparacaq. Maraqlıdır ki, az sonra müəlliflər diskursu məhz bu prinsipdən – yönələ biləcəyi istiqamətdən asılı olaraq növlərə – sosioloji, siyasi, ədəbi və s. (s.202) ayırırlar. Bununla yanaşı, onlar diqqəti həm də diskursu izahedici şərhlə müqayisə edirlər və bildirirlər ki, “əsl diskursla geniş şərhi fərqləndirmək, onların hər birinin özünə məxsusluğunu, dəqiq meyarlarını ortaya qoymaq lazımdır. (s. 202-203). Bizim izahımızı davam etdirsək, belə nəticəyə gəlmək olar ki, əgər diskurs bir neçə işıq şüasının kəsişməsidirsə, izahedici şərh tək şüanın müəyyən anın bir tərəfini işıqlandırıb, digər qaranlıq tərəflərə keçmədən yoluna davam etməsidir. Bəli, hər ikisi 0 və 1 arasında bir ana işıq salır, dumanı azacıq seyrəldib yeni istiqamət göstərir, sadəcə diskursda istiqamətlərin sayı və deməli, davam etmək üçün seçim daha çox olur.
Dilin mülkü və ya qeyri-səlis biliklər
Kamal Abdulla və Rafiq Əliyev epistemik fasetdə bunu belə izah edirlər: “Məlumdur ki, real həyatda İnformasiya özünü iki cür göstərir: 1) rəqəmlərlə verilmiş və ölçülə bilən informasiya, 2) ölçülə bilməyən, qavranışla qəbul olunan (perseptiv) informasiya” (s. 51). Ölçülə bilən, rəqəmlərlə ifadə olunan, yaxud rəqəmlərlə sərhədləri təyin edilmiş biliyin dili də sərhədlidir və aydındır. Məsələn, riyaziyyatçıların ortaq dili olmasa belə, yalnız formullarla öz ideyalarını izah etməyi bacarırlar. Ölçülə bilməyən biliklərin bir növ sərhədsizdir və təbii ki, aralarındakı keçidlər çoxqatlıdır. Onu çatdırmaq üçün dil də səlisliyini itirməli olur. Əslində, informasiyanın məhz iki cür olmasını Qurani Kərim də deyir: “Sənə Kitabı (Quranı) nazil edən Odur. Onun bir hissəsi möhkəm (mənası aydın olan) ayələrdir. Onlar Kitabın əsasıdır. Digər qismi isə mütəşabeh (mənası dəqiq bilinməyən) ayələrdir” (Ali İmran 7). Diqqət zatən aydın olan ayələrə deyil, ikincilərə, mənalarında bir güman olanlara ayrılır və ayənin davamında onlara iki cür münasibətin olduğu qeyd edilir: kimsə onlardan istifadə edib fəsadlara yol açır, “Elmdə yüksək dərəcəyə çatmış olanlar isə: “Onlara iman etdik. Hamısı Rəbbimizdəndir”, – deyərlər. Ağıl sahiblərindən başqası (bunu) dərk etməz” (Ali İmran 7). Bütün məlumatlar, biliklər tək mənbədən, İlahi bilikdən gəlir və ona da aparır. Sadəcə bəziləri aydındır, digərləri isə düşüncələri aktivləşdirib, kəsişdirib, yüz gümandan hərləyib, qaranlıqlara işıq salmaqla yeni biliklərin ortaya çıxmasına imkan yaradar.
Kamal müəllim və Rafiq müəllim bu məsələyə iki aspektdən yanaşırlar. Birinci, doldurulan-doldurulmayan (doldurula bilməyən) boşluqlardır (s.83). Doldurulmayan və ya doldurula bilməyən boşluqları müəlliflər “kainatdakı qara dəliklərə” (s. 86) bənzədirlər, çünki istənilən münasibətə cavab vermir, informasiya ötürmür. Bununla belə onların özləri də olduğu kimi, bütövlükdə bir bilikdir, onların varlığını bilmək və onlara istinadən öz düşüncəni nizamlamaq yetər. İkinci aspekt isə müəmmalı sözlərdir – “öz əsas ilkin mənasından başqa digər semantik mənalara da yol açan, onları da öz dərin qatında qoruyub saxlaya bilən leksik vahidlər” (s. 71). Burada yada sufilərə məxsus şatahatlar düşür. Şatahatın hərfi mənası çayın öz məcrasından kənara çıxmasıdır. “Ənəl-həqq”, Allaha məxsus olan epiteti özünə şamil etmək kimi sözlər, ifadələr mübahisələrə, ciddi tənqidlərə, hətta təqiblərə səbəb olub. Burada əhəmiyyətli iki məqam vurğulanmalıdır. Əvvəla, müəlliflərin də qeyd etdiyi kimi, “müəmmalı sözlər öz-özlüyündə deyil, yalnız kontekst və situasiya tərəfindən tənzim edilir. Sözün dərin qatındakı bu və ya digər mənanın ön plana keçməsi konsituasiyadan (kontekst+situasiya) asılı olur” (s. 71). Belə sözlər məhz öz “doğum məkanından” ayrı düşəndə mübahisə yaradır, hətta sufi mütəfəkkirlərdə olduğu kimi, onları edam kürsüsünə qədər apara bilir.
Vurğulanmalı olan digər məqam isə belə müəmmalı sözlərin doğulma səbəbidir. Müəlliflər bu məsələyə dil-nitqin təqribiliyi kontekstində baxır. Onların fikrinə görə, “təkcə dilimiz deyil, bizim şüurumuz belə bizi əhatə edən obyektiv aləmin adekvat təsvirini verə bilmir” (s.76). İnsanın maddi dünya ilə bərabər, ruhu vasitəsilə həm də Ilahi aləmdən bilik almaq qabiliyyəti var. Lakin yalnız şüurunun üst qatına yüksələ bilən və şüuru ilə ruhu arasında əlaqə yarada bilən şəxslər o bilikləri əldə edə bilir. Mahiyyətinə görə irrasional olan bu biliklər bir növ xammaldır və rasionallaşmayana qədər onu qazanmış şəxsin şüurundan ya kənara çıxa bilmir, ya da əlaqəsiz, anlamsız ifadələr olur. Şatahatlar kimi. Şəxsin rasional bilik bazasına, bacarıqları uyğun olaraq həmin biliklər elmi kəşf də ola bilər, poeziyanın bir nümunəsi də, bir şedevr rəsm əsəri də. Rasionallaşmaq qəbul edilən ucsuz-bucaqsız bilik selindən bir damlanın müəyyən sərhəddə salınması, cilalanması deməkdir, yəni müəyyən şeylər mütləq kənarda qalır, orijinalı tam əks etdirmir. Sözlərin, ifadələrin alt qatına, onun nüvəsinin ətrafında formalaşan qeyri-səlis qabığına nüfuz etmək onun orijinallığından daha çox şey qazanmaq cəhdidir. Kitabın müəlliflərinin də fikrinə görə, “dil-nitqin təqribiliyi ünsiyyət vahidinin (bu hal daha aydın şəkildə leksik səviyyədə, yəni sözlərdə görünür) dildən nitq məkanına çıxdığı (sıçrayıb keçdiyi) an biruzə verir” (s. 70-71). Xatırladaq ki, məhz dilin hökmü ilə söz axından ayrılıb korpuskul şəklində görünür. Nitq bir tərəfdən həmin korpuskulların cəmidir, digər tərəfdən özü də bir daxili axına, müstəqil fikir sirkulyasiyasına malikdir. Burada əhəmiyyətli bir məqam var. Hər yaradılmış müəyyən bir enerji daşıyıcısıdır və o enerji mütləq hərəkətdə olmalıdır, əks halda, durğunlaşan – öz sərhədlərindən kənara çıxmaq imkanı olmayan enerji “sahibini” məhv edər. Bu səbəbdən, alimlər iddia edirlər ki, “söz ancaq özü özünə bərabər deyil. Əgər belə olsaydı, o zaman digər sözə keçid eləmək mümkün olmazdı”. Yalnız söz deyil, səs də, cümlə də özü özünə bərabər ola bilməz, onlar hamısı dövr kimidir (s. 133-135). Vahidlər arasında keçidlər olmalıdır ki, onların enerjisi hərəkətdə olsun. Müəmmalı sözlər, yaxud şamanın mərasim zamanı çıxartdığı səslərin mənasını bilməyənə qədər, onlar yalnız özünə bərabərdir, onların rasionallaşması arada keçidin yaranması və onların təkrar ümumi enerji dövriyyəsinə daxil olmasıdır. Özü özünə bərabər olan vahidin ətrafında doldurulmayan boşluqlar yaranır və onların zamanla qara dəlik olma ehtimalı da yaranır. Necə ki, Həllacın anlaşılmayan sözləri öz zamanında neçə bidət təriqətin yaranmasına səbəb olub.
Dilin yükünün qeyri-səlis konturları
Kamal müəllim və Rafiq müəllim bildirirlər ki, “fenoloji dil qatında (yarusunda) fonem, nitq qatında səs daha mürəkkəb quruluşların yaranması üçün əsas bazadır” (s. 150). Onu da əlavə edirlər ki, hər səs ayrılıqda da müəyyən fikir daşıyıcısı ola bilir və “qədim, primitiv insanlar arasında ilk kommunikasiya sinqulyar səs vasitəsilə reallaşmışdır. Bu mərhələdə ayrıca sinqulyar səs bütöv bir informasiya mənbəyi kimi diqqəti şəkir” (s.151). Eyni fikrə sufi fenomenologiya prizmasından baxanda belə nəticə alınır ki, səs – eydosdur, yəni ümumi enerji axınından qopmuş bir zərrədir, onu ayıran isə məhz daşıdığı yük – ideyadır. Eydoslar strukturlaşıb noema yaratdığı kimi, dil müstəvisində də ideya ilə yüklənmiş səs söz, o isə öz növbəsində cümlə şəklində təzahür edir. Burada təkdən təkə gedən bir proses var. Müəlliflər bunu ayrı-ayrı orqanlar və bütöv bir orqanizm üzərində izah edirlər və bildirirlər ki, “nitq canlı bir prosesdir. Bütün orqanlar bir-birilə təmasda və əlaqədədir. Ölü bədən nitq mənzərəsini verə bilməz. Dil mənzərəsini isə verə bilər” (s. 140). Hər sözün öz “yükü” olsa da, nitq onlara əlavə, ümumi bir yük də verir. Burada əhəmiyyətli bir məqamı da vurğulayaq. Hər strukturun bir nüvəsi – vacib eydosu və onun mahiyyətinin açılmasına yardımçı olan köməkçi, situasiyaya görə dəyişə bilən mümkün eydosları olduğu kimi, dildə də aparıcı məna – yüklə yanaşı, ona xidmət edən və dəyişkən əlavə yüklər də olur. Sufi mütəfəkkir İbn Ərəbinin fəlsəfəsini şərh edən məşhur alim Avnı Konuk deyirdi ki, “günəşə birbaşa baxmaq üçün onun önünə günəş keçməlidir. Eləcə də İbn Ərəbinin fəlsəfəsini anlamaq üçün şərhə ehtiyac var”. Nüvəni anlamaq üçün köməkçi eydoslar zəruridir. Məhz buna görə də Kamal Abdulla və Rafiq Əliyev haqlı olaraq iddia edir ki, “nitq məkanında dil vahidi öz əvvəlki ancaq özünə bərabər olma məziyyətini itirir və əlavə mənalara malik olduğunu biruzə verir” (s.130). Öz vahidinə bərabər dil hələ irrasionaldır və rasionallaşmayana qədər başqaları üçün anlaşılmazdır. Müəlliflər yazır: “…bizim fikrimizcə, təmiz, ancaq öz funksiyasını yerinə yetirən vahid yoxdur. Hər bir vahid əlavə yük daşıyır. Səsin də, sözün də, cümlənin də, mətnin də əlavə yükləri vardır” (s. 131). Həmin əlavə yük həm iki vahid arasında qeyri-səlis keçidi təmin edir, həm də onun struktura uyğun olaraq dəyişmək imkanlarını artırır.
Deyilənlərdə diqqət çəkən daha bir məqam məhz “təkdən-təkə” anlayışıdır: tək səsdən tək sözə, tək sözdən tək cümləyə, daha sonra tək mətnə və s. Qeyri-səlislik iki təkin arasındadır və hər təkin daşıdığı yükün alt qatına, daha dərin mənasına da məhz o aradan keçmək, anlamaq mümkündür. Məsələn, kitabda yazılır ki, “dildə səlislik, nitqdə isə qeyri-səlislik özünü daha ox göstərir” (s. 68). Sufi fenomenologiyaya ilə müqayisədə dil səsi ümumi axından fərqləndirib, ona məna yükləməklə korpuskul halına salan “eksperimentdir”, şüurun bir nöqtəyə fokuslanmasıdır. Bu baxımdan dil təkdir, amma o da tək olana qədər eyni qeyri-səlis “mərhələdən” keçməli olur və oradan hər hansı anı fərqləndirib onu inkişaf etdirməyə, “yükləməyə” başlayır. Nitq də səlisləşənə, yükünün mahiyyətini, konturlarını dəqiqləşdirənə qədər müəyyən inkişaf mərhələsindən keçməlidir. Axı eyni sözlər ayrı-ayrı nitqlərdə fərqli məna daşıya bilir: “dil-nitq yarusuna (qatına) daxil olan vahidlərin, demək olar ki, heç biri tək bircə mənaya malik olmurlar. … Nitq şəraitində bu vahidlər yeni çalarlar və mənalar kəsb edirlər. Onların öz ilkin mənalarından başqa daşıdıqları məna (yaxud mənalar) bu vahidlər üçün əlavə yük olaraq üzə çıxır (s. 118-119). Dilin “fərasəti” fərqli yaruslar və yüklər arasında keçid etməyi, qeyri-səlis mühitdən yeni bir başlanğıc götürmək bacarığındadır. Təkdən-təkə keçid mərhələsində, qeyri-səlis məntiq prizmasından baxan şüur həmin məna çalarlarını da üzə çıxara bilir, nitqin dərinliyində olan gizli mənanı da. Müəlliflər yazır: “Əlavə yüklər nitq qatında qeyri-səlis çoxluqların sistemləşdirilməsi üçün ən vacib göstəricidir. Onların mövcudluğu bizə imkan verir ki, biz bu çoxluğun komponentlərini xaotik sahmansızlıq rejimindən çıxaraq” (s. 131). Burada maraqlı bir nüans ön plana keçir: mövcud strukturdan yeni bir struktur yaratmaqla, bir tərəfdən, sözün qeyri-səlis dumanda gizli qalan mənalarını üzə çıxarmaq, digər tərəfdən, onun nüvəsinin alt qatına nüfuz etmək mümkün olur. Bunu edən, hər yeni struktura möhür qoyan isə dildir.
Dilin möhürü və qeyri-səlis imkanlar
Sufi fenomenoloji kontekstdə dili şüurla eyniləşdirmək mümkündür, daha dəqiq desək, onun ifadəsidir. Nəzərə alsaq ki, şüur insanın vacib eydosu, nüvəsidir, deməli, dil məhz həmin nüvənin – ayrı-ayrı mənaları bir vahid halında sistemləşdirib ona yeni məna verən gücün inikasıdır. Kitabda yazılıb: “Eyni mürəkkəb sistem daxilində, məsələn, dil kimi supersistem daxilində sinergetik münasibətlərin bu baxımdan mövcudluğu bizə inanılmaz gəlməməlidir. Biz buna sistemdaxili intrasinergetik münasibətlər kimi baxa bilərik. Uyğun olaraq sistemxarici münasibətləri isə ekstrasinerji münasibətlər kimi nəzərə alınmalıdır” (s. 125). Şüur bir tərəfdən özünüreduksiyanın mərkəzində durub, insanın öz-özünü dərk etməsini təmin edir, digər tərəfdən, xarici reduksiya vasitəsilə ətrafdan alınan bilikləri mənimsəyir, cəmiyyətin, təbiətin qanunlarını öyrənməyə, yenilərini təyin etməyə çalışır. Eyni şəkildə, dil də həm özü “sinergetik münasibətlərin nüfuz edə biləcəyi ideal bir məkan”dır (s. 126), həm də “singulyar səsdən də böyük “dil-nitq kainatı”” (s. 143) yaradan enerji axını, gücdür.
Kitabda diqqəti cəlb edən məqamlardan biri də leksik qatdakı qeyri səlislik və buradakı niqab-sözdür. Özündə zahiri qəlibinə sığmayan daha böyük mənanı əks etdirən müəmmalı sözlərdən fərqli olaraq niqab-söz “mahiyyəti gizlətmək vasitəsi”, Prokrust yatağıdır (s. 176). Qeyri-səlisliyə xas olan duman ideyaların qarşılaşmasının, müəyyən mənada mübarizəsinin nəticəsidir. Kiminsə bu dumanda “görmək”, ayırd eləmək qabiliyyəti var, bir başqası isə burada yolunu itirir. Kamal müəllim və Rafiq müəllim bunu “dil xəstəliyi” simptomu ilə izah edirlər və vurğulayırlar ki, “dil-nitqin ilk inkişaf dövründə elə bir hal özünü göstərir ki, bu zaman onun bütün əşya və hadisələri ayrı-ayrılıqda, adekvat şəkildə adlandırmağa gücü çatmır” (s. 183). “…dil xəstəliyi, başqa sözlə desək, “dilin zəiflik dövrü qeyri-səlislik əlamətlərini özündə yaşadır” kimi bir qənaətə gələ bilərik” (s. 186). Sufi fenomenologiyadakı psevdo-noema kimi dil xəstəliyi də niqab-sözlərin yaranmağına gətirir. Burada xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, bu, situasiyadan irəli gələn bir haldır. Məsələn, eyni kontekstdə metaforik ifadələri də izah edən müəlliflər bildirirlər ki, “Metafora ifadənin və ya sözün metaforik mənasından başqa onun dərinində ilkin müstəqim mənanın da olmasını istisna etmir” (s. 187). Deməli, tək-sözdən digər təkə keçiddəki aralıqda olan dumanda – qeyri-səlis situasiyada sözlərin ümumiyyətlə fərqli, mahiyyətdən tamamilə uzaq bir mənası ortaya çıxa bilir. Maraqlıdır ki, bu düyünü yaradan da dil-nitq olur, sonra onu aşmalı olan da. Buraya sufilərə məxsus simvolları, gizli rəmzi ifadələri də aid etmək olar ki, bəzi dillərdə o, dərin imanı, bəzilərində isə bidətin ifadə edir. Həllacın ifadəsi ilə desək, “Küfr və iman isim baxımından fərqlidir, həqiqət baxımından isə onlar arasında fərq yoxdur”, eyni zamanda, “Küfr və iman arasında fərq qoyan artıq kafirdir, kafir və mömini fərqləndirməyən də kafirdir”. Bu qıfılın açarı şüurdadır, onu ifadə edən isə dil-nitqdir.
İki tək arasındakı dumanlı xaosu müəlliflər küylə eyniləşdirirlər. O da xüsusilə vurğulanır ki, söhbət yalnız səsdən deyil, həm də sözdən, cümlədən, ümumiyyətlə, informasiyadan gedir: “Dil-nitqdə “küy”lər ünsiyyət zamanı qəbul edilməsi gərəkən mənanın izahına təsir edən (bir neçə mümkün mənaya malik olma halı!) müdaxilə və ya pozuntular deməkdir” (s. 215). Maraqlıdır ki, süni intellekt məhz bu “küy”lərdən azaddır deyə, “informasiya təmiz şəkildə, özünün qranula formasında qəbuledənə çatdırıla bilir” (s. 217). Müqayisə üçün bildirək ki, sufi fenomenologiyaya görə, özünüreduksiya güclü olanda, yeni qəbul edilən hər yeni bilik özününküləşdirilir, işıqlandırılır və udulur. Əksinə, yeni qəbul edilən bilik özünüreduksiyadan güclü olanda, bir növ yeni bir “girdab” – psevdomərkəz yaranır. Onu da mütləq əlavə etmək lazımdır ki, bəzən yeni biliyin daha güclü olması şərt deyil, çünki onun qaranlıq, bəzən anidən daxil olması da mərkəzin yerdəyişməsinə, nəticədə həqiqətdən uzaqlaşdırılmasına səbəb ola bilir. Kamal müəllim və Rafiq müəllim də diqqəti məhz ona yönəldirlər ki, “informasiya kanalında metaforlaşma halının olması qavrayış məqamının çevikliyini azaldır və bu hal, əslində, özünü süsləmə kimi aparır, nəhayətdə, informasiya kanalında bədii “küy”ə dönür (s. 219). Belə məlum olur ki, “küy”lər məhz ağılda psevdomərkəz yaradan güclü səbəblərdən biridir. Bunu bir növ dumanda yol axtaran şəxsin yanlış bir səs istiqamətində gedib uçuruma düşməyinə bənzətmək olar. Belə bir halın baş verməməsi üçün dil təkin malik olduğu enerji xəttini daim izləməlidir. Məsələ burasındadır ki, “vahiddə “əlavə yük”ün mövcudluğu artıq səlislik məkanının tərk edilməsi deməkdir” (s. 220). Vahiddən vahidə keçid etmək səsdən söz, sözdən cümlə, mətn və s. Yaratmaq deməkdir, yəni bu, dil-nitqin zəruri addımıdır. Keçid zamanı “küy”ə getməmək, “əlavə yük”lərə aludə olmamaq isə dil-nitqin səlisliyinin, natiqin oratorluq qabiliyyətinin, tədqiqatçının öz axtarışlarında ardıcıllığının göstəricisidir.
Qeyri-səlislikdən səlisliyə, yaxud nəticə
Kitabın ilk fəslində – “Qeyri-səlis məntiqin əsas məqamlarından danışanda müəlliflər bildirirlər ki, “Qeyri-səlis məntiqin başqa elmlərə tətbiqi bir daha onu göstərir ki, bu elmlərin alt qatında bizim görə bilmədiyimiz mətləblər gizlənmişdir” (s. 60). Anlamağa cəhd etdiyimiz kitab qeyri-səlis məntiqin dil-nitqə tətbiqi və onun alt qatının dərki yollarıdır. Öz növbəsində dil isə yaradılış zamanı ilk zərrəyə -eydosa verilmiş mahiyyətin ifadəsidir. Şərt deyil ki, bu, mütləq sözlə, hərflə olsun. Xatırladaq ki, İbrahim peyğəmbərə şamil edilən “Yaradılış Kitabı”nda (Yetsir Səfəri) da deyildiyinə görə, yaradılış söz, rəqəm və səs vasitəsilə gerçəkləşib. Başqa sözlə desək, Yaradan bu üç dildə “müraciət edib, sözünü çatdırır”. Şüur hər hansı şeyin eydosunu anlamaq üçün həmin strukturla doğmalaşmalı və onunla “eyni dildə” anlaşmalıdır. Deməli, insan bu üç “dildən” ən azı birini bilməlidir.
“Qeyri-səlis məntiq və dil-nitq” kitabının müəllifləri vurğulayır ki, “biz bu araşdırmada belə bir müddəanın həqiqiliyinə inandıq ki, dil-nitqin inkişafı bütövlükdə (əsasən) səlislikdən qeyri-səlisliyə doğrudur” (s. 223). Bu, təkdən başlayıb universala qədər gedən prosesin qısa təqdimidir. Məsələ burasındadır ki, hər vahid başqa bir sistemin tərkib hissəsidir və həmin sistem daha üst sistemə daxildir. Nəticədə, ən kiçik zərrə də universal aləmin tərkib hissəsi və onun enerjisinin sirkulyasiyasında iştirak edən, onun sabit axınını təmin edən zəruri komponentlərdən biridir. Burada vacib bir qanunauyğunluq var: bir vahiddən (səlisdən) digərinə keçmək üçün mütləq qeyri-səlisdən keçməyi bacarmalısan, çünki düz yolu itirmək təhlükəsi də oradadır, artıq şablonlaşmış, hər kəs tərəfindən qəbul edilən çərçivənin, ümumiləşmiş həqiqətin fövqünə çıxıb yeni söz demək də.
https://525.az/news/286419-dilin-yuku-ve-mulku–konul-bunyadzade-yazir
Amerikanın 21 günlük kəşfi (10-11 yanvar, 2023)
1-ci yazı

Amerika Birləşmiş Ştatları hər zaman diqqət mərkəzindədir. Fərqi yoxdur, düşünülmüş şəkildə, yaxud işin gedişi bunu tələb edir, əsas odur ki, bu ölkə hər zaman aktual olmağı bacarır. Buna görə də, onun kəşfi deyəndə müəyyən mənada rişxənd yarada bilər: “Görünən dağa nə bələdçi?” Ancaq məsələ burasındadır ki, bu dağ görünmür, okeanın o tayındadır və kəşf üçün bələdçi tələb olunur. Yoxsa elə Xristofor Kolumb kimi, “Qərbi Hindistan” (Vest İndia), yaxud “Yeni Dünya” adı ilə kifayətlənərdik. Düzdür, bu gün o uzaqları yaxın edən faktlar, hallar çoxdur – uşaqlarımız orada tələbədir, kiminsə doğmaları orada yaşayır, kimsə tətilini orada keçirməyə üstünlük verir. Bu mənada, bəlkə də mənim “kəşfim” sonuncu yerlərdən birində durardı. Ancaq məqaləmin məqsədi başqadır – hamının bildiyi həqiqətlərə bir az fərqli bucaqdan işıq salmaq.
Birləşmiş Ştatlar həmişə getmək istədiyim ən sonuncu ölkə olub. Həm uzaqlığına, həm də məni ora bağlayan hər hansı bir mənəvi xətt görmədiyimə görə. İllər əvvəl baş vermiş kiçik bir hadisə isə ümumiyyətlə məndə ora olan həvəsi öldürmüşdü. Mənim Azərbaycan fəlsəfəsi ilə bağlı layihəm Georgetovn Universitetinin bir fəlsəfə professoru tərəfindən qəbul edilmişdi. Donor təşkilat müsahibə üçün görüş məkanı Tiflisi seçmişdi. Görüşdə salamlamadan sonra ilk sual təxminən belə oldu: “Azərbaycanda fəlsəfə var ki, onun da bir layihəsi ola?!” Cavabım o qədər də onların ürəyincə olmadı: “Qarşınızda oturmuşamsa, deməli, var. Nə qədər ki, bizim araşdırmaçılar başqa millətin nümayəndələrinin diktəsi və yardımı altında hərəkət edəcək, təbii ki, olmayacaq. Məhz öz kökünü tapıb onun fəlsəfəsini inkişaf etdirmək lazımdır ki, belə suallarla qarşılaşmayasan. Layihədə məqsədim də budur”. Sualın məqsədli verildiyi gün kimi aydın idi. Həmin dövr üçün bəlkə də haqlı sual idi. Layihəni qazanmaq üçün daha diplomatik, daha siyasi cavab verə bilərdim, amma vermədim. Sualdakı rişxəndə dözmək istəmədim və təbii ki, qrantı da qazanmadım. Cavabımdakı rəyim isə hələ də qüvvədədir: öz milli-mənəvi dəyərlərinin fəlsəfəsini bilməyən millət başqa maraqların yeminə, quluna çevrilməyə məhkumdur.

İllər sonra Bakı Amerika Mərkəzi ilə uğurlu bir əməkdaşlığa başladıq. Ardınca Amerikanın Azərbaycandakı səfirliyinin təşəbbüsü ilə İVLP (Beynəlxalq Ziyarətçi Lider Proqramı) çərçivəsində ora səfər etmək imkanı yarandı və 21 günlük okeanın o tayının qonağı oldum. İlk dəfə idi ki, içimdə neqativ hisslərlə hara isə səfərə gedirdim. Bəlkə də bu, işin xeyrinə oldu – hər şeyə obyektiv, emosiyasız, soyuq düşüncə ilə, hətta tənqidi baxa bilirdim. Mən düşünürdüm ki, heç nə yazmaram, çünki ruhumu dindirəcək şeylərin olmasından əmin deyildim. Ancaq bu dəfə ruhum yox, ağlım danışmaq ehtiyacı duydu. Zatən Birləşmiş Ştatlar duyğuların deyil, düşüncələrin ölkəsidir.
Səfərimiz ciddi bir məntiqi ardıcıllıqla təşkil olunmuşdu və bir-birini tamamlayırdı. Təxminən altı Ştata getdik. Təşkilatçılar maksimum dərəcədə Amerikanın ümumi portretini yaradacaq görüşlər təşkil etməyi bacarmışdılar. Hər görüşün bir məqsədi var idi. Hətta ən maraqsızının da bir missiyası var idi. Buna əminəm və həqiqətini dərk edirəm. Sanki beyinləri hazırlayıb sağlam toxumlar səpdilər və cücərəcəyini səbirlə gözləyəcəklər.

Rəsmi Birləşmiş Ştatlar, yaxud …üçayaqlı kətil
İlk məkanımız ölkənin paytaxtı Vaşinqton oldu və müvafiq olaraq burada dövlətin rəsmi siyasəti, idarəçiliyi haqqında məlumatlar verməyə çalışırdılar. Dövlət Departamentində ölkəmizdə dini durum, Ermənistanla münaqişədə qeyri-obyektiv qiymətləndirmələrin, hesabatların kökünü öyrənəndə və rəsmi şəxsə bütün həqiqətlərimizi söyləyəndə özümüzü qəhrəman hiss elədik, Meyson Universitetinin professorunun bizim Konstitusiyanı öyrənməyinə baxmayaraq, LGBT-nin rəsmi qəbul etmədiyimə təəccüblənməsinə təəccübləndik, bizi qəbul edən təşkilatların rəhbərlərinin, nümayəndələrinin Azərbaycana gəlməyinə sevindik. Bir sözlə, yalnız adını eşitdiyimiz şeylərə bilavasitə şahid olmağımızın bütün emosiyalarını yaşadıq. Məni həqiqətən heyrətə gətirən isə Birləşmiş Ştatların dövlət (federal) siyasəti oldu. Sən demə, 233 il bundan qabaq cəmi 7 bənddən ibarət Konstitusiyanı qəbul edən və onu heç vaxt dəyişməyən Dövlətin cəmi 3 prinsipi varmış: müdafiə, xarici siyasət və pul (dollar). Öz qanunları, prinsipləri ilə yaşayan, öz demokratiyası-korrupsiyası, ədaləti-ədalətsizliyi ilə var olan 51 Ştatı bu 3 prinsip birləşdirirmiş. Mürəkkəbliyi ehtiva edən sadəlik. Bir masanın möhkəm dayanması üçün dörd ayağa ehtiyac olduğuna o qədər inanırıq ki, bunun üç olduğunu görəndə istər-istəməz heyrətlənirik. Eşitdiklərim və oxuduqlarım arasında uyğunsuzluq yarandı, beynimdə suallar aşıb-daşdı. Dövlət siyasətini, idarəçilik prinsiplərini bizə izah edən Əkrəm Eliasa – beynəlxalq əlaqələr üzrə 40 ilə yaxşın təcrübəsi olan ekspert və “Capital Communications Group”un Prezidentinə yanız bu sualı verə buildim: “Birləşmiş Ştatların İraqa, Vyetnama, Əfqanıstana daxil olması hansı prinsipə aiddir?” Cavab: “Müdafiə! Biz artıq etitaf etmişik ki, İraqa müdaxilə Amerika Dövlətinin səhvi idi”. Yalnız bumu?! Sən demə, hansısa Şərq ölkəsində qadınların hüquqlarının müdafiəsi üçün küllü miqdarda pul ayıran ölkənin əksər (bəlkə də bütün) Ştatlarında qadınların maaşı kişilərə nisbətdə aşağı imiş; bir Şərq ölkəsində jurnalistin hüquqlarının pozulmasını qloballaşdıran, dini hüquqların pozulması haqqında hesabatlar yazan məmurların öz ölkəsinin hansı isə Ştatında qaraların ağlarla eyni məktəbə getməməsi üçün dövlət məktəblərinin sayı az imiş, ağ və qaralar fərqli kilsələrə gedirmiş. Yaxşı ki, bu suallar ilk günlər yarandı, çünki sonralar cavablar tədricən öz-özünə yaranırdı. Vaşinqtondan başlayıb Nyu Yorkda bitən səfər müddətində dinlədiyim mühazirələr, iştirak etdiyim polemikalar, getdiyim qonaqlıqlar, hətta küçə gəzintiləri nəticəsində anlaya bildim ki, Birləşmiş Ştatlar daxildə bütünlüklə əhalinin öz ixtiyarına buraxılmış bir ölkədir – “necə xoşdur, elə də var olun”, yetər ki, bir-birinizə zərər verməyin. Xaricdə isə o, … “bizə necə xoşdur, elə var olun” prinsipi işləyir. İlk baxışda bir ədalətsizliyin olduğunu düşünürsən, sonra görürsən ki, kifayət qədər uğur qazanmış bir ölkə başqalarının da eyni yolla getməyini istəyir. Birləşmiş Ştatları nisbətən daha yaxından tanıdıqca, orda nə qədər fərqli millətin əmin-aman şəkildə yanaşı yaşadığının şahidi olduqca, belə qənaətə gəldim ki, Amerika Dövləti bütün dünyaya elə öz Ştatları kimi baxır, onları da elə eyni prinsiplərlə birləşdirmək istəyir.

Bəli, ilk tanışlıq zamanı məhz üçayaqlı kətil təsəvvürü yaranmışdı. Daha sonra diqqətli müşahidə göstərdi ki, kətilin dördüncü ayağı onun üzərində oturan hər amerikalının öz ayağıdır. Hər şəxs həm öz hüquqlarını, həm də öhdəliklərini bilir, işindən, vəzifəsindən asılı olmadan ölkənin həyatında özünün haqlı olaraq əhəmiyyətli rol oynadığını düşünür, qanunlara riayət etməyi özünün yüksək yaşayışının təminatı bilir. Bir sözlə, hər şəxs özünü oturduğu kətilin “dördüncü ayağı” olduğunun məsuliyyətini dərk edir.
Sonsuz azadlıq və …maskasız üzlər
Amerika deyəndə ilk növbədə yada demokratiya, azadlıq düşür. Ən yüksək azadlıq heykəli təsadüfən Nyu Yorkda deyilmi?! Həmin heykəli görməsəm də, azadlığın iki üzünü görə bildim.
Avropada təqribən 12-13-cü əsrlərdə qəbul edilmiş və sonradan insan hüquqları deklarasiyasında da əksini tapmış aksiomlara görə “sənin azadlığın başqasının azadlığının başladığı yerdə bitir” və “sən başqasına zərər vurmadan hər şey (!) edə bilərsən”. Dəqiqləşdirim: söhbət fiziki zərərdən gedir. Birləşmiş Ştatlarda bunun real təcəssümünü gördüm. Bu azadlığın verdiyi imkandır ki, Şükran bayramında (elə başqa günlərdə də) Ağ evin qarşısında bir evsiz, yaxud bir təşkilat rahat-rahat, hətta musiqi sədaları altında Prezidenti söyür, şüarlar səsləndirir, keşiş kilsənin tribunasından istədiyi çağırışları edir, ürəyi istəyən, imkanı çatan kilsə, məbəd açır, 2-3 günə biznes qurur. Bütün bunlarla bərabər, sabit bir prinsip hakimdir: hər kəs şəxsi “sərhədlərini” yaxşı tanıyır və hətta baxışlarla da bu sərhədin pozulmamasına diqqət edir. Buna görə də, göz-gözə gələndə, bir az artıq tamaşa edəndə gülümsəmək, salam vermək, üzr istəmək, öz xoş niyyətini bildirmək yazılmamış qanunlar silsiləsinə aiddir. Burada incə, amma çox vacib bir məqam var: öz sərhədini bilməyən, tanımayan, qorumayan şəxsin “ərazisi”, təbii ki, işğal olunur və bunda kimi isə günahlandırmaq olmaz. Düşünürəm bu, məişətdə yox, elə siyasətdə də belədir.
Öz sərhədinin varlığı ikinci azadlıq hissini də “açıb buraxır”. Birləşmiş Ştatlarda kimsə kiminsə gözündən pərdə asmaq, cəmiyyətə ağıllı, yaxşı, ideal təsir bağışlamaq yükü daşımır. Buna görə də, ətrafında sözün hərfi mənasında hər cür insan görmək mümkündür. Bu azadlıqdır ki, adi vətəndaş özünü Prezidentdən daha şanslı hesab edir: çünki maskasız gəzmək, özü olmaq şansı var! Maneəsiz olaraq içi tamamilə üzdə olan insanların zahirinin bir əhəmiyyəti qalmır. Əlbəttə, kiçik cəmiyyətlərdə, müəyyən maraqların hökm sürdüyü şəraitdə lazımi maskalar, vacib təbəssümlər taxılır. İlk baxışda düşünmək olar ki, emosiyalar düşüncələrdən daha azaddır, ancaq deyil, çünki hər emosiya bir fikrin üz qabığıdır. Amerikalıların coşqun emosiyaları, mimikaları, enerjili hərəkətləri məhz həmin maraqların “reklam” hissəsidir. Təkrar edim: amerikalılar duyğu insanı deyil. Bir satıcı qız səndən hal-əhval tutursa, ona cavab verməyə həvəslənmək lazım deyil: onu sənin həyatında yox, pul qabında olanlar maraqlandırır – o, biznes siyasətinə uyğun olaraq müştəri ilə dil tapıb ona mal satmaq istəyir. Ancaq bir şeyə çox təəccüb elədim: heç bir yerdə Avropada tez-tez eşitdiyim “sənə necə kömək edə bilərəm?” sualını eşitmədim. Bəlkə arxasında dura bilməyəcəkləri sualı vermək istəmirlər?!
Bəli, amerikalılar həm öz şəxsi sərhədini, həm də Amerikanın sərhədlərini yaxşı bilirlər. Ancaq bu, özünü bütün dünyanın vətəndaşı (bəlkə də sahibi) hiss etməyə mane olmur. O, çox gözəl anlayır ki, dünyada əksəriyyətin arzusu, xəyalı olduğu ölkədə yaşayır və bunu bütün halı ilə bəlli edir. Vaşinqtonun küçələrindəki evsizlərin belə simasında həmin mimikanı gördüm. Hiss edirsən ki, onun vəziyyətinə kömək edə biləcək biri ilə rastlaşanda bu üz ifadəsi başqa ola bilər. Səninlə – onun bu vəziyyətinə heç bir şəkildə aidiyyəti olmayan bir vətəndaşla isə tam bərabərhüquqlu, hətta yuxarıdan aşağı baxmağı bacarır. Məsələn, San Marinoda bizə xəbərdarlıq elədilər ki, qətiyyən evsizlərə yemək vermək həvəsinə düşməyək, çünki onlar sənin yemədiyini yeməz və səni təhqir edə bilər.

Amerikadakı azadlığı bənzərini yalnız okeanın sahilinə gedəndə anladım. Böyük ərazisi, əhalisini müxtəlif millətlərdən olması, ştatlarında fərqli qanunların işləməsi, bütün dünyanın bura ilə hesablaşması ilə Birləşmiş Ştatlar Sakit okeanı xatırlatdı mənə. Sanki məkan özü azaddır, sonsuzdur. Bir amerikalının həvəslə dediyi kimi, hələ 200 milyon adam da gəlsə, burda hamıya yer çatar. Bəlkə ona görə hamı bura – genişliyə can atır? Ancaq bu böyük çöllərə, nəhəng meşələrə, insanlardan qorxmadan qaçan sincablara, ceyranlara baxdım və hiss elədim ki, burada əhali ilə məkanın ruhu fərqlidir. Bəli, burada süni, ancaq sabit bir amerikalı ruhu var, ancaq o, təbiətin ruhu ilə doğma deyil. Təbiətlə eyni ruhu daşıyan insanları görmədim deyə, düşüncələrimi dəqiqləşdirə bilmədim. Duyduqlarım irrasional səviyyədə ilişdi qaldı.
“Sənin dinin səndə, mənim dinim məndə” (Quran 109/6)
Bir dəfə Vatikan Universitetinin professoru mənimlə söhbət zamanı demişdi ki, “Siz müsəlman olsanız da, İslam prinsiplərini biz sizdən çox tətbiq edirik”. Birləşmiş Ştatlarda həmin cümlə təkrar yadıma düşdü və anladım ki, buradakı dini icmalar bilavasitə Quran surəsinə istinad etməsələr də, ilahi ədaləti qəbul edirlər. Bunu car çəkməyə ehtiyac yoxdur, bir-birlərinə olan münasibətə, başqasının dininə olan tolerantlığa baxmaq kifayət edir.
Amerikada fərqli şəhərlədə müxtəlif dini icmalarda olduq: mormonların, baptistlərin, katoliklərin kilsələrində, hind məbədində, islam və yəhudi icmalarında. Hər biri bu dünyaya baxışımıza bir rəng qatdı, hər biri öz inancını əminliklə bizə təbliğ elədi, kitablarını hədiyyə etdi, müqəddəs dəyərlərini anlatdı, suallarımıza cavab verdi. Baptistlərin çoşqulu, musiqili, az qala tavana yüksələn emosiyalarla dolu ibadətlərindən sonra hind məbədi sakit, dünyanın boş gurultusundan uzaq bir hücrə təsiri bağışladı; mormonlar bizə öz peyğəmbərlərinə gələn vəhylərdən danışıb bu dinin bəşəriyyət üçün yeganə çıxış yolu olduğunu izah elədikləri halda, yəhudi icmalarında dinlərinin mahiyyətini şərh eləməyə ehtiyac duymadan öz dəyərləri ilə cəmiyyət üçün necə xeyir verdiklərini rəqəmlərlə göstərirdilər. Bütün bunların fövqündə isə bir həqiqət durur – insanın həqiqi inanc sahibi olmağı onun cəmiyyətə, xüsusilə evsiz, kimsəsizlərə etdiyi xidməti – verdiyi ianələri ilə ölçülür. Doğrusu, burada mənim anlamadığım, daha dəqiq desəm, dolaşıb qaldığım bir məqam yarandı. Rəqəmləri dəqiqləşdirmədən bildirim ki, əldə etdiyi gəlirdən xeyriyyə fondlarına, ianələrə müəyyən məbləğ ayıran şəxslər vergidən azad olunurmuş. Belə olan halda, verilən ianələr inancın, yoxsa qazancın, bəlkə də qazanca inancın göstəricisidir? Sonra, “əhəmiyyətli olan bir evsizin qarnının doymasıdır”, – deyib iqtisadiyyata baş qoşmadım.
Amerikada kimsə səndən hansı inanc sahibi olmağın haqqında sual verməz, çünki qeyri-etik sayılır. Ancaq öz dini inancını da rahat-rahat söyləyə bilərsən, məbədini yarada bilərsən, kimsə səni qınamaz. Bizi maraqlandıran, təbii ki, İslama münasibət oldu. Məlumata görə, 1935-ci ildə qanunun və asayişin bərqərar edilməsində rol oynamış 18 ən böyük tarixi liderinin Amerika Birləşmiş Ştatları Ali Məhkəməsinin binasının içindəki mərmər üzərində verilən təsvirləri arasında Məhəmməd peyğəmbərin də rəsmi varmış. Yaxud Los Ancelesdə Ulduzlar Xiyabanında məşhur boksçu Məhəmməd Əlinin ulduzunu yerləşdirmək istəyəndə o, İslam peyğəmbərinin adının ayaqlar altında olmasına etiraz etmiş və istisna olaraq onun ulduzunu divara yerləşdirmişlər. İstənilən şəhərdə Meksika, Yaponiya, Tailand və daha haranın isə mətbəxi ilə yanaşı, üstündə “Halal” yazılmış bir kafe də görmək mümkündür və bu, kimi isə təəccübləndirmir. Gördüklərimizlə öyrəndiklərimiz bir az fərqləndi. Vaşinqton şəhərində dini icmalarla, qaçqınlarla işləyən bir QHT sədri öz təşkilatının uğurlarını sadalayanda mənim: “Bəs müsəlman qaçqınlarla necə, çalışırsınızmı?” sualımdan çaşdı, sonra: “Xeyr, onlar digərləri kimi deyil”, – cavabını verdi. Orange şəhərində “Bəyan” İslam İnstitutunun qurucusu və prezidenti Cihad Türklə görüşəndə ona bu sual-cavabımızı danışdım və səbəbini soruşdum. Cavab təqribən belə oldu: “Biz müsəlmanlar heç öz aramızda birlik yarada bilmirik. Burada da cəmiyyətdə ən çətin inteqrasiya olunan toplu məhz müsəlmanlardır”. Həmin İnstitutda öyrəndiyim daha bir fakt isə məni ümumiyyətlə təəssüfləndirdi. Dövlət məktəblərində 7-ci sinifin “Dinlər haqqında məlumat” kitabında hər din haqqında qısa məlumat verilir və onu təmsil edən bir görkəmli şəxsiyyətin rəsmi verilir. 1991-ci ildə İslam haqqında məlumat olan səhifədə yalnız dəvə rəsmi var imiş. Müsəlman İcmalarının 8 illik mübarizəsindən sonra İslam aləmini təmsil edən heyvan rəsmi mücərrəd islam aliminin rəsmi ilə əvəz edilib. Ürəkağrıdan məlumatdır. Bu qarşılıqlı barışmazlığın səbəbi nədir? Müsəlmanın üçayaqlı kətilin dördüncü ayağı olmaq istəməməsi nədən qaynaqlanır? Yaşamaq üçün seçdiyi ölkənin həyatından uzaq qalmasının alt qatında nələr var? Bildiyi müsbət şeyləri paylaşmaq, olduğu cəmiyyətin xeyirli təcrübələrini mənimsəməkdə zərərli nə ola bilər? Prinsipləri tolerantlıq, barış üzərində olan bir dinin nümayəndələri cəmiyyətdə niyə bu qədər təcrid olunur?
2-ci yazı
Amerikanın ruhu
Keçirdiyimiz görüşlərdə Amerikanın öz tarixində, siyasətində buraxdığı səhvlər, törətdiyi faciələr rahatlıqla etiraf edilirdi. Hindulara tutulmuş duvandan, İraqdakı müharibəyə qədər. Kimsə kiminsə günahını nə gizlətməyə, nə də bəhanə gətirib ona haqq qazandırmağa çalışırdı. Niyə də eləsin?! Hər kəs öz əməlinə, öz günahına cavabdehdir. İstənilən problemi səsləndirməkdən çəkinmirlər, onu həll etməsələr belə, ən azından onu gördüklərini bəyan edirlər. Səfərimiz müddətində bir-iki dəfə anket doldurmalı olduq. Orada belə irq haqında sual hamımızı düşündürdü. Yəni kağıza baxan artıq bilir ki, bunu yazan asiyalı, afrikalı, yoxsa avropalıdır. Pittsburq La Roche Universitetində OEDİ ofisinin icraçı direktoru Sarah White və direktor yardımçısı Steven Bensonla görüş zamanı soruşdum: “Siz bir tərəfdən ayrı-seçkilik problemlərini həll etməyə çalışırsınız, digər tərəfdən, hələ anketdə bu ayrı-seçkiliyi yaradırsınız. Tələbələri irqlərə bölmək, rənginə görə fərqləndirmək nə dərəcədə demokratik addımdır?” Qəribədir, sualıma çox təəccübləndilər, hətta bizim ölkədə eyni sualın olmamasına heyrət etdilər. Daha sonra Afrika mənşəli direktor müavini belə bir izah verdi: “Bu problem bizdə qanunlar səviyyəsində həll olunsa da, əslində, kəskin qalır. Qaradərili, asiyalı tələbələr ciddi təzyiq görürlər. Biz bu problemlə hər gün, hər yerdə rastlaşırıq. Buna görə də anketlərdə belə bir suala ehtiyacımız var”. Bəlkə ölkəmizdə oxşar problemlə qarşılaşmadığımıza görə cavab bizi tam qane etmədi? Bəlkə burada əhali ilə məkan arasında doğmalıq yaranmadığına görə insanlar da öz aralarında doğmalaşa bilmirlər?!
Amerika bələdçilərimizin dediyinə görə, okean sahilində olan Ştatlar mərkəzdəkilərə nisbətdə daha imkanlıdırlar, inkişaf ediblər. Bunu nəzərə alaraq, bizi həm də Arkazanın (Arkanzas) Little Rock (Kiçik Qaya) şəhərinə apardılar. Təbiətin bütün rənglərini, gözəlliklərini özündə ehtiva edən, sakinlərinin asta danışığı, hərəkətləri ilə məşhurlaşan sevimli, sakit bir yer olan Little Rock Azərbaycanın Hacıkənd-Göygöl zonasını xatırlatdı mənə. Başqa yerdə heç cür hiss edə bilmədiyim Amerika ruhunu burada tapacağıma ümid edirdim. Gəzintilər sırasında həm də şəhər kənarındakı meşənin yüksək bir zirvədəki tamaşa meydançasında uzaqlara boylandıq. “Göz yaşı yolu”nu onda gördüm. Deyilənə görə, qitəyə gələn avropalılar yerli hinduları gəmiyə doldurub Arkanza çayı ilə başqa məkana sürgün edəndə yolboyu onlar qırılıb, son mənzilə çox az sayda çatırlar. Yadıma Orta Asiyaya sürgün edilən həmvətənlilərimiz düşdü. Çox kədərli, faciə dolu hadisədir. Yaxınlıqda şəhərin olmasına baxmayaraq, təbiətin əksər hissəsi toxunulmamış, bakirə təsiri bağışlayırdı. Bəlkə artıq qış ərəfəsi olduğuna, bəlkə də torpağa hopmuş göz yaşları idi ki, gözəlliyinə baxmayaraq, havada bir qüssə var idi. Sanki Amerikanın ruhu elə həmin qüssədə gizlənmişdi. Təqribən 10 gün sonra Pittsburq Universitetində Bərabərlik, Müxtəliflik və İnkluzivlik Ofisinin (OEDI) əməkdaşları doktor Clyde Pickett, doktor Randi Congleton və doktor Emiola Oriola ilə görüşümüz zamanı mən bütün suallarıma cavab tapdım. Hər üçü Afro-Amerika mənşəli idi. Ofisin əsas vəzifəsi tələbələr arasında ayrı-seçkilik hallarını ortadan qaldırmaq, çətin adaptasiya olunan tələbələrlə iş aparmaqdır. Qrupumuzu narahat edən suallar təqribən belə idi: “Amerikanın kökündə duran hansı dəyərlər indi prioritetdir? Amerikanın ruhunu qısa necə xarakterizə etmək olar?” Dr. Randinin cavabı qısa olsa da, bütün düyünləri açdı: “Bu gün burada yaşayan ispanlar, ingilislər, fransızlar Amerika dəyərinin daşıyıcıları deyillər. Onlar miqrantdırlar. Amerikanın ruhunun sahibləri hindulardır, onları isə qırıblar”. Bəli, bu gün bir ovuc qalmış hindu tayfaları sanki paralel dünyada yaşayırlar, kölgədirlər. Maraqlıdır ki, hətta onların açdığı kazinolar da vergidən azaddır. Deyilənə görə, bundan istifadə edən hindular əməlli başlı varlanmaqdadır. Bir vaxtlar torpağını sancaq-muncuğa satan, qəhrəman ruhuna baxmayaraq, birlik yarada bilməyib, ümumiyyətlə varlığını itirən bu insanlar indi o varidatı neynəyəcək, görəsən?
Təəssüf ki, səfər zamanı hindu görmədim və qəti bir qərara gələ bilmədim. Yalnız muzeylərin birində onların əl işi olan “yuxututan” qolbaq ala bildim. Qəribə bir paradoksdur. Bütün həyatları qorxulu kabus olan hindular bu qolbaqlarla hansı yuxunu tutmağı düşünürlər?
Dünyanın “beyin bankı”
Amerikanın varlığının təminatı duyğunun deyil, düşüncənin üzərində bərqərar olmasıdır. Hisslər, yəqin ki, hindularla bərabər, “Göz yaşı yolunda” itib-batıb. İlk dəfə bu barədə amerikan şairi Ezra Paundun Nobel mükafatı alan Rabindranath Tagor haqqında sözlərini oxuyanda düşünmüşdüm: “Mükafat ona məhz Qərb həyatının xaosu içərisində unudulan müdrik həqiqətləri bir daha xatırlatdığına görə verilib”. Rəyim bir vaxtlar öz kəşflərinə, elmi axtarışlarına məkan axtaran tanınmış fizik Nikola Teslanın gündəliyini oxuyandan sonra daha da möhkəmləndi: Birləşmiş Ştatlar ən parlaq ideyaların inkubatorudur. Mən bilərəkdən Vətən demirəm, çünki Amerika ideyaların doğulub böyüməsi üçün ideal bir məkandır, onun sahibi isə sıradan bir insandır.

Biz Birləşmiş Ştatlarda iki orta məktəbi ziyarət etdik. Əslində, onlarda orta məktəb deyilmir, sadəcə mən bizim standartlara uyğunlaşdırıb belə yazıram. Little Rockun Müqəddəs Meri Katolik Məktəbində və siyasət təmayüllü Pulaski Akademiyasında yuxarı sinif şagirdləri ilə görüşdük. Öz-özümə sual verdim ki, görəsən, bizdə ayrıca qız və ya oğlan məktəbi açılsa, cəmiyyət buna necə baxar? Katolik qız məktəbi rahibə yetişdirmir, şagirdləri də rahibə olmağı yuxusunda belə görmür. Sadəcə dini təmayüllü məktəbdir: kifayət qədər müasir, açıq düşüncəli qızlar üçün həm də din rituallar, dualar öyrədilir. Pulaski Akademiyasında isə bizimlə Rusiya-Ukrayna münaqişəsini, İran böhranını, SSRİ-nin dağılma səbəblərini, Hantinqtonun sivilizasiyaların süqutu haqqında nəzəriyyələrini müzakirə edə biləcək qədər savadlı yuxarı sinif şagirdləri ilə görüşdük. Meri qızlar məktəbində bizi qarşılayan müəllimə şagirdlərini tərifləyəndə belə bir ifadə işlətdi: “Qızlarımız həyat doludur, yaxşı oxuyanlar da var, hətta gələcəkdə Kollecə də girmək istəyirlər”.
Mən Amerika məktəblərində hansı sistemlə təhsil verildiyini bilmirəm, ancaq uşaqlarla ünsiyyətdən belə anladım ki, bura Sparta sistemi kimi, yalnız ələk funksiyası daşıyır: uşaqlara azadlıq, ədalət, şəxsi sərhəd və özünəhörmət, Amerika vətəndaşı olmaq kimi əhəmiyyətli anlayışlar öyrədilir, sanki beyinlərinə yeridilir. Bir mütəxəssis kimi yetişmək artıq növbəti mərhələdir. Məktəb beyin bankının hazırlığı deyil, vətəndaşın hazırlığıdır.
Amerikada ali təhsil olmaq, gurultulu diplomlara, elmi adlara sahib olmaq dəbi yoxdur! Burada öz potensialına uyğun yol seçmək, lazım gələrsə o istiqamətdə əlavə təhsil almaq ənənəsi var. Yəni ali təhsil almadan, lazımi peşəyə sahib olmaqla da cəmiyyətdə öz yerini tuta bilmək düşüncəsi burada sabitdir. Bundan daha çox məni təəccübləndirən Universitet, Kolleclərdə professorların heç də hamısının PhD – fəlsəfə doktoru olmaması xəbəri oldu. Öz sahəsi üzrə magistr pilləsini bitirən və Universitetdə dərs deyən hər bir şəxs Professor ola bilər. Yadıma düşdü ki, bir neçə il bundan əvvəl Türkiyədə yalançı diplomla, aşağı savadla bu adı qazananlara “Azərbaycansayağı professor” deyirdilər. O vaxtdan çox şey dəyişib, professor adına və imicinə çox “düzəlişlər” edilib və ümid edirəm, həmin ifadə çoxdan yaddan çıxıb. Amerikalı professor buna bənzəmir. Bunlar məhz öz sahəsi üzrə həqiqi mütəxəssislər, ciddi işlər görənlərdir. Məsələn, bizim qrup rəhbərinin oğlu magistr təhsilindən sonra caz musiqisi sahəsində nailiyyətlər qazanmışdı və universitetlərdən birində kafedra açmağı bacarmışdı. Hazırda Professor adını daşıyır. Yəni bu, məhz vəzifədir, bacarıq göstəricisidir, qazanılan elmi dərəcələr sırasında bir mərhələ deyil.

Birləşmiş Ştatların beyin bankına çevrilə bilməsinin başlıca səbəbi burada dinləməyi bacarmaqlarıdır. Hər kəs mütləq öz bildiyini ortaya qoyub sinəsinə döyməyə çalışmır. Dinləyir, tərəzinin gözünə qoyur, ideyanı dəyərləndirir, sərhədləri müəyyənləşdirir, yalnız bundan sonra atacağı addımı düşünür. Banka daim investisiya yatırılmalıdır ki, nəinki mövcud olsun, həm də hakimiyyətini qorusun. Amerika bunu bacarır. İnvestisiya yalnız öz ölkəsindən deyil, həm də xaricdən gəlir. Əslində, bu gəldiyim qənaət səfər zamanı formalaşmayıb. Nikola Teslanın gündəliyi bir növ muncuqları səpələmişdi, səfər isə sapa düzüb, ondan boyunbağı hazırladı.
“İşləməyən dişləmir”
Amerikalılar gələcək üçün yox, elə bu gün üçün qazanmağı həyatın ilk şərti hesab edirlər. Keçmiş də gözəl olub, gələcək də firavan ola bilər, ancaq indi daha vacibdi. Bu günün sabit olması sabaha da bir əminlik yaradır. Birləşmiş Ştatlarda hər addım puldur, bu pula sahib olmaq üçün isə işləmək lazımdır. Buna görə də işsizlik faizi burada həddindən artıq aşağıdır, az qala 0-a yaxındır. Çünki yaşamaq üçün istənilən işə hazırdırlar. Maraqlıdır ki, öz ölkəsində özünü müdir vəzifəsindən aşağıda görmək istəməyənlər orada kafedə qabyuyandan tutmuş, sığınacaqlarda, qocalar evində xidmətçi olmağa qədər hər sahədə məmnuniyyətlə işçi kimi çalışır. Əmək haqqı çoxdur? Bəli, çünki orada qiymətlər çox yüksəkdir. Tibbi sığorta var? Bəli, ancaq tibbi sığorta yalnız işə başlayandan sonra qazanılan xəstəliklərə şamil edilir, əvvəlkilər isə öz hesabına olmalıdır. Üstəlik, tibbi xidmət həddindən artıq bahadır. Öz əməyi ilə dolanmaq yalnız başucalığı gətirir. Güman ki, Birləşmiş Ştatlarda bunu daha yaxşı dərk edirlər. Ona görə də istənilən iş sahibi öz işini böyük qürurla görür. Bir dəfə ömrü boyu Birləşmiş Ştatlarda çalışan və 23 yaşında ən gənc professor adını qazanmış türk alimi Oqtay Sinanoğlunun kitabında oxumuşdum ki, Amerikanı idarə edən banklardır. Başqa gizli mənaları kənara qoyub yalnız bunu bildirim ki, bəli, elədir, çünki burada hər kəsin banka kredit borcu var. Paradoks kimi görünsə də, belə bir borcun olması ona dəlalət edir ki, sənin stabil iş yerin və normal həyat şəraitin var.
Amerikada, öz sözləri ilə desək, əli iş tutandan ölənə qədər işləyirlər. Bir neçə yerə qaçır, daha çox pul verilən yer axtarır, iş yeri çox olduğuna görə, qane etməyəndə istefa verib, təzə iş tapırlar. Kiminsə hesabına “dolanmaq” anlayışı yoxdur, bunu edənlərə virus kimi baxırlar, hətta öz övladı, həyat yoldaşı olsa belə. Hər işdə çalışmaq olar, ancaq həmin işin təhsilini alsan, yaxşı mütəxəssis olsan işində irəli getmək, daha çox pul qazanmaq imkanın artar. Ancaq təhsil almaq üçün də pulun olmalıdır, bunun üçün yenə də işləməlisən. Ona görə də, burada hər yaşda oxumaq normal sayılır. Bunu bildiyimə görə, öz peşəsinin daha yüksək gəlir gətirən yeni bir sahəsini öyrənmək üçün əlavə kursa gedən 50-55 yaşlı həkimlə tanış olanda, demək olar ki, təəccüblənmədim. Təqaüd yaşına çatanlar evdə oturmur, ya əvvəlki iş yerində davam edir (əgər şərtlər buna yol verirsə), ya fəaliyyət sahəsini dəyişir, ya da könüllü kimi hansı isə bir təşkilatda çalışır.
Bizdə belə bir təsəvvür var ki, Amerikada təqaüdə çıxandan sonra onlar dünya səyahətinə çıxır, keflə qocalığını yaşayırlar. Əslində, belə xoşbəxtlik yalnız yüksək gəlirli, müəyyən yatırımı olan nadir ailələrə qismət olur. Hətta qonşu Ştata belə getməyə pulu çatmayan, heç vaxt paytaxtı görməyən yaşlılar var ki, sevincini, xoşbəxtliyini elə öz şəhərində tapıb yaşayır. Rəfiqələri ilə kazinoya gedən, həftə ərzində yalnız bir dəfə təcili yardım çağırdığına və yaxşı qurtardığına görə sevinən 85 yaşlı xanımlar kimdə isə təəccüb doğurmur. Məsələn, Little Rockda evində qonaq olduğumuz ailənin başçısının sevimli məşğuliyyəti kiçik bir otaqda xəyalındakı şəhər modelini qurmaqdır. O, gecə-gündüz bununla məşğuldur, gələn qonaqlarına da böyük qürurla təqdim edir. Evin xanımı isə bizi qarşılayan, şəhəri gəzdirən, tanış edən, görüşlərdə müşayiət edən, sonda isə yola salan könüllü idi.
Bəli, Birləşmiş Ştatlarda hər kəs şəxsi xoşbəxtliyinin qayğısını çəkir, istər maliyyə, istərsə də mənəvi baxımdan. Bilmirəm buna görə, ailə bağları zəif, hətta yox dərəcəsindədir, yoxsa əksinə. Yəni bayram axşamı yaşlı ata-ana gözü qapıda nəvələrin gəlişini gözləmir, öz büdcəsinə, bacarığına görə öz şənliyini, sevincini təşkil edir, yaxud evdə darıxmamaq, cəmiyyətdən kənarda qalmamaq üçün mütləq nə isə düşünüb tapır.
Amerikalı qəhrəman
Birləşmiş Ştatları filmlərdən daha çox tanıyırıq deyə, bəzən elə bilirik orada hər şey kino kimi cərəyan edir: gözümüz çevik kovboy, qızıldərili qəbilənin qəlyan tüstülədən başılələkli müdrik başçısını axtarır, düşünürük ki, qəzaya tam bir saniyə qalmış qəhrəman gəlib bombanı zərərsizləşdirəcək, selin ağzını başqa yerə yönəldəcək. Bir sözlə, uşaq təsəvvürümüzdə bir Amerika qəhrəmanı obrazı var. Həmin xəyalları yaşamaq üçün Los Ancelesdə Universal Studiyaları bütün imkanları yaradıb. O sehirli qapılardan içəri girən bilir ki, burada filmlərdə yaşadığı bütün möcüzələrin şahidi, hətta iştirakçısı olmaq şansı var. Gerçək qəhrəman isə bir az fərqlidir: Amerikanın həqiqi qəhrəmanı oranın Prezidentidir. Bütün mənfisi, müsbəti, yanlış qərarları, uğurları ilə millətin qəhrəmanıdır.
Mən Amerika Prezidentinin bütün dünyada ən nüfuzlu şəxsiyyət kimi qəbul edildiyini bilirdim, ancaq qəhrəman olaraq görüldüyünün burada şahidi oldum. Əvvəlcə bu, mənə qəribə görünsə də, sonra Amerikaya gələndən özünü lider hesab edən məntiqim məsələyə aydınlıq gətirdi. Millət hər seçki zamanı Prezidentə öz taleyini etibar edir və bunun üçün onun həyatını, sirlərini, təhsilini, gəlirini-xərclərini, siyasətini diqqətlə öyrənir, dörd il ərzində onun hər addımını, xərclədiyi hər sentini izləyə bilir və xoşuna gəlməyən bir şey olanda gedib Ağ evin, Konqress binasının qarşısında etirazını səsləndirə bilir. Belə düşünmək olur ki, xalq səs verdiyi Prezidentin nümunəsində özünü: öz səsini, öz tələblərini Lider görür, onun atdığı hər addımda özünün də məsuliyyət payı olduğunu düşünür. Xalq inanır ki, o, kətilin üstünə qalxan həmin qəhrəmanın orada durmasının dayaqlarından biridir. Buna görə, Birləşmiş Ştatlarda seçkilər bu qədər böyük əhəmiyyət daşıyır. Əslində, Prezidentini qəhrəman edən xalq onun yerində özünü görür.
Birləşmiş Ştatlarda hava limanları, müəyyən mərkəzlər, mədəniyyət evləri, bəzi böyük küçələr əsasən Prezidentlərin adınadır. Doğma şəhərlərində onların ev-muzeyləri (sağ olanların da!) var, heykəlləri ucaldılıb. Əlbəttə, müəyyən istisnalar var. Məsələn, milyonçular muzey, binalar, universitetlər tikdirirsə, onların öz adını daşıyır: Tramp qülləsi, Rokfeller meydanı, Griffith Rəsədxanası.
Amerikalılar öz Prezidentini təqdim etdikcə, məndə qəribə bir assosiasiya yarandı. Bəzən muzeylərdə, atraksionlarda şəkil çəkdirmək üçün şablonlar qoyulur: insanlar sadəcə yaxınlaşıb başını həmin şablondakı boş yerə qoyur. Ağ Ev həmin şablondur. Amerika Prezidenti seçilir, müəyyən müddət orada oturur, artıq əsrlərin müəyyənləşdirdiyi sistemi idarə edir və vaxtı çatanda hər şeyi olduğu kimi qoyub gedir. Necə deyərlər, dərzi kimi iynəsini yaxasına sancıb gedir Prezidentlik müddətində qazanılan kiçik qələmdən tutmuş, ən bahalı hədiyyəyə qədər qalır müzeydə. Əlbəttə, hər Prezident müəyyən bir qərarı ilə yaddaşlarda qalmağa çalışır, amma o qərar olmasa belə, ən azı 4 il öz seçicilərinin qəhrəmanı olmaq xoşbəxtliyini yaşamalı olur.
Bunlar yalnız 21 günün müşahidəsinin nəticəsidir. Bu müddət nə hər şeyi dərindən öyrənmək üçün uzundur, nə də səthi təsəvvürlə yetinmək üçün qısa. Bu, hər şey haqqında ilkin məlumat almaq üçün kifayət edəcək qədərdir. Son olaraq onu da əlavə edim ki, Birləşmiş Ştatlarda olduğum müddətdə anladım ki, praqmatizmin burada təşəkkül çıxması çox təbiidir. Eyni zamanda, XX əsrin 80-ci illərində Almaniyada yaranmış fəlsəfi məsləhətləşmə cərəyanının da məhz Amerikada populyarlıq qazanması məntiqlidir. Gəlir gətirməyən istənilən təlim böhrana uğramalıdır. Hər şeyin həlli var, yetər ki, praqmatik, pozitiv, ağıllı ol. Amerikada bir daha əmin oldum ki, mən iliyimə qədər Şərq adamıyam. Ağlımı mat qoyub ruhumla söhbətləşib onun istəyini eləməsəm, gəliri qoyub mənəvi dəyərlərin təbliğini düşünməsəm, yüksək materiyanı yerə endirmək yerinə özüm onun yanına uçmaq həvəsinə düşməsəm, özümü yarımçıq hesab edərəm.
Səfərimizin məqsədi Birləşmiş Ştatları bir vahid bayraq altında cəmləşmiş müxtəlifliyi göstərmək idi. Düşünürəm təşkilatçılar buna nail oldular. Amerika haqqında öyrəndiklərim ümumiyyətlə dünyagörüşümdə yeni bir səhifə açdı. Azadlıq, iman, din, Vətən, dəyər, fəlsəfə kimi anlayışların tamamilə yeni mənasını öyrənmiş oldum. Düşüncəmi dərindən çalışdıran, onun inkişafı üçün yeni üfüq açan, onu yeni bir mərhələyə qaldıran hər şeyi sevirəm. Buna görə Amerikanı da sevdim.
“Əsgərdir, Ordudur Şuşa!” (21 noyabr, 2021)
Bu günlərdə məni bir görüşə dəvət eləmişdilər – Rəşad Məcidin “Şuşa” şeirinə Xumar xanım Qədimovanın bəstələdiyi əsərin təqdimatına. Görüş deyirəm, çünki söz və musiqi ilə görüş gözləyirdi məni. Müəllifliyi İbrahim peyğəmbərə şamil edilən “Yaradılış Kitabı”nda (Yetsir Səfəri) deyildiyinə görə, yaradılış söz, rəqəm və səs vasitəsilə gerçəkləşib. Yəni Yaradan kainata, bütün bəşəriyyətə bu üç dildə “müraciət edib, hikmətini çatdırır”. Həllac Mənsur isə deyir ki, “Yazan da, yazdıran da Allahdır. Mən və əlim sadəcə alətik”. Bəli, bir var insan özünün günlük həvəsini dilinə alır, nota köçürür, bir də var ilahi coşqu bütün ruhunu elə çulğalayır ki, sonda alınan əsərə müəllif özü də heyran qalır! Maraqlıdır ki, bu tədbirdən bir neçə gün qabaq – Zəfər günündə “Biz” sənədli filmini, Şuşanın xilası haqqında tarixi xronikanı izləmişdim və onun təəssüratından çıxa bilmirdim. “Şuşa” əsərini dinləməklə neçə gündür ətrafında hərləndiyim “ideya” tamamlandı və mən bu kiçik yazı ilə dinclik tapdım.
Deyilənə görə, Şuşa möcüzəli bir şəhərdir. Şeirdə deyildiyi kimi,
Qoynuna hər gələn yüz xəyal eylər,
Qıraqda qalanlar qeylü-qal eylər,
Birini coşdurar, birin lal eylər,
Tilsimdir, ovsundur, cadudur Şuşa.
İndi o, həm də qəhrəman şəhər oldu. Şuşa haqqında yaranan təəssüratlar fərqlidir: kimsə işğaldan qabaqkı halının xəyallarını canlandırır, kimsə mahnılardan eşitdikləri ilə assosiasiya yaradır, onu Xanın, Qədirin səsində, xarıbülbülün obrazında axtarır, bir başqası da qeyrətli qartal oğulların müqəddəs məkanı kimi görür. Mən Şuşanı görməmişəm. “Şuşa” əsərini dinləməklə məndə də Şuşa obrazı canlandı. Bəlkə də “Biz” sənədli filminin tamaşasından sonra “Şuşa” əsərini dinləməyim məni bu qədər həyəcanlandırdı, sanki həmin filmin musiqi versiyası, hadisə, söz və musiqinin mükəmməl vəhdəti kimi səsləndi.
Bir neçə il əvvəl muğamın fəlsəfəsini, bu millətin düşüncə tarixi ilə musiqisi arasında paralelləri araşdıranda belə qənaətə gəlmişdim ki, heç bir epos müharibə prosesində yaranmır. Adətən döyüşlər zamanı əvvəlki zəfərlər haqqında, əsgərləri döyüşə səsləyən nəğmələr oxunur, sanki tarixi qəhrəmanların ruhu çağırılır. Döyüşlərdən sonra isə yeni nəğmələr, dastanlar qoşulur. Eposlar, möhtəşəm əsərlər məhz dinc zamanların, diqqətin hərbdən, döyüşlərdən sülhə, sakit həyata yönəlməyin məhsuludur. Təsadüfi deyil ki, eposlarda hər nə qədər əfsanə qarışığı olsa da, onlar bir tərəfdən gerçək tarixi salnamə olmaq iddiasındadırlar, digər tərəfdən, bir ədəbiyyat nümunəsidir. Epos tarixdir, sadəcə bir az poeziya, bir az musiqi, bir az da ecazkar ilahi ruh əlavə edilir. Niyə? Çünki adi sözlə çatdırılan quru rəvayətin dərsliyin, salnamələrin səhifəsindən çıxmağa gücü çatmır. Mütləq ona poeziyanın ruhunu, musiqinin qanadlarını, ilahinin nurunu qatmaq lazımdır ki, o yaddaşlarda möhkəmlənib, dillərdə əzbər olub, illərin üstündən adlayıb gələcək nəsillərə çata bilsin.
Şuşa deyəndə illər ərzində gözümün önünə ancaq peşman, xəcalətdən yerə dikilmiş baxışlar gəlirdi. Basılmaz hesab etdiyim Qalanın işğalının hər ildönümündə ürəyimdəki ümidin tellərindən biri qırılırdı. 2020-ci ildə sosial şəbəkələrdə bir şəkil gördüm: Qalanın önündə əlində bayraq tutan bir Azərbaycan əsgəri və altında yazı: “Söz vermişdim, gəldim”. Sanki içimdə Ülvinin şeiri səsləndi:
Qarabağdı mənim dinim-imanım,
O torpağın
nişanəsi,
iziyəm.
Məni belə
aciz görmə qəbirdə,
Qəbirdə də
Qarabağın özüyəm.
İçimdə yenə kiçik bir ümid közərdi və… özümü Şuşanın yerində hiss elədim. Həmin ilin sentyabrında başlanan şərəfli bir döyüş 44 gün sonra Şuşa zirvəsində Zəfərlə taclandı. Şuşanın xilası haqqında filmdə Vətən Qəhrəmanları bir möcüzəni tez-tez dillərinə gətirirdilər: “Göydə Allah, yerdə Qala bizi çox qorudu”, yaxud “Babalarımızın bizim üçün miras buraxdığı həmin Qala divarları, bəlkə də onların da ruhu şad oldu ki, bizim işimizə yaradı. Vaxtı gələcək ki, bizim o Qala divarlarına ehtiyacımız olacaq”. Bu, tarixdir! Bu, yaşanmış şərəfli bir həyatdır. Şairin dediklərinin real səhnəsi:
Ciyərdə nəfəsdir, damarda qandır,
Ruha qanad verən sirli məkandır,
Bilib eşidəndir, güc artırandır,
Qoşundur, əsgərdir, ordudur Şuşa.
Rəşad Məcidin dediyinə görə, illər sonra Şuşaya təkrar ayaq basanda bir neçə fakt elə bir rezonans yaratdı ki, bu şeir yarandı. Əvvəlcə Ali Baş Komandanın: “Şuşanın özünəməxsus aurası var. Mən dünyada Şuşaya bənzər şəhər görməmişəm, bəlkə də yoxdur” cümlələrini eşitmək. Sonra yuxudan doğma bir avazın – Alim Qasımovun azan səsinə oyanmaq və qarşında savaşdan qələbə ilə çıxan ağ örpəkli Şuşa ilə üzbəüz durmaq. Məhz həmin rezonansın nəticəsi olaraq belə bir şeir yarandı:
Min şəhər adı var dillər əzbəri,
Adların ən üstün adıdı Şuşa.
Musiqi notudur cüt hecasıyla: Şu-Şa
Dilimin şəhdidir, dadıdı Şuşa.
Poeziya ilə hadisə bir-birini elə gözəl tamamladı ki, musiqi öz-özünə axdı, süzüldü. Sözlərə qanad olan bu musiqidə – Xumar xanımın ruhundan qopan bu avazda nə var idi ki, məni belə düşündürdü? Coşan, dağlara səs salan musiqi keçir həzin balabana, qəhrəmanlara çağırış edən, hayqırmaqdan simləri gərilən saz anidən kamança ilə sakitləşir, arxa fonda isə ya dağların nəfəsi, ya Şuşanı azad edən igidlərin bu sıldırım qayalara hopan ruhunun səsi, ya da hamısı bir yerdə. Əsər bütövlükdə məhz bir tərəfdən, Zəfər məqamına çatan, igidlərlə bərabər döyüşən, “qoşun, əsgər, ordu Şuşanın”, digər tərəfdən, sərt qayalığın qoruduğu Cıdır düzündə zərif xarıbülbül bitirən Şuşanın portreti canlandı. Düşünmürəm ki, bu musiqi alətləri təsadüfən seçilib.
Qədim türk musiqi araşdırmaçısı və ustad musiqiçi Rəhmi Oruc Güvənin dediyinə görə, ney, balaban, kamança, ud, qopuz kimi alətlərin səs tonallığı insanda aqressiya yaratmır, əksinə, ruhunu sakitləşdirir, bütün orqanizmində səslərin harmoniyasını bərpa edir. Bununla yanaşı, bu musiqi alətlərinin hər birinin tarixini dərindən öyrənəndə belə məlum olur ki, onlar öz xalqları tərəfindən müqəddəs musiqi aləti hesab ediliblər. Bununla sanki dinləyiciyə əyani olaraq duydurulur ki, nəql olunanlar sadəcə rəvayət, əfsanə deyil, Haqdan alınan bir həqiqətdir, içində dərin bir hikmət var. Şuşa dastanında bir-birini tamamlayan çox ziddiyyətlər var və bu, özünü ona həsr olunan əsərdə də göstərir: musiqi həm qılınc kimi havada əsir, həm də lay-lay kimi sakitləşdirir, həm günün bəlasının dərsini verən igidin nər hayqırtısını çatdırır, həm də ilahi ruhun nəfəsini. Cəngiyə səsləyən qavaldan, sazdan sonra səslənən balaban məhz həmin nəfəsin ifadəsidir, kamança isə sürəkliliyin, düşüncənin sıçrayışlarla deyil, dalğa-dalğa yüksəlməsinin təminatçısıdır. Musiqini dinlədikcə beynimdə bir fikir təkrarlandı, təsdiqləndi: bu millət döyüşməyi də bacarır, sülhə təminat verməyi də, haqqının hesabını çəkməyi də bilir, hikmət dolu ilahi səsi duymağı da.
Dəhşətdir! Bir vaxtlar, Xan Şuşinskinin hüsnünə nəğmə qoşduğu, “dağları başı dumanlı, qırmızı koftalı, yaşıl tumanlı”, “çox gümanlının dərdindən öldüyü” Qarabağın xanım-xatın gözəli Şuşası illər ərzində gördüyü faciələrdən, zülmlərdən dəyişib, əlinə silah alıb igid oğulları ilə bir yerdə savaşa qalxdı. Ağ örpəyi – dumanı ilə onları yağı düşmənin gözündən gizlətdi, sərt qayaları ilə onları güllədən qorudu, qırmızı koftası ilə onların al-qanını sildi… Şuşa bir gözəldən orduya, əsgərə çevrildi. Əslində, o qədər də təəccüblü deyil. Bu millətin qızının ağıllı sərkərdə, müdrik hökmdar, qeyrətli Ana olması birinci dəfə deyil ki…
“Şuşa” əsəri kiçikdi, ancaq ehtiva elədikləri o qədər böyükdü ki! İnanıram ki, gələcəkdə “Şuşa” dastanı, igidlərin bu qayalarda silinməz iz salan qəhrəmanlıqlarını tərənnüm edən Epos yazılacaq. Milləti xəcalətdən qurtaran, yüksək Mən-liyini özünə qaytaran, ülvi mənəviyyatını ayaq altından götürüb təkrar yüksəldən İgidin ən kiçik cizgilərinə qədər çatdıran böyük, möhtəşəm bir Epos! Epos millətin, xalqın ruhundan damla-damla süzülən səslərin, sözlərin vəhdətidir. Bilmirəm o Eposun yaranması neçə ilə başa çatacaq, hansı həcmdə olacaq, ancaq onu bilirəm ki, “Şuşa” kimi ürəkdən gələn, ruhdan səslənən belə əsərlər o Eposun parçalarıdır.
Göyçə mahalının Söz sehri (16 noyabr, 2021)
Əslində, bu məqalə İsmayıl Məmmədlinin yubileyinə həsr olunan şablon bir məqalə olmalıydı. Ancaq hər dəfə İsmayıl müəllimlə görüşəndə Göyçəni, oranın nur saçan insanlarını, sazını-sözünü xatırladığıma görə, məqaləm də özüm də hiss eləmədən Ulu Torpaq haqqında alındı. Məncə, insanlar müəyyən yaşa-başa çatandan sonra öz yurduna, el-obasına oxşamağa başlayır. İsmayıl müəllim kimi.
Göyçə mahalının tarixi çox qədimdir. Ancaq nədənsə mənim ilk yadıma düşən həmişə Şah İsmayıl Xətai və Miskin Abdal olur. Miskin Abdal deyir:
“Qırxlar piri” özü verib dərsimi ümman mənim,
Çətin girə ürəyimə ləini-şeytan mənim.
Seyid Miskin Abdal mənəm, söz mənim, meydan mənim,
Qoruyanım özün qoru xain dostlardan məni.
Bu həmin meydan idi ki, Şah Xətai oranı özü üçün həm sınaq meydanı, həm həyat məktəbi bilmişdi:
Qırxlar meydanına vardım,
Gəl bəri, ey can, – dedilər;
Salam verdim izzət ilə,
Gir, iştə meydan, – dedilər!
O torpaqlarda çox dahilərin izi, nəfəsi var, ancaq mən bu iki şəxsiyyəti, daha doğrusu onların görüşünü xatırladıqca, elə düşünmüşəm ki, Göyçə qılıncı qələmə çevirən möcüzəli bir məkandır. Orda yaşamaq mənə az qismət olub, köçmüşük Daşkəsənə, ancaq evimizdən Göyçənin söz-söhbəti heç vaxt kəsilməyib, oraların sözlə yaradılan möhtəşəm mənzərəsi daim qorunub xatirəmizdə. Bir dəfə atam böyük həyəcanla bir şeir gətirdi və elan elədi ki, mütləq Göyçəyə qayıdıb köçmək lazımdır, çünki o boyda şairimiz Hüseyn Arif deyir ki,
Aləm bilir, hər hörmətim sizədir,
Dədə-baba məhəbbətim sizədir,
Mən Arifəm, vəsiyyətim sizədir,
Göyçəlilər, dağılmayın Göyçədən.
Böyük sevincimiz, həyəcanımız hələ də yadımdadır. Yəqin ki, elə də olacaqdı, əgər xain qonşuların hücumuna, Qırmızı İmperiyanın təzyiqinə məruz qalmasaydıq. Sonralar öyrənəndə ki, göyçəliləri həmişə öz dədə-baba yurdundan pərən-pərən salmağa çalışıblar, bir əsr ərzində bir neçə dəfə qaçqınlıq həyatı yaşadıblar, əmin oldum ki, böyük millətin kökünün şah damarlarından biri Göyçə mahalındadır. Milləti məhv eləmək üçün həmin qurutmağa çalışırlar. 1988-ci ildən başlayan qaçqınlıq həyatı, daha sonra ard-arda millətin başına gələn müsibətlər sanki Göyçə adlı dərdi dərin bir quyuya atdı. Nəhayət, Qarabağ adlı düyün Qordi düyünü kimi ortadan kəsildi və Kəlbəcər dağlarından Göyçəyə gedən yollar göründü. Bu yollar həm də Göyçəni həmin qaranlıq quyudan çıxartdı. Prezident İlham Əliyev əli ilə dağın o biri üzünü göstərib: “Basarkeçər rayonuna Ermənistanda “Vardenis rayonu” deyilir. Ancaq bu rayonun, bölgənin əsl adı Basarkeçərdir, Göyçə mahalıdır, qədim Azərbaycan torpağıdır”, – deyəndə ümid təkrar parladı, ürəklər uçdu Göyçəyə. Miskin Abdal demiş:
Çay olmağın paklığındı, durma yuyun, paka çıx,
Doğru-düzə yol açıqdı, nə qar-boran, nə palçıq.
Miskin Abdal, dolansan da ayaqyalın -baş açıq,
Zər qədrini zərgər bilər, zaylara say olmusan.
Filoloq-alim, filologiya elmləri doktoru, professor İsmayıl Məmmədli elmi cameədə sözünün sanbalı olan şəxsdir. Onunla ilk dəfə tanış olanda və onun Göyçədən olmağını öyrənəndə çox təəccüblənmişdim. Mənim dumanlı xatirələrimdə qalan Göyçə haqqında şirin ləhcəsi ilə elə canlı danışır ki, elə bil dünən gəlib oradan. Ancaq arada ah çəkməyindən, yana-yana dizinə vurub xain qonşularımızı lənətləməyindən anlamaq olur ki, dedikləri uzaq keçmişdə qalıb. İsmayıl müəllim şəxsən məni yox, dədə-babamı, Göyçədə qalan kəndimizin pirani qocalarını tanıyır və sözü-söhbəti onlardan olur. Maraqlıdır ki, söhbətlərini o qədər emosional edir ki, özümü onun yaşıdı kimi hiss edirəm. Bəzən də onun adını çəkdiyi bir şəxsi tanımayanda İsmayıl müəllim elə səmimiyyətlə təəccüb edir ki, lap xəcalət çəkirəm. Evə gələn kimi mütləq anamdan həmin adamı soruşub öyrənirəm. Növbəti söhbətə hazırlaşan kimi.
İsmayıl Məmmədli həm də Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvüdür. Bir dəfə söhbətimizdə özünün də bir vaxtlar şeir yazdığını etiraf elədi. Sonra da həvəslə ard-arda 16 yaşında yazdığı, Sabirin yubileyinə həsr elədiyi, qəzetlərdə çap elətdirdiyi şeirlərdən 1-2 bənd dedi. Təəssüf ki, biri yadımda qaldı:
Alım-verim dostu olan,
Aylar-illər qanlı olar.
Təmənnasız qeydə qalan
Axır adlı-sanlı olar.
Mən niyə təəccübləndim ki? Əslində, Göyçəli olub şeir yazmaması daha təəccüblü olmazdımı? İsmayıl müəllimlə söhbət zamanı el-obanın havası öz-özünə elə gözəl yaranır ki! Hüseyn Arif söz xətrinə demirdi ki,
Xoş ləhcəni, şirin dili saxlayın,
Həm sevinci, həm niskili saxlayın,
Zodda zodu, Cildə cili saxlayın,
Göyçəlilər, dağılmayın Göyçədən.
İsmayıl müəllimin, ömrünü elmə, araşdırmalara yandıran bir şəxsin öz işinin ustası olmasına heç şübhə yoxdur. Türk el-obasının hər küncü kimi, Göyçə mahalının da torpağı, ab-havası sehrli gücə malikdir. Hələ Dədə Ələsgər qısaca bu mahalın “xarakteristikasını” vermişdi:
Adım Ələsgərdi, əslim Göyçəli,
Ələst aləmində dеmişəm “bəli!”.
Həm aşiqəm, həm dərvişəm, həm dəli,
Canım gözəllərin yol qurbanıdı.
Bəli, bu Ana-Torpaqda “Ələst” məqamında Yaradanına verdiyi sözü tutan arif də, qələmin haqqını verən alim də, bir millətin milli-mənəvi dəyərlərinin iki sütunundan birinin – aşıq sənətini fəlsəfi səviyyəyə qaldıran mütəfəkkir də, kökünü, Vətənini qorumağı bacaran və qanını alimin mürəkkəbindən daha dəyərli edən Şəhid də yetişib. Ana-Torpağın bu ilahi vergisi heç vaxt kəsilməyib, hətta xainlərin oraları zəbt elədiyi zamanlarda da. Ülvi Bünyadzadə təsadüfən demirdi ki,
Aşıq sözü eldən alır,
İlk mizrabı zildən çalır,
Min Ələsgər yuva salır
Ələsgərin Göyçəsində
Torpağı dəyərli edən, onu Vətən edən oğullardır və onların sözləridir. İsmayıl Məmmədli də həmin söz müəlliflərindən biri, Vətənin dəyərini artıran şəxsiyyətlərdəndir. İsmayıl müəllim Göyçənin etnoqrafiyasına ayrıca bir kitab həsr eləməsə də, monoqrafiyalarından birində – “Azərbaycan dilinin etnoqrafik leksikası”nda (Bakı, «Elm», 2008) ona toxunur. Ancaq o da bilir ki, Göyçənin özü kimi sözü də bir xəzinədir və ayrıca tədqiqat tələb edir.
Fateh Sultanın atası Sultan Murad Xan oğluna nəsihətlərinin birində deyir: “Allah Tealâ Hazreti dahi pâdişahılara hem kuvvet ve hem akıl vermişdür. Ki kuvvetini akılla yirince kullanabile. Amma heman birisin kullansa, yaramazdur. Şevket-i pâdişâhî bu ikisini yerinde sarfitmekdedür. Görmez misin ki: bir yarar ve bahadır er, yanında yarağ götürse ve her mizâcına yaramayan söz içün heman elin yarağa ursa; ve her kişiyle hiç vecihi olmadın döğüşmek istese, ana yarar ve bahâdır dimezler Belki deli dirler. Ammâ yerinde kullandurıcak akılla ve fikirle, ana, bahâdır ve yarar kimesnedür dirler”. Bəli, Göyçə sözə dəyər verən, dəyərli söz deyən şəxsiyyətlərin Vətənidir. Göyçə Şah Xətaini atından endirən, qılıncının önünü kəsən Söz sahibinin Vətənidir. Ona görə Göyçədə alimə, mütəfəkkirə, ziyalıya, söz xiridarına hörmət çox yüksəkdir.
Azərbaycan qılıncının gücünə Qarabağını qaytardı. Ali Baş Komandan tez-tez hər kəsin yaddaşını təzələyib “Bizim doğma torpağımız Zəngəzurdur, bizim doğma torpağımız Göyçə mahalıdır, İrəvandır. Biz qayıdacağıq, əlbəttə…”, – deyir. Bir vaxtlar, biz Şuşaya qayıdacağıq dediyi kimi. Göyçənin tarixinin dərin mahiyyətini, qədim mədəniyyətinin kökündə duran müqəddəs Sözü düşünəndə Göyçəyə məhz Sözün qüdrəti ilə qayıdacağımıza ümid daha da artır. O zamana qədər isə həmin Göyçə müqəddəs bir əmanət kimi qələmdə, telli sazda, hikmətlərdə, müdrik şəxsiyyətlərin kimliyində qorunub saxlanacaq.
İsmayıl müəllimlə hər söhbətimizdə Göyçəyə qayıdıram. İndi onun haqqında məqalə yazmaq istədim, yenə getdim oraları dolaşdım gəldim, çünki hər sözündə Göyçənin sehrindən bir zərrə var. Doğum gününüz mübarək, Professor. Yeni yaşınızı, inşallah, Göyçənin özündə keçirəsiniz, həmin zərrə də öz mənbəyinə qovuşa.
Nizami Gəncəvinin “Yeddi gözəl”i: Dünən və bu gün. (14 noyabr, 2021)
2021-ci il Nizami Gəncəvi ilidir. Bu həm Azərbaycan poeziyasının, həm də yüksək poetik ustalıqla çatdırılan Azərbaycan hikmətinin ili deməkdir. Bu hikmətdə ən universal həqiqətlərlə yanaşı, həyatın sadə gerçəklikləri də ehtiva olunub. Burada çox zidd mətləblərin vəhdətini görmək mümkündür: güc və müdriklik, qadın və kişi, ən ülvi arzular və insanı heçliyə yuvarlayan nəfsani istəklər. Əslində, insan özü təzadlı varlıqdır və Nizami məhz Onun – Allahın yer üzündəki tək xəlifəsinin, Allahın əmanətinə tək sahib çıxanın, Allaha iki yay məsafəsi qədər yaxınlaşmaq imkanı olanın, eyni zamanda, nəfsinin əlində oyuncağa çevrilə bilən yeganə varlığın hikmətini qələmə alıb. Deməli, 2021-ci il böyük hərflə yazılan İnsanın ilidir deyə bilərik. Bu qədər dərin və sonsuz həqiqəti sözlə, qələmlə çatdırmaq tək insanın hünəri olmadığına görə, Nizami Gəncəvi hər poemasının başlanğıcında minacatla Yaradana üz tutur, gizli mətləblərin açarını məhz Ondan istəyir:
Xəyala yol verən, işıq saçansan,
Bir işarə ilə min yol açansan.
Belə görünür ki, Yaradan böyük şairə qarşı çox səxavətli olub ki, o, bir işarə ilə min mətləb anlamaqla yanaşı, özü də bir işarəyə min həqiqət büküb təqdim edir. Nizami Gəncəvinin düşüncə tarixindəki rolu və əhəmiyyəti də məhz bundan ibarətdir. Bir tərəfdən o, özündən əvvəlki vacib və hikmətli məqamları öz poeziyasında cəmləyərək bəşəriyyət yaranandan bəri malik olduğu əbədi hikmətin kəsilmədən davam etməyini təmin edir. Qədim, artıq ədəbiyyatda bəlli olan əfsanələri, hekayətləri nəzmə çəkən Nizaminin məqsədi əsla özündən əvvəlki şairlərlə yarışmaq deyil, hikmətin ilk mənbəyindən öz sözünə dəstək almaqdır. Xatırladaq ki, Vaqnerdən ilhamlanan Nitsşe belə hesab edirdi ki, miflər və əfsanələr millətin ruhunu ehtiva edir. Nizami həmin ruhu oyatmağa çalışır. Ancaq o, bununla kifayətlənməyib öz orijinal baxışlarını da ora qatır, öz mənəviyyatı, zəngin biliyi, ən vacibi isə milli ruhu ilə onları cilalayır və yeni müstəvidə təqdim edir. Şair sadəcə yüksək poetik ustalıq nümayiş etdirmir, məhz xalqın kökünü, kod yaddaşını əks etdirən mifləri və əfsanələri gələcək nəslə ötürür, onun üçün yeni, daha geniş bir düşüncə üfüqü açır.
Biz Nizami Gəncəvinin sonsuz hikmətlər dünyasından ancaq birinin – “Xəmsə”nin dördüncü poeması “Yeddi gözəl”in üzərində duracağıq. Seçimimiz təsadüfi deyil. Tarixçilərdən biri qədim Yunan dövrünün filosof qadınlarından olan Aspazia haqqında deyir: “Aspazianın həyatı haqqında sual vermək insanlığın yarısı haqqında sual verməkdir”. Nəzərə alsaq ki, Yaradan kişi və qadını bərabər yaradıb, onda tədqiqatçının sözündə böyük bir həqiqət var: insanlığın bir yarısı kişi isə, digər yarısı da qadındır. Bir nəzəriyyənin, ideyanın bütöv, kamil olması üçün qadın və kişi təfəkkürləri bir-birini tamamlamalıdır. Hər nə qədər ictimai həyatda bu balans pozulsa da, Nizami Gəncəvi düşüncə müstəvisində onu tarazlamağa və ədaləti bərpa etməyə çalışır. Bunu hər poemasında etməyə çalışsa da, “Yeddi gözəl”də şair sadəcə dünyanın zərif yarısından danışmır, onun bütün gücünü, qüdrətini, müdrikliyini təqdim edir. Ən vacibi isə, şair qadının “yumşaq güc”ünün mahiyyətini açır. Poemada bu ideyanın ən gözəl təcəssümü, şübhəsiz ki, “tatargözlü” Fitnədir – 6 illik öküzü 60 pillə qaldırmağa qadir olan aybənizli gözəl.
İkihəftəlik ay, o nazlı mələk
Verdi vücuduna yeddi rəng bəzək.
Getdi öküz tərəf bədirlənmiş ay,
Sur bürcüdür verən aya qiymət, say.
Baş əyib qaldırdı göyə onu düz,
Əcəb gövhər tapdı, bir baxın, öküz.
Az əvvəl xatırlatdığımız kimi, Nizami Gəncəvi sadə bir şair deyil və onun hər sözündə gələcək nəsil üçün bir ibrət var. Fitnə bir simvoldur – ağıllı, hər məsələyə məhz öz baxış bucağından baxmağı bacaran, ən sərt gücə öz yumşaq gücü ilə nəinki müqavimət göstərən, hətta ona üstün gələ bilən və bununla da həqiqəti ortaya çıxaran Qadın simvolu. Qadın öz dövrünün mənəviyyatının güzgüsüdür. Daha dəqiq ifadə etsək, hər cəmiyyət orada hakim olan bəşəri eşqin daşıyıcısı, təzahürüdür. Bu eşqin obyektlərindən biri və birincisi də qadın olduğuna görə, cəmiyyətin ruhunu onun qadınlarının təfəkkürü və onlara münasibətlə öyrənmək mümkündür. Belə ki, qadını Ana-Torpaq, Yaradan Tanrı kimi qəbul edən cəmiyyətlə onu cadugər deyib atəşdə yandıran toplu arasındakı fərqləri daha dərindən araşdıranda qadının rolunu və əhəmiyyətini görmək çətin deyil. Nə qədər mübahisəli səslənsə də, bu bir aksiomdur ki, cəmiyyətin inkişaf istiqamətini Qadın təyin edir. Poemada buna çox incə, zərif notlarla işarə edilir, çünki Fitnə ilə hadisədən də belə məlum olur ki, Qadının dediyi həqiqət bəzən yanlış qarşılanıb tam əks təsir yarada bilir. Bu, tarixən də belə olub, bu gün də.
Əslində, poema bizim məqsədimiz üçün bir açar rolunu oynayacaq – biz Nizami Gəncəvinin 7 gözəlini simvolik qəbul edərək müasir dövrün 7 əhəmiyyətli Qadın siması haqqında söz demək, daha dəqiq desək, aparacağımız paralel vasitəsilə günümüzün həqiqətinin qaranlıqda qalan “digər yarısı” haqqında danışmaq istəyirik.
Fitnədən sonra poemada 7 iqlimdən gələn 7 gözəl qız obrazı yaradılıb və hər biri öz ölkəsindən, öz cəmiyyətindən bir hadisə nəql edir. Sanki bir nöqtədən 7 xətt ayrılır və hamısı tək həqiqətin açılmasına xidmət edir. Eyni zamanda, hər gözəl öz xalqına məxsus hekayəti nəql etsə də, burada şairin milli ruhu hiss edilir. Bu səbəbdən onun qadın obrazlarında Azərbaycan qadınına məxsus xüsusiyyətləri görmək mümkündür. Burada əhəmiyyətli bir xətti izləmək olur: yeddi gözəl vasitəsilə sanki qədim İpək yolu canlanır. Sadəcə indi ölkədən ölkəyə dəvə karvanları ilə var-dövlət yox, qələmin ucunda hikmət, ideya daşınır. Daha vacibi isə budur ki, ayrı-ayrı ölkələri birləşdirən, onları öz baxış bucağı ilə cilalayan Azərbaycandır. Biz də təhlilimizi, müasir dövrlə paralelimizi eyni prinsiplə qurmağa çalışmışıq. Bir tərəfdən, biz də fərqli iqlimləri əhatə etmişik. Digər tərəfdən isə, nümunə gətirdiyimiz hər şəxsiyyəti məhz Azərbaycan Qadınının obrazına müvafiq seçmişik: istər siyasi arenada sözünü deyə bilmiş, istər ictimai fəaliyyəti, xeyriyyəçiliyi, istərsə də xalqının təhsil və mədəniyyətinin inkişafında əhəmiyyətli rol oynamış, öz siması ilə yumşaq güc olub xalqının potensialını dünyaya tanıda bilmiş qadınlar. Azərbaycan qadını deyəndə Azərbaycan Respublikasının Birinci vitse-prezidenti; Azərbaycan Respublikasının birinci xanımı, Heydər Əliyev Fondunun və Azərbaycan Mədəniyyət Fondunun prezidenti, Yeni Azərbaycan Partiyası sədrinin birinci müavini, UNESCO və ISESCO-nun xoşməramlı səfiri Mehriban xanım Əliyeva nəzərdə tutulur.
Azərbaycan xalqı müstəqillik qazandığı ilk gündən güclü xarici təzyiqə, ikili standarta məruz qalıb. Bu təsirlərdən hər biri xalqın orijinallığına xələl gətirir, milli identikliyini pozurdu və proses get-gedə sürət yığırdı. Gözlə görülməyən belə bir bəlanın qarşısını yalnız Qadın gücü ala bilərdi. Məhz belə bir vaxtda Heydər Əliyev Fondunun Prezidenti Mehriban Əliyevanın dəstəyi və qayğısı ilə muğam yenidən aktuallaşdırıldı, Azərbaycan mədəniyyəti, xalçaçılığı, incəsənəti dünyaya nümayiş etdirildi, Azərbaycan dünyaya sülhsevər ölkə kimi təqdim edildi. Bu, nəinki sadəcə passiv özünümüdafiə olmadı, əksinə öz kimliyini dünyaya bəyan etmək, dünya ictimaiyyətinə sonsuz bir hikmətdən bəhs etmək oldu. Azərbaycanda təşkil edilən musiqi festivallarında, müsabiqələrdə, sərgilərdə sadəcə sənət nümunələri, şedevrlər göstərilmədi, onun təməlində duran düşüncə dünyaya tanıdıldı. Və dünya ictimaiyyətində Azərbaycanın, onun xalqının orijinal, dərin düşüncəli, yüksək mənəviyyatlı bir portreti yarandı. Bir Qadın təfəkküründən başlanğıc götürən möhtəşəm bir proses bütöv xalqın həqiqi simasını özünə qaytardı, milli ruhunu dirçəltdi. Həmin Qadın təfəkkürünün ayrı-ayrı çalarlarına bir də “Yeddi Gözəl” rakursundan baxaq.
Poemada 7 günbəzdən fərqli hekayətlər səslənir. Hərəsi bir hikmətin açarı olan bu rəvayətlərlə yanaşı, şair daha bir alt məna yükləyib bura: yeddi rəng vasitəsilə o, dünyanın Qadın mövqeyindən görülən üzünü göstərir və bu zaman o, hər rəngin iki tamamilə əks, bir-birinə zidd mənalarını qarşılaşdırır. Bununla sanki oxucu insanın daim belə seçim arasında qalmasının və həyatın əslində düzgün seçimin axtarışında olub iki qütb arasında vurnuxmasından ibarət olmasının canlı şahidi olur.
Hind gözəli “Fürəyə, on dördlük ay kimi dilbər bir mələyə” məxsus ilk günbəzdə Bəhram şah qara rəngin iki xüsusiyyətini – həyatın dəyişməz qanunauyğunluğunu öyrənir: qara arzuları puç olanın libasının, eyni zamanda ləkədən, təhlükədən qorxmayan gəncliyin rəmzinin rəngidir.
Qara tükdür verən gənclikdən nişan,
Qaranlıq göstərər ağ üzü cavan.
Göz qarası ilə görər cahanı,
Kim görmüş ləkələr örtsün qaranı?
Hind gözəlini müasir dövrdə Pakistan gözəli Malala Yusufzai ilə qarşılaşdırmaq istərdik. Arzularının neçə dəfə puç olmasına baxmayaraq ruhdan düşməyən, ölüm nöqtəsindən dönüb Nobel mükafatının ən gənc laureatı olan, “bir uşaq, bir müəllim, bir kitab və bir qələm dünyanı dəyişmək əzmindədir” deməklə dünya ictimaiyyətinə dərs keçən yeniyetmə qız. Malalanın həyat hekayəti – Simurq quşu kimi külündən doğulmaq istedadı dünyada neçə gəncə nümunə oldu, dərs otağının qapısını neçə qız uşağının üzünə açdı.
İkinci günbəzdə “Çin bəzəkli o Rum gözəli” Yağmanazın hekayətində sarı rəngin hikməti açılır. Bir tərəfdən, o, xəstəliyin nişanəsi olsa da, digər tərəfdən Cəbrayılın gətirdiyi ilahi xəbərin, hakimiyyətin, zərə bürünmüş zərifliyin də əlamətidir.
Ürək açan olur sarı hər zaman,
Halvaya təm verər ancaq zəfəran.
Zəfəran sarıdır, aldırma, burax,
Onu yeyənlərin şadlığına bax!
Zəifliklə zərifliyi özündə birləşdirməklə güc qazanmağın nümunələrindən biri, “İnsan ürəklərinin şahzadəsi” olan Uels şahzadəsi Ledi Dianadır. Tac gəzdirsə də, düşdüyü vəziyyətin acizliyi, çoxluq arasında tənhalığı, zər-ziba altında insanlığının yox olma təhlükəsi ona öz insanlıq missiyasını tanıtdı, ona yeni bir şəxsiyyət qazandırdı. “Özümü bu ölkənin deyil, sizlərin qəlbinin şahzadəsi kimi görmək istəyərdim” deyən zadəgan xanım xeyriyyəçi və sülhpərvər fəaliyyəti ilə bütün dünyada sadə xalqın sevgisini qazanmağı, milyonların ürəyində taxt qurmağı bacardı. Ən böyük arzusu insanlığa lazım olmaq, yalnız mövcudluğun deyil, var olmağın mahiyyətini dərk etmək istəyən Ledi Diana nəticədə Qadın tarixində öz səhifəsini yaza bildi.
Üçüncü yaşıl günbəzdə “bir kəklik yürüşlü, şux, solmaz pəri”, Xarəzm gözəli Nazpəri oturur və öz rəvayətində iman və xurafatı, daxildən gələn həqiqi güclə kənardan gələn aldadıcı və təhlükəli köməyi üz-üzə qoyur, şübhələr içində boğulan insanın fəlakətini nəql edir. Burada Allahın yer üzündə xəlifəsi olan İnsanla, yaradılışı zamanı onun qarşısında səcdə edən cinlər qarşı-qarşıya gəlir. Məlum olur ki, öz gücünü bilməyən, anlamayan İnsan cindən də zəifdir. Axı, məhz İnsan bildirir ki,
Hər işin sirrindən xəbərdaram mən,
Hər elmə vaqifəm, üstünəm səndən.
Səbəb boş deyilməz, gəl, düşün bir az,
Yolu xəyal ilə süpürmək olmaz.
Yaşıl rənglə şair məhz imanın bütün gücünü verməyə çalışır:
Yaşıllıq hər şeyin təravətidir,
Yaşıl rəng gözləri işıqlı edir.
Bitki yaşıllıqla həmahəng olar,
Cavanlıq hər zaman yaşıl rəng olar.
Burada Xarəzmin müasir məkanlarından birində – Qazaxıstanda belə zidd xüsusiyyətləri özündə cəmləyən bir qadın yada düşür – məhz öz daxili gücünə, istedadına və savadına arxalanan Dariqa Nazarbayeva. O, ölkəsinin siyasi meydanında layiqi söz deməklə, iqtisadi layihələrdə cəsarətli addımlar atmaqla, öz cəmiyyətinin ən həssas nəsli – yeniyetmələrin tərbiyəsi, fiziki əngəlli uşaqların mənəvi tərbiyəsi üçün əhəmiyyətli təkliflər irəli sürməklə yanaşı, öz mənəvi dünyasının, Yaradandan aldığı lütfü – gözəl metso-soprano səsini də unutmur.
Yeddi gözəl poemasının ən həyəcanlı rəvayətlərindən biri yəqin ki, qırmızı günbəzdə “türktək sevimli” Slavyan gözəli Nəsrinnuşdan gəlir və o, bir rənglə həm ölümü, həm həyatı anladır. Bir yanda qırmızı rəng axan “nakam göz yaşı, sevgi yolunda kəsilən başlar, al qana bulanan yollar, divarlar aqressiya və zülmün rəmzidirsə, digər yanda o, həyata, şahlığı və ucalığa işarə edir:.
Qan ki ruhumuza qarışıb yaşar,
Canın bu lütfündə qırmızılıq var.
Ey insan oğlunda yaxşılıq gəzən,
Əsl yaxşılığı al rəngdə bil sən.
İstər-istəməz bu məqamda belə ziddiyyətli mahiyyətə sahib bir ölkə – ABŞ və onun 49-cu vitse-prezidenti Kamilla Harris yada düşür. Əslində təzad dolu, bir-birini inkar edən məqamlar Harrisin həm ata-babalarından aldığı genində var, həm də öz ölkəsinin, təmsil etdiyi hakimiyyətin adından irəli sürdüyü təkliflərdə, islahatlarda. Avropa Parlamentində çıxışı zamanı Qərb ölkələrini “qadınlara işləyən və daha təhlükəsiz, daha güclü bir dünya yaratmağa” çağıran Kamilla Harris öz varlığı ilə Birləşmiş Ştatlara bir həqiqəti əyani şəkildə göstərdi: dərisinin rənginə, daşıdığı genlərə və cinsinə rəğmən insan ilk növbədə Şəxsiyyət kimi yetişməyi bacarmalıdır.
Beşinci günbəzdə “nurə qərq eləyən günü, ulduzu, Məğrib padşahının Azəryun qızı” firuzə (göy) rəngin hikmətini açır. Bu fani dünyanın keçici zövq-səfasına aludə olmaqla, nəfsinin quluna çevrilməklə insan nəinki Allahdan aldığı ilahi lütfü, ali mahiyyətini, hətta şəxsiyyətini, varlığını da unutmağa, ən ali məqamdan ən rəzil vəziyyətə düşməyə qadirdi.
Yalana doğrudan pərdə tutarlar,
Bəzən də ki bala zəhər qatarlar.
Sönükdür hər zaman yalan xəyallar,
Yalnız həqiqətdə ölməz qüvvə var.
Sahib olduğu var-dövləti, iqtidarı xalqının maarifləməyinə, sağlamlığına yönəldən müasir ərəb gözəli – Qatar şahzadəsi Şeyxa Moza ərəb dünyasında sanki özü boyda bir inqilab mücəssəməsidir. Ölkəsində azad KİV və vətəndaş cəmiyyəti yaratmaq uğrunda ciddi fəaliyyət göstərən, Qatarı yeni “Silikon vadi”yə çevirmək üçün elm və texnologiya parkı yaradan Şeyxa Moza qadının öz simasını, gözəlliyini qurban vermədən, insanlıq mahiyyətini itirmədən, tərəqqinin, maarifçiliyin də aşiqi olmağın mümkünlüyünü göstərir.
Altıncı səndəl ağacı rəngli günbəzdə “şanlı qeysər qızı, şöhrətli Humay, Humayun gözəli, surəti Humay” əbədi bir mübarizəsinin Xeyir və Şərin qarşı-qarşıya durmasının nağılını danışır. Hər nə qədər Xeyri kor edib, susuz çöllərdə kimsəsiz qoysalar da, Yaradan onu tək qoymur, çünki dünyanın varlığı zatən xeyir üzərindədir. Axı, onun əli ilə bəndələrin imanı, ümidi ölmür. Bu mübarizə bu gün də davam edir və şərə qarşı uyğur gözəli – Rabiə Qadir mübarizə aparır. Uyğur dissidenti, “Ümumdünya Uyğur Konqresinin” prezidenti, xeyriyyəçi və uyğur təşkilatlarını hər vasitə ilə dəstəkləyən bu xanım xalqına zülm edənlərə və ondan qat-qat güclü olanlara nəinki meydan oxudu, hətta “tarixin başqa üzünü göstərə bildi.” Çünki rəvayətdəki Xeyirin də söylədiyi kimi,
Hər kimin olarsa Allah pənahı,
Odur xoşbəxtliyin əbədi şahı.
Mənim taleyimə Allah oldu yar,
İqbalım eylədi məni tacidar.
Nəhayət sonuncu ağ günbəzdə “Keykavus nəslindən dilli, diləkli, Kəsranın Dürsəti tavus bəzəkli” gözəl təmizliyi, paklığı tərənnüm edən rəvayət söyləyir.
Rənglər çox sünidir, dünyada bir ağ
Bilməyir sünilik, bilməyir boyaq.
Nə zaman eyləsən haqqa ibadət,
Ağ libas geyməkdir yaxşı əlamət.
Bütün poema boyu fərqli hadisələr arasında vurnuxan, bəzən əyrinin üstün gəldiyini düşünən insan rahatlığı yenə saflıqda, ucalıqda tapır, çünki bu, Haqqın yoludur. Hər nə qədər tez ləkə götürən olsa da, bu sağ yolu tutan insanlar pisliyin yer üzünü almasından, işığın üzünü kirin tutmasından xilas edir. Ağ rəngin saflığına, səmimiyyətinə yaraşan tək qadın obrazı Anadır. Düşmənin tapdağında qalsa da, öz oğlunu səbirlə gözləyən Ana-Torpaq, oğlunu Vətən üçün şəhid verib, başını dik tutan şəhid Anası, övladının aydınlığa çıxması üçün ürəyini çıraq edən sadə bir Ana.
Biz “Yeddi gözəl”i bir az fərqli, daha dəqiq, qadın baxış bucağından təhlil etdik. Əslində, biz poemadakı süjet xəttini öz ideyamıza tətbiq etdik: 7 ayrı-ayrı rəvayətlə bir Qadın obrazının hikmətini, xüsusiyyətini açmağa çalışdıq. Bu qadınlardan hər birinin təqdirə, yaxud tənqidə layiq çox keyfiyyəti ola bilər. Ancaq biz məhz onları Şəxsiyyət edən, digərləri arasında fərqləndirən keyfiyyətlərini önə çəkdik. Təhsil üçün dünyanı səfərbər edən Malala Yusufzai, ürəklərdə taxt quran Ledi Diana, daxili işığına güvənib irəli gedən Dariqa Nazarbayeva, insanlığı hər şeydən ucada tutan Kamilla Harris, var-dövləti xalqının sağlamlığı və təhsili üçün xərcləyən Şeyxa Moza, xalqının düşməninə meydan oxuyan Rabiə Qadir, nəhayət böyük hərflərlə yazılan Ana – hər biri Mehriban Əliyevanın şəxsiyyətindən bir parçadır, kimisi az, kimisi çox. Ancaq daha neçə ali xüsusiyyət açılmamış qalır.
Fəlsəfənin imtahanı (21 iyun, 2021)
yaxud məqbulların ümidinə qalmış hikmət sevgisi
Bu günlərdə ali təhsil ocaqlarında fəlsəfənin tədrisinin azaldılması söhbəti təkrar aktuallaşdı. İlk dəfə fəlsəfə seçmə fənn kimi tədris olunmağa başlayanda da belə bir həyəcan təbili çalınmışdı. 2009-cu ildə akademik Ramiz Mehdiyev “Fəlsəfə və onun ictimai həyatda yeri” adlı məqaləsində yazırdı ki, “Son illərdə Azərbaycan ali məktəblərinin tədris planlarında fəlsəfəyə və ictimai-siyasi fənlərə ayrılan saatların azaldılması, bu fənlərin bir çoxunun ixtisar edilməsi, orta məktəblərdə “İnsan və cəmiyyət” fənninin tədrisi üçün hələ də müəllim kadrlarının hazırlanmaması, kütləvi informasiya vasitələrində fəlsəfi fikir tariximizə və ümumiyyətlə mənəvi təkamülə, dünyagörüşünün genişlənməsinə xidmət edən verilişlərə çox az yer ayrılması, habelə, mədəniyyətşünaslıq və maarifçilik yönlü verilişlərin azlığı, mədəni-mənəvi dəyərlərin yetərincə təbliğ olunmaması – bütün bunlar bizi narahat edir”. Bir cümlədə problemin mahiyyəti üç istiqamətdə açılır: a) kadr hazırlığının olmaması, b) tədris proqramında lazımi materialların diqqətdən kənar qalması və c) fəlsəfənin kifayət qədər təbliğ olunmaması. O vaxt məsələ İTV-də “Açıq dərs” verilişində geniş müzakirəyə çıxarıldı və Səlahəddin Xəlilov öz mövqeyini 525-ci qəzetdə “Fəlsəfə bizə lazımdırmı?” məqaləsi ilə bildirdi: “ Bu gün fəlsəfə mənim deyil, bizim deyil, çünki fəlsəfə onu yaradanın, ona sahib çıxanındır. “Fəlsəfə heç kimin deyil” fikri ilə də razılaşmaq olmaz. Çünki fəlsəfənin sükanı hələ də Qərbin əlindədir. Bəli, dünya onu anlayanındır. Fəlsəfə kimindirsə, dünya da onundur”. Səlahəddin müəllim fəlsəfənin yalnız mütəxəssislər üçün deyil, hər kəs üçün zəruri olduğunu xatırlatmaqla bu laqeydliyin nəticədə naqis şəxsiyyətə və naqis cəmiyyətə gətirə biləcəyinə də eyham vururdu. Fəlsəfəsi olmayan bir xalqın öz fəlsəfəsi də qələmə alınmayacaq və beləcə o, daim Qərbin, xarici qüvvələrin yedəyində getməli olacaq. Əlbəttə, məsələ bununla bitmədi. 2010-cu ildə akademik Ramiz Mehdiyev fəlsəfəyə aid yeni bir dərs vəsaiti təqdim etdi və həmin dərsliyin “İnsan fəlsəfəsi” fəslində cəmiyyətin qarşılaşdığı “fəlsəfə böhranının” səbəbini belə açıqlayırdı: “Tədris vaxtından səmərəsiz istifadə edilməsi ona gətirib çıxarır ki, zəruri sosial-mənəvi hazırlıq, estetik və fiziki inkişaf üçün ayrılan saatlar minimuma endirilir, bu isə şəxsiyyətin tərbiyəsi və inkişafı məsələlərinin optimal həllini təmin etmir”. Fəlsəfənin sadəcə bir fənn olmayıb, sağlam düşüncəli, düzgün əqidəli vətəndaş yetişdirməklə möhkəm cəmiyyətin quruluşunu təmin edən qüvvə olduğu vurğulanırdı. Təqribən bir il sonra problemin müzakirəsi beynəlxalq miqyasa qədər böyüdü və 2011-ci ildə “Şərq-Qərb Tədqiqat Mərkəzinə”, qısa desək, “Fəlsəfə dünyası”na toplaşan fərqli ölkələrdən gələn filosoflar bir neçə saat ərzində fəlsəfənin tədrisini “elmiliyin meyarları” kontekstində təhlil elədilər. Burada Azərbaycandan Səlahəddin Xəlilov, Türkiyədən Kənan Gürsoy, Avstriyadan Hans Köxler, Qazaxıstandan Nısanbayev, Rusiyadan Aleksandr Çumakov kimi düşüncə sahibləri vardı. Müzakirədən belə anladım ki, mövqelər fərqli olsa da, coğrafiyadan asılı olmadan hamının dərdi birdir və hamı dərman axtarır. Məsələn, Çumakov dedi ki, “Fəlsəfəni öyrətmək mümkün deyil, ona yalnız həvəs, maraq oyatmaq, təhrik etmək olar”, Hans Köxler isə öz təcrübəsini misal çəkdi: “Avstriyada, məsələn, bizim universitetdə iki fəlsəfə departamenti var, xristian fəlsəfəsi (teologiya) və fəlsəfə. Bu yaxınlarda bizim rektorumuz maliyyəyə qənaət məqsədi ilə iki fakültəni birləşdirmək istədi. Mən etiraz etdim ki, bu, mümkün deyil, xristian inamına əsaslandığımıza görə bizim fəlsəfəmiz də həmin inama əsaslanır”. Bir sözlə, hər biri haqlı olaraq fəlsəfənin tədrisindən daha çox diqqəti nəyin və necə tədris olunmasına fokusladılar.
O vaxt müzakirələri diqqətlə izləyəndə məndə də bir sual yaranmışdı: fəlsəfənin seçmə fənn olması niyə dəhşət doğurur? Düşünməyi bacaran və seçən tələbə zatən fəlsəfəni seçəcək, yox, düşünmək onun üçün bir yükdürsə və o, “düşünən insan” anlayışından uzaqdırsa, ona məcburi fəlsəfə kursu nə verə bilər ki? Əslində, cavab Ramiz müəllimin məqaləsində var idi: hələ orta məktəbdə gəncə düşünməyi öyrətmək lazımdır ki, sonra da universitetdə onun davamını axtarmaq istəsin. Təəssüf ki, o vaxt qoyulan problemlər həllini tapmadı, nəticədə fəlsəfə daha dərin bir böhrana girməkdə davam elədi və bu gün onun ümumiyyətlə tədrisdən yığışdırılması söhbəti aktuallaşıb. Hətta bu sadəcə söz-söhbət olsa belə, fəlsəfənin “yiyəsiz yetim” kimi hər yerdən sıxışdırılması, haqqında artıq-əskik ifadələrin işlədilməsi heç xoş mənzərə deyil. Haradan gəldik bu vəziyyətə? Hara gedirik? “Elmlərin anasını” niyə ağlar günə qoyurlar?!
Tədris olunan fəlsəfədirmi?!
Ali məktəblərdə fəlsəfənin tədrisinin sıxışdırlmasına bəzən siyasi rəng verib, “düşünmək qabiliyyətinin qarşısını almaq” kimi təqdim edirlər. Fəlsəfə inanmağı, öz inancın üçün hər təhlükəyə cəsarətlə sinə gərməyi, öz düşüncəni əsaslandırmaq üçün durmadan, davamlı şəkildə savadlanmağı, bilik toplamağı, ən vacibi isə özünün, öz düşüncənin, deməli, öz şəxsiyyətinin sahibi olmağı öyrədir. Qısa desək, fəlsəfə azad təfəkkürün bələdçisidir. Dövlət bunun əleyhinədirmi? Sanmıram. Ölkə Prezidenti İlham Əliyev Bakı Dövlət Universitetinin yubileyindəki çıxışında deyir: “Onlar (Azərbaycanı sevməyənlər – K.B.) gəncləri əsas hədəf seçiblər və gəncləri yoldan çıxarmaq istəyirlər, onların beyinlərini zəhərləmək istəyirlər, onları xalqa qarşı, Vətənə qarşı, ənənəvi dəyərlərə qarşı qaldırmaq istəyirlər. Alınmır və alınmayacaq. Çünki Azərbaycan gəncləri vətənpərvərdir, Vətəni sevəndirlər, Vətənə bağlıdırlar. Ancaq o niyyət var və biz bunu bilməliyik, müəllimlər də bilməlidirlər. Müəllimlər tələbələrə nəinki biliklər verməlidirlər, onları tərbiyə də etməlidirlər”. Deməli, dövlət heç də şüursuz, biliksiz gənclərin yetişməsini dəstəkləmir, çünki məhz eləsinin xarici qüvvələrin “xammalına” çevrilmək təhlükəsi var. Ölkə başçısı milyonların qarşısında tələb edir ki, “Gənclər milli ruhda, vətənpərvərlik ruhunda, ənənəvi dəyərlər əsasında tərbiyə almalıdırlar. Bax belə gənclər ölkəmizi gələcəyə inamla aparacaq. Hesab edirəm ki, bugünkü gənclərin mütləq əksəriyyəti bu meyarlara cavab verir – bilikli, savadlı, Vətənə bağlı, vətənpərvər və dünyaya açıq. Elə olmalıdır ki, Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi güclənsin”. Bəli, Vətən düşüncəli gənclərlə güclüdür və dövlətin müstəqilliyini qoruyan siyasətin prioritet xətti məhz müstəqil düşüncənin formalaşdırılmasıdır.
Tədris ocağının özünə baxaq. İki il əvvəl Fəlsəfə İnstitutuna BDU-nun fəlsəfə fakültəsinin təqribən 20 tələbəsi təcrübəyə gəlmişdi. Hər biri ilə tanış olub, maraq dairələrini öyrənib, müzakirə üçün mövzular axtarmağa başladım. Elə ilk görüşdə laqeyd baxışlar, danışıq yerinə anlaşılmaz mızıltılar, orta məktəb uşağı kimi dərsi pozmaq cəhdləri, şit zarafatlar məni sözün həqiqi mənasında şoka saldı. Amma ruhdan düşmədim və onları həvəsləndirmək üçün 2 həftə müddətində söhbətlər apardım, fəlsəfənin əhəmiyyətindən, düşüncənin necə bir gizli xəzinə, böyük güc olmasından danışdım. Nəhayət zaldakı kürsünü göstərib onlara belə bir təklif etdim: “Sizə buradan bir saat ərzində azad söz demək hüququ veriləcək. Mövzunu özünüz seçin. İnstitutun elmi kontingenti dinləyiciniz olacaq”. Təsəvvür edin, heç kim istəmədi! Heç kim! Bir az cəsarət verəndən sonra 5 nəfər öz mövzusunu təklif elədi. 20 nəfərdən 1-i də olsa, mənim üçün qələbə idi. Seminar günü gəldi, İnstitutun əməkdaşları toplaşdı və … tələbələr gəlmədilər. Onlar bilirdilər ki, bu, imtahan deyil və qiymət kitabçasına heç nə yazılmayacaq. 4-cü kurs tələbəsi azad söz demək istəmədi! Heç cəhd də eləmədi. 21 yaşında gənc yalnız məqbul müqabilində ağzını açırmış! Bir müddət sonra sözün həqiqi mənasında bədbəxt edilmiş bu gənclərin apatik halının səbəbini anladım: fəlsəfə proqramı adına nə gəldi tərtib edənlər, fəlsəfi mühazirə adına auditoriyaya gənclik xatirələrini danışanlar əllərindən gələni edirlər ki, tələbələr fəlsəfəyə nifrət etsinlər. Mənim BDU-da çox hörmət etdiyim fəlsəfə müəllimləri var, o ali məktəbdən bir çox istedadlı gənclər çıxıb və çoxu hazırda hörmət bəslədiyim həmkarımdır. İnanmaq istəyirəm ki, təcrübəyə gələn həmin gənclər sadəcə kiminsə “uğursuz təcrübəsinin” qurbanları idilər. Əlbəttə, azad düşüncə yalnız parta arxasında öyrədilmir; filosof olmaq fəlsəfə kursunu məcburi keçib məqbul almaq da deyil. Neçə tanınmış fikir sahibi tanıyıram ki, tamamilə başqa sahənin – riyaziyyatın, fizikanın, tarixin yetirməsidir. Lakin bu da faktdır ki, Fəlsəfə dərsləri gəncin həyatının ən əhəmiyyətli hissəsində – öyrənmək, şəxsiyyətinin formalaşdığı bir mərhələsində kamil bələdçidir. Ancaq zaman və məkana meydan oxuyan həqiqi Fəlsəfə! Kiminsə mənasız xatirələri, “vaxt öldürən” söhbətləri yox!
Dediklərimlə mən zatən yıxılmış fəlsəfəni baltalamaq istəmirəm, əksinə, məqsədim onu yıxan, indi də ayağa qalxmağa mane olan səbəbləri araşdırmaqdır. Və belə məlum olur ki, səbəb elə tədrisin özündədir. Başqası yox, elə özümüz durmuşuq Fəlsəfənin qəsdinə.
Nə etməli?
Nikolay Çernışevski kimi, sualı birbaşa qoyub mətləbə keçmək istəyirəm. Hər şeydən əvvəl qeyd edim ki, belə bir əhəmiyyətli məsələni bir neçə fikir sahibi ortaq şəkildə müzakirə etsə, daha məhsuldar olardı. Mən istənilən müzakirəyə açığam. Bu problemlə bağlı mən də ara-sıra məqalələr yazıb, ixtisasından, aldığı təhsildən asılı olmayaraq hər kəsi düşünməyi öyrənməyə çağırmışam. İndi yalnız konkret təkliflərimi yazacağam.
- Hər şeydən əvvəl vurğulayım ki, yükün hamısı yalnız ali məktəblərin üzərinə düşməməlidir. Orada tələbələr yetişir, Elmlər Akademiyasında isə həmin tələbələri yetişdirən müəllimlər. Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutu fəlsəfə mərkəzi olduğunu təsdiqləməlidir.
- Tədris proqramlarında mütləq milli fəlsəfə, milli təfəkkür ağırlıq təşkil etməlidir. Antik Yunan, Orta əsr Renessans, Yeni Dövr və daha hansı isə fəlsəfəni öyrənən tələbə əvvəlcə özünü tanımalı, öz kökünü, hikmətini dəyərləndirməyi bacarmalıdır. Nə qədər acı da olsa, etiraf etməliyik ki, bugünkü bazar şəraitində fənn olaraq fəlsəfənin “alıcısı” azdır, ona görə də onun “istehsalını” azaldırlar. Üstəlik, nəzərə alaq ki, bizim bu bazarda əsasən “xarici mal” satılır. Həqiqi alıcı zatən gedib onu elə yerindən almaq istəyir, əldən ələ sərf eləmir. Kantı seçən, yaxud Çin fəlsəfəsini sevən daha dərin bilik axtarır və bizim tədrisdə onu ala bilmir. Bu, dərdin yarısıdır. Başqa yarısında da həmin tələbə elə öz fəlsəfə müəlliminə, elmi rəhbərinə sual verir, daha doğrusu, irad tutur: “Bizdə filosof var ki?” Əgər bu sualı verirsə, deməli, düşüncə müstəvisində həmin gənci artıq itirmişik. Ona Sührəvərdini də gətirsək, inanmaz, onu başqa millətə aid edər. Bəli, mütləq bütün yüksək fəlsəfələri öyrənək, qədimdən bu günə uzanan bütün hikmətləri mənimsəyək, … ancaq öz fəlsəfəmizin, hikmətimizin təməli üzərində. Həm gənclər öz kökünü tanısın, qürur duysun, inansın, həm də formalaşan yeni təfəkkür sahibi, yeni şəxsiyyət ilk növbədə öz millətinə, cəmiyyətinə xeyir versin.
- Dünya fəlsəfə irsi Azərbaycan dilinə tərcümə edilməlidir və bu, həvəskar, pərakəndə halda deyil, mütəxəssislərin nəzarəti altında olmalıdır. Bura Şərq və Qərbin həm klassik, həm də müasir müəllifləri aiddir. Bununla həm milli fəlsəfənin dili inkişaf edəcək, həm də tələbələr, araşdırmaçılar fəlsəfi irslə tanış olmaq imkanı qazanacaq. Bununla aspirant və doktorantların tədqiqat sahələri də genişlənəcək.
- Azərbaycan filosofları haqqında sənədli filmlər çəkilməlidir. Bu, yalnız fəlsəfənin təbliğatına deyil, həm də maariflənməyə xidmət edəcək. Xalq öz mütəfəkkirlərini tanımalıdır. Xalq bilməlidir ki, o yalnız çalıb oynamağı yox, həm də düşünməyi bacarır.
- Fəlsəfə İnstitutu ali məktəblərlə əməkdaşlığını sıxlaşdırmalı, ən aktual mövzular ətrafında birgə fəlsəfi konfranslar seminarlar keçirməlidir və geniş auditoriya üçün açıq olmalıdır. Bu seminarlar yalnız dost-tanış, institutun əməkdaşları üçün deyil, geniş auditoriya üçün açıq olmalıdır. Məsələn, nümunə üçün deyim ki, mən 3 il ərzində Amerika Mərkəzində “Özümüzlə üz-üzə” adlı fəlsəfi məsləhətləşmə xarakterli seminarlar aparmışam və ən fərqli yaş kateqoriyalarından olanların necə həvəslə gəlib dinlədiklərinin, maraqlı fikirlər söylədiklərinin şahidi olmuşam. Azad düşüncə sahibləri hər yerdə var və onları səfərbər etmək lazımdır. Düşüncə dinlənilməli və dəyərləndirilməlidir. Əks halda, axarı olmayan su kimi tədricən sahibinin mənəviyyatını bataqlığa çevirəcək, bu isə cəmiyyətdə əks olunacaq. Necə ki, uşaq yaşında şahmat oynamağı öyrənmək onun məntiqinin, fikir ardıcıllığının inkişaf etməsinə kömək edir, eləcə də fəlsəfi təfəkkür insanın bütün həyatında işıq ola bilir, düyünə düşmüş işləri anlamağa kömək edir.
Son söz yerinə
Xalqların inkişaf yolu heç də həmişə hamar olmur. Bunu tarixin zərurəti kimi də qəbul etmək olar. Ancaq yalnız öz düşüncəsinə əmin olan, öz varlığını dərk edərək bunu dünyaya bəyan edə bilən xalqlar taleyin çətin məqamlarından çıxa bilir. Məsələn, bu gün alman xalqı az qala Fəlsəfənin anası kimi tanınır. Halbuki XIX əsrdə almanlar dərin bir böhran içindəydilər və bunu ilk növbədə onun düşüncə sahibləri görür və həll yolları axtarırdılar. Hegel dövrünün reallığının boğucu olduğunu, insanların get-gedə mənən rəzilləşdiyini görüb bildirirdi ki, “alman həyatı indiki vəziyyətində qala bilməz, çünki hər şey bütün qüvvəsini, bütün ləyaqətini itirib, nə isə mənfi bir hadisəyə çevrilib”. Eyni proses XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda da gedirdi: aydınlar səfərbər olunaraq nəşr etdikləri jurnallar, məqalələr vasitəsilə xalqı sanki xəstəlik kimi bürümüş cəhalətdən xilas etməyə çalışırdılar. Və Azərbaycanda bütün sahələrdə yüksək bir dirçəliş yaşandı.
Elmin, mədəniyyətin, dinin – hərəsinin öz missiyası var. Fəlsəfənin missiyası düşüncəli, özünü dərk etməyə qadir İnsan yetişdirməkdir. Şübhəsiz ki, bu gün Fəlsəfə katarsıs yaşayır. Yalnız bizdə yox, bütün dünyada. Düşüncələr, maraqlar ələnib ələkdən keçir. Əslində, bu gün insan özü bir böhran halı yaşayır. Bu səbəbdən onun əlaqəli olduğu hər bir sahə, hər bir istiqamət böhrandadır. Belə böhranlar tarixdə çox olub və məhz böhranların əsası olan insan böhranının kökünü, səbəblərini, xüsusiyyətlərini öyrənməklə onların öhdəsindən gələ biliblər. Bütün istiqamətləri böhrandan çıxartmaq üçün məhz insanın özü, təfəkkürü böhrandan çıxmalıdır. Bu isə fəlsəfənin missiyasıdır.
Bəli, hikmət və hikmətə sevgi olan Fəlsəfə həmişə risk zonasında olub, qədimdə də, indi də. Elə insanlığın özü kimi. Amma o, təməl olduğuna görə, onu yox eləmək mümkün olmayıb, yenə də olmayacaq.
Vətənə bənzəyən Ana – Əsmət xanım (5 mart, 2021)
Bakı Dövlət Universitetin Şərqünaslıq fakültəsinə qəbul olunanda eşitdiyim təbriklər arasında biri məni əməllicə düşündürmüşdü: “o təhsil ocağının divarları, dəhlizləri də insanı tərbiyə edir. Özün şahid olacan”. Oldum da. İlk günlərdən diqqqətimi bir müəllim cəlb eləmişdi – gözəl, başında ağ kəlağayı, mehriban bir xanım. Lap Anam kimi. Kim olduğunu soruşdum. Fars dili müəllimi Hacı Əsmətxanım Məmmədova dedilər. Yuxarı kurslarda bizə fars dili öyrədəcəkmiş. Belə mələksima, mehriban xanımın bizə dərs deyəcəyini öyrənib yaman sevinmişdim, səbirsizlənmişdim, hətta gedib öncədən fars dili kitabı da almışdım. Təəssüf ki, fars dili müəllimimiz başqası oldu, mənim bütün həvəsim də elə ilk dərsdən müəllimin dərs yerinə xarici səfərlərlə bağlı xatirələri kimi duman kimi yox oldu uçdu. Amma Əsmət xanıma olan heyranlığım, marağım daha da artdı.
Hacı xanım yaxından tanıdığım ilk qadın alimdir və təbii ki, mənim bu barədə təsəvvürümün formalaşmasında ciddi rol oynadı. Eşitdiyimə görə, bir vaxtlar bu istedadlı gənc tələbə qızı Universitetdə saxlamaq, bir pedaqoq, alim kimi yetişdirmək təşəbbüsü məhz mərhum professor şərqşünas Rəhim Sultanovun olub. Bir vaxtlar öz müəllimindən gördüyü belə bir təmənnasız yaxşılığı sonralar Əsmət xanım öz tələbələrinə göstərib. Nə gözəl. Deməli, yalnız qanla, genlərlə deyil, aldığı xeyirxahlıq dərsləri də nəsildən nəsilə ötürülə bilirmiş. Tələbələri Əsmət xanım haqqında yalnız pedaqoq kimi yox, həm də ana kimi danışırlar. Hiss olunur ki, onun göstərdiyi qayğı, diqqət, səmimiyyət sanki əmanət verilib və bu tələbələr həmin əmanəti – aldıqları o müsbət, qurucu enerjini mütləq öz ətraflarına paylayacaqlar. Yəqin Hüseyn Cavid belə hallar üçün deyib ki,
Qadın gülərsə, bu ıssız mühitimiz güləcək,
Sürüklənən bəşəriyyət qadınla yüksələcək.
Antik dövrdə Diotima Sokratı öyrədirdi ki, sevgi – gözəlliyə can atmaq deyil, dünyaya gözəllik gətirməkdir. Onu da əlavə edir ki, sevgini bədən istəyəndə dünyaya övlad gətirirlər, bu, mənəvi bir hamiləlik olanda isə ortaya gözəl düşüncələr, kəşflər çıxır. “Bunların valideyni bütün yaradıcı kəslər və o ustalar olur ki, onlar nə isə kəşf etmiş olurlar”. İlk baxışda belə anlaşılır ki, qadın seçim qarşısındadır: ya ailə və onun timsalında nəsil, övlad, ya da sevgi və onun timsalında mənəvi kamillik, müdriklik. Bu fikirlə qarşılaşanda istər-istəməz hər ikisinin bir şəxsdə mümkün olub olmamasını düşündüm və yadıma düşən tək-tək qadınlardan biri də Əsmət xanım oldu. Axı o, həm alim kimi özünü təsdiqləyə bilib, neçə kitabın, tədqiqat əsərinin müəllifidir, daha çətini isə pedaqoq adını şərəflə qoruyub, ucaldıb, həm də Ana kimi. Əsmət xanım Bakı kəndlərində böyüyüb oxuyub – qız uşağının təhsil almaq üçün şəraitin çox sərt olduğu məkanda. Nəinki oxumuşdu, sonralar elə Bakı kəndlərindən birindən də Millət vəkilliyinə namizəd olmuş, tam 10 il onların yüksək tribunadan səsi olmağı bacarmışdı. Bu, məsələnin bir tərəfidir. Digər tərəfdən isə, həyat elə gətirmişdi ki, mən Əsmət xanımın qızı ilə tələbə yoldaşı idim və onun vasitəsilə həm də çoxunun Millət vəkili, Universitet müəllimi kimi tanıdığı şəxsi həm də ev xanımı kimi tanıya bilirdim. Tanıdıqca öz heyranlığıma daha çox haqq qazandırırdım. Vətən, cəmiyyət üçün dörd layiqli övlad yetişdirmək, oğullarını öz əlləri ilə cəbhəyə yola salmaq hər Anaya nəsib olmur.
Şahidi olduğum ən yeni tarixin hadisələrini də düşündükcə belə qənaətə gəlirəm ki, Azərbaycanın sevən və onun üçün övlad yetidirən hər Ana Vətəninin taleyini də yaşamalı olub. Və məhz Azərbaycanın özünə bənzəyən Analar Vətənimiz kimi sınmır, alnı açıq, beli dik dura bilir. Bəzən dövrün, zəmanənin sərt üzü insanı elə dəyişir ki, özünün də xəbəri olmur. Əslində, hər insan matrisadır və şərtlərin tələbi ilə müəyyən keyfiyyəti önə keçir və bir də görürsən ki, dünənə qədər çox mehriban insan kimi tanıdığın biri bu gün qarşında vəzifəsi naminə ən rəhimsiz addım atan biridir. Yaxud orta məktəbdə ən çəlimsiz, sakit oğlan uşağı sabah Vətən uğrunda gedən döyüşdə tankın üstünə əliyalın yeriyib yodaşlarını xilas edən qəhrəmana çevrilir. Bəli, insan mürəkkəb varlıqdır, ancaq onun ilk yaradılışdan Allah tərəfindən verilmiş bir nurlu nüvəsi var ki, heç bir şərait, sərt tələb onu dəyişə bilmir və həmin nur bütün keyfiyyətlərinin pozulmasının, qarşısını alır, yaxud ali niyyətinin yolunu daha da işıqlandırır. Bir insanda baş verən dəyişiklikləri isə onun özündən qabaq ətrafı görüb sezə bilir. Universiteti bitirəndən sonra mən ara-sıra Əsmət xanım haqqında məlumatlar öyənirdim. Yaşadığı dərdlərdən də xəbər tuturdum, bəlalardan da. Bütün bunlara baxmayaraq, bu illər ərzində Əsmət xanımın məhz təsvir etdiyim Analardan biri olduğunu bilmək məni çox xoşbəxt edirdi. Hörmət etdiyim, heyranı olduğum bir şəxsin mənə heç bir peşmanlıq, təəssüf hissi yaşatmadığına görə.
İllər sonra Əsmət xanımla təkrar görüşdük. Universitet dəhlizlərində yox, adi bir ev şəraitində. Ancaq qəribədir qarşımda yenə də həmin şax qamətli, gülərüzlü, gözləri ilə həmsöhbətini nəvazişlə qucaqlayan, mehriban səsli Xanım durmuşdu. İllər əsməmişdi Əsmət xanımın şəxsiyyəti üzərindən və mən yenə heyran-heyran ona tamaşa elədim.
Müəllimlər iki cür olur. Bir var auditoriyada sənə nə isə öyrədən, bilavasitə ünsiyyətdə olan, bir də var sadəcə şəxsiyyəti, varlığı ilə sənə örnək olan. Yəqin ki, Əsmət xanımı ikinci növ müəllimlərimdən hesab edə bilərəm. Ən qəribəsi odur ki, yenə də onunla görüşəndə içimdə fars dilini öyrənmək həvəsi yarandı, tələbə olmaq və məhz Əsmət xanımdan bu dilin gözəlliklərini öyrənmək istədim. Ona tamaşa edə-edə onu da düşündüm ki, onun içindəki həmin ilahi nur, ilahi nüvə necə qüvvətlidir ki, onu illərin sınaqları qarşısında belə mətin, şax saxlaya bilib.
Öyrəndim ki, Əsmət xanımın doğum günü, yubileyi imiş. Neçə yaşının tamam olduğunu öyrəndim və həmən unutdum. İllərin, şərtlərin önündə aciz qaldığı bir Xanımın neçə yaşı olduğunun bir önəmi qalırmı?! Vətənə bənzəyən bir Ananın yubileyində hansı rəqəmin yazıılmağının bir əhəmiyyəti varmı?! Düşünürəm, yox.
“Xosrov və Şirin”: reallığın şirini və acısı (3 aprel, 2021)
2021-ci il ölkə başçısı tərəfindən Nizami Gəncəvi ili elan edildi. 880 yaşı tamam olan dahinin yubileyinin belə təmtəraqlı qeydi çox məntiqli idi və hər kəsi sevindirdi. Mən isə bu məsələni bir də fərqli tərəfini vurğulamaq istəyirəm: dünya tarixində 2020-ci ilə öz qılınci ilə çəkdiyi imza və möhürünü Azərbaycan 2021-ci ildə qələmi ilə təsdiq etməlidir. Elə möhtəşəm qələbə belə sonsuz bir hikmət sahibinin işığı ilə tamamlana bilər. Bəli, Nizami Gəncəvi müdrikliyi yüksəlmiş ruhumuzun həmin zirvədə bərqərar olması üçün lazımdır. Hələ XV əsrdə Sultan Murad xan oğluna nəsihətində qələm və qılınc tərəzisinin gözünü daim düzgün tutmağı nəsihət edir, çünki “tərəzini doğru tutsan, Allah Taala da sənə doğru nəzər edər”, – deyirdi. Məhz qılınc və qələminin tarazlığını qoruya bilən Fateh Sultan Konstantinopolu fəth edib tarixin çarxını dəyişdi. 2021-ci ildə Azərbaycan tarixində tərəzinin gözləri arasında “ədaləti” bərpa etmək üçün “Nizami Gəncəvi ili” elan olundu. Əlbəttə, necə ki, sonsuzluğu bir anda sığdırmaq olmur, eləcə də Nizami hikmətini bir illə ehtiva etmək mümkün deyil. Bununla belə, elə şairin öz tövsiyəsi bələdçimiz olsun:
Sözündə çoxluğa qoyma yer olsun,
Birin yüz olmasın, yüzün bir olsun.
Nizami Gəncəvi haqqında o qədər dəyərli əsərlər, tədqiqatar var ki, onları oxumağın özünə bir il bəs eləməz. Mən onlardan bəzilərindən bəhrələnərək Nizami hikmərtindən sadəcə bir-iki yarpağa diqqət çəkmək istəyirəm. Bələdçim də Şirin olacaq, “Xosrov və Şirin”in qəhrəmanı.
Dünyanın qadın yarısı
Tarixçilərdən biri qədim Yunan dövrünün filosof qadınlarından olan Aspazia haqqında belə deyir: “Aspazianın həyatı haqqında sual vermək insanlığın yarısı haqqında sual verməkdir”. Nəzərə alsaq ki, Yaradan kişi və qadını bərabər yaradıb, onda tədqiqatçının sözündə böyük bir həqiqət var: insanlığın bir yarısı kişi isə, digər yarısı da qadındır. Hər nə qədər ictimai həyatda bu balans pozulsa da, Nizami Gəncəvi düşüncə müstəvisində onu tarazlamağa və ədaləti bərpa etməyə çalışır. “Xəmsə”də iki cür qadın obrazı var – kişi obrazını açan, bir növ onun “aksessuarı”, bəzəyi olan və qadın kimliyini, qadınlıq hikmətinin öz dərinliyini açan obrazlar. Buna gözəl nümunə kimi Şəkər və Şirini göstərmək olar. Birinin gözəlliyi də, bacarığı da bu fani dünya qədərdir, digərinin varlığı isə insanlığın tən yarısıdır.
Allah Təala maddi dünyada var olan və öz varlığını davam etdirəcək əksər şeyləri qoşa yaradıb – qadın və kişi. Bunun gözəl təzahürünü Çin fəlsəfəsinin in-yan prinsipində görmək mümkündür. Bir şeyin tamamlanması və davam etməsi üçün mütləq hər iki cinsin bərabər olması zəruridir. Eyni qanunauyğunluq mənəvi müstəvidə də keçərlidir. Müəyyən fəlsəfi ideyanın və ya nəzəriyyənin bütöv və kamil olması üçün orada mütləq kişi və qadın təfəkkürləri bir-birini tamamlamalıdır. Necə ki, insanın doğulmasında həm ata, həm də ana zəruridir, eləcə də yeni ideyanın doğulmasında hər iki başlanğıc mütləq olmalıdır. Söhbət eyni ideyaya fərqli rakurslardan baxıb onun haqqında dolğun bir təəssüratın, təsvirin yaranmasından gedir. Belə düşünmək olar ki, Nizaminin poemalarında qadın obrazları məhz bu kamilləşmə prosesinin əhəmiyyətli tərəfi, aparıcı qüvvəsidir. Görkəmli nizamişünas Həmid Araslının qənaətinə görə “Şirin dahi Nizami tərəfindən son dərəcə məharətlə, hərtərəfli işlənmiş, dünya ədəbiyyatı tarixində xüsusi yeri olan bir obrazdır. Belə yüksək, ağıllı və hərtərəfli müsbət təsvir edilən qadın obrazlarına Qərbi Avropada sonrakı əsrlərdə Şekspirdə təsadüf edirik. Dantenin Beatriçesi də bir çox xüsusiyyətləri ilə Şirinlə müqayisə edilə bilər”. Haqq sözün yanında biz də fərqli rakursdan qısa bir analogiya aparaq. Orta əsrlərdə Qərbdə qadının özü və sözünü məşhur Miloslu Veneraya bənzətmək olar: gözəllik mücəssəməsi hesab edilən varlığın qolları nəinki yoxdur, heç təsəvvür də edilmir. Üzü müəyyən istiqamətə baxsa da, göz bəbəkləri də yoxdur və nə düşündüyünü təyin etmək olmur. Qadının sadəcə gözəllik etalonu olduğu bəlli olur. Şərq qadınının etalonu isə Nizaminin Şirini ola bilər.
Mən gövhərəm, neçin gərək əksiləm,
Çağrılmamış gedəm, məgər mən yeləm?
İki misrada şair qadının həm dəyərini vurğulayır, həm də iradə və hökm sahibi olduğunu bəyan edir. O, şəxsiyyəti, məqsədi və mənəviyyatı bəlli və yüksək olan bir insan obrazıdır. O, kişinin “əyləncə obyekti” deyil, onunla bərabərhüquqlu olub üz-üzə duran, onunla fikir mübadiləsi edən və öz izzət-nəfsini qoruyub hər şeydən ucada tutan, kişinin görə bilmədiyi hikmətləri dərk edə bilən Qadındır.
Milli təəssüb
“Xosrov və Şirin”də ön planda iki dövlət var. Bir tərəfdə müdrik Hörmüzün ölkəsidir ki,
Ədalətdə onun qüsuru yoxdu,
Gözlər кədərsizdi, кönüllər toxdu.
Oldu ədalətlə yer üzü abad,
İnsanlar oldular zülmdən azad.
Digər tərəfdə isə,
Dərbənd dənizinin bir sahmanında
Bir gözəl ölкə var dağlar yanında.
Şahzadə qadındır orda höкmüran,
Yayılmış qoşunu Isfahanacan.
Biri kişinin, digəri isə qadının – “cürətdə кişidən heç geri durmayan, böyüк olduğundan Məhin Banu”nun idarə etdiyi dövlət. Hər ikisinin varisi var. Hörmüzün taxt-tacı Xosrova, Məhin Banununku isə Şirinə mirasdır. Onu da əlavə edək ki, söhbət məhz iki eyni səviyyəli dövlətdən gedir və bunu Məhin Banu öz nəsihətində də vurğulayır:
Əgər o aydırsa, biz afitabıq,
O, Кeyxosrov, bizsə Əfrasiyabıq.
Bəli, dahi şair incə bir yanaşma ilə həm də iki qonşu milləti müqayisə edir və bir növ onların inkişaf istiqamətlərini izləmək üçün kökdən, təməldən başlayır. Hər iki millətin hökmdarı özünə layiqli, dövlətin, xalqın gələcəyini, firavanlığını təmin edəcək bir varis yetişdirməyə çalışır, nəsihətlər verir. Yəni poema ədalətin bərqərar olduğu iki fərqli məkandan başlayır. Elə bu başlanğıc məqamda da hər ikisində müəyyən yoldan çıxma, düşüncəsizliyin, hisslərin ağır gəlməsi halı baş verir. Xosrov kəndliyə zülm edir və atası tərəfindən cəzalanır. Şirin isə Şapurun sözlərinə uyub bir anlıq həvəsin cazibəsi ilə Xosrovun yanına qaçır. Gəncliyin səhvini hər ikisi edir və məhz bu nöqtədən başlayaraq yollar ayrılır. Xosrov yoluna düzəlmir və eyş-işrətə aludə olur, Şirin isə haqq yolundan çıxmır və kamilliyə yönəlir. Onları birləşdirən yalnız eşqdir. Burada maraqlı bir haşiyə çıxmaq istərdim. Əyləncə qadını kişinin, müdrik qadın isə öz dövrünün, mühitinin simasıdır. Məsələ burasındadır ki, kişilərdən fərqli olaraq qadınlar cəmiyyətə bir növ içdən bələd olurlar. XVI əsrin Qərb qadın filosoflarından biri Moderata Fonte yazırdı ki, “müdrik, dindar və xeyirxah arvadı olan kişinin özü cahil, rəzil və pis bir insan olsa da, bu, həmin qadının hörmətinə bir ləkə gətirmir. Lakin bir qadın bədbəxtlikdən arxasınca düşmüş bir heyranı tərəfindən yoldan çıxarılarsa, qürurunu itirərsə, bu vəziyyət o dəqiqə ərə böyük bir alçaqlıq və xəcalət gətirir; o nə qədər müdrik və hörmətli bir şəxs olsa da, o, qadına bağlıdır, qadın ona deyil”. Xosrov və Şirinin sevgisində məhz belə bir münasibətin – müdrik qadının rəzil kişini ucaltması prosesini izləyirik.
Burada vurğulanmalı olan daha bir əhəmiyyətli məqam isə belə müdrik qadının məhz Azərbaycan torpağının övladı olmasıdır. Şirin Azərbaycan məmləkətində hökmdardır. İlk baxışda qadındır, deməli, zəifdir, aldatmaq, yoldan çıxartmaq olar. Lakin Məhin Banunun nəsihətləri, Şirinin ona cavabları və bütün sonrakı proseslər belə göstərir ki, söhbət sıradan bir qadından deyil, məhz bəşəriyyətin tən yarısı olmağa layiq olan qadından gedir.
Nəhayət, bir şeyə də diqqət yönəldək ki, məhz orta əsrlərdə İslam sivilizasiyasının qurulduğu bir çağda Azərbaycan müdrikləri, sənətkarları, alimləri əvəzedilməz rol oynayıblar – istər Azərbaycanın öz ərazisində, istərsə də, başqa ölkələrdə fəaliyyət göstərməklə. Orta əsrlər İslam düşüncə tarixinin qızıl dövründə yaşamış Nizami Gəncəvi bunu, təbii ki, gözəl bilirdi və Azərbaycanın mənəvi qüdrətini belə təqdim edir. Dahi şair Şirini Xosrovun eşqinin oyektindən daha çox, öz cəmiyyətinin siması kimi təsvir edir. Məhz buna görə, Şirin Azərbaycan oxucusu üçün doğmadır, əzizdir. Məsələn, Həmid Araslının yazdığına görə, “Firdovsi öz qəhrəmanının daxili aləmi, onların təbii hiss, həyati meyl və duyğularını, mənəvi təkamül yolunu işıqlandırmağı əsas məqsəd götürməmiş, Fərhadın adıın belə çəkməmiş, Şirini isə Məryəmin qatili kimi qələmə almışdır”. Bəli, Şirin elə bu gün də əsl qadın ülviyyətini və müdrikliyini göstərməklə insanlığını, ucalığını unutmuş qadının “qatili” hesab edilə bilər.
Yeri gəlmişkən, tədqiqatçıların belə bir əhəmiyyətli əhəmiyyətli fikrini qeyd edək ki, “Xosrov və Şirin”dən ilhamlanaraq yazılmış, lakin milli heysiyyatın ağır gəldiyi poemalarda Fərhad obrazı ön planda durur. Bunu düşünən oxucuda istər-istəməz sual yaranır: nə üçün Şirin Fərhadı yox, Xosrovu seçdi?! Axı bununla o, həm də öz milləti üçün bir yaxşılıq etmiş olardı?! Məsələ burasındadır ki, Şirin Fərhadı görəndə, artıq ürəyində Xosrovun eşqini daşıyırdı. Məhz milli heysiyyatı var idi ki, Şirin Fərhada belə bir xəyanəti rəva görmədi – ürəyində başqasının sevgisini daşıdığı halda onun hisslərinə cavab vermədi. Şirin Xosrova deyil, öz mənliyinə, öz mənəviyyatına sədaqətini qoruyub saxladı.
Nizami Gəncəvinin dahiliyi yalnız olmuş hadisələri gözəl ifadələrlə təsvir etmək, onun hikmətini üzə çıxartmaq deyil, həm də olan hadisələrin gedişatını və bütün bu olanların mümkün sonluğunu göstərməkdədir. Nələr baş verir?! Ortada bir sevginin nakam taleyindən daha dəhşətli bir faciə var. Xosrov və Şirinin – müdrikliyi, ədaləti dərk etmiş hökmdarların övladı, varisi qalmır. Bu böyük, neçə sınaqlardan çıxmış sevgi meyvəsiz qalır! Şirin öz sevgisinin arxası ilə gedir. Nəticədə “gülüstan məmləkətin” taxtı hiyləgər Şapura qismət olur. Xosrovun taxtında isə isəvi Qeysərin nəvəsi Şiruyə oturur:
Məryəmdən olmuşdu bir кal övladı,
Şir кimi qoxulu, Şiruyə adı,
Beyni xərçəng dolu, zorba bir eşşəк,
Ürəк bulanırdı üzünü görcəк.
Bəli, Hörmüz və Məhin Banu məmləkətinin sonu belə faciəvi bitir. Əslində, bu acı gerçəkliyi yalnız bir sevginin yox, iki millətin faciəsi də adlandırmaq olar.
Dünyanın Şirin ehtiyacı
Amerikalı tarixçi Riçard Tarnas XX əsrin insanının böhranını “mahiyyətcə kişi böhranı” adlandırır. Əslində, o, bununla təfəkkürlərin bir növ məhdudluğunu, birtərəfliliyini, naqisliyini vurğulamağa çalışır. O yazır: “Əsrimizin qarşısında boya-boy dayanan böyük məsələ budur: kişi başlanğıcı özünün hybris-indən (tanrıya nifrət hikkəsi) və birtərəfli planından əl çəkib nəhayət ki, dərk olunmamış yarısını görmək və könüllü olaraq qadın başlanğıcı ilə onun bütün təzahürlərində tamamilə yeni, qarşılıqlı anlaşma və bərabərliyə əsaslanan münasibətdə olmaq”. Maraqlıdır ki, deyilənlərdə iki təklif səslənir: birincisi, insanın tam və kamil olması üçün qadın və kişi təfəkkürləri bir-birini tamamlamalıdır, ikincisi isə, özünü artıq tükətmiş bəşəriyyət yenidən qalxmaq üçün öz başlanğıc nöqtəsinə dönməlidir. Qadınsız isə öz kökünə, əslinə dönmək mümkün deyil. XX əsrdə səslənən bu fikir artıq böhranın girdabından səslənir. XI əsrdə isə bu böhranın rüşeymi hələ qoyulmaqda idi və Nizami Gəncəvi “Xosrov və Şirin”də məhz bu prosesin “təməlini”, səbəbini təsvir edir.
Əvvəla, Xosrovun formalaşması dövründə bir qadının belə adı çəkilmir. Xosrov dövrün, şəraitin ani həvəslərinə qapılsa da, Hörmüz hikmətlərinin varisidir. Bu baxımdan, qadın başlanğıcının, qadın müdrikliyinin həqiqi dəyərini də məhz onun bilməyə qüdrəti çatardı. Müəyyən mənada Şirin onun həyatında rast gəldiyi ilk qadındır, ancaq düşüncəsində, tərbiyəsində qadın başlanğıcı naqis qaldığına görə şəhvət və ehtirası üstün gəlir. Elə bu hisslərin ətaləti ilə Şəkərlə, Məryəmlə ünsiyyət qurur. Ancaq artıq Şirini tanıyan və onunla tamamlana bilən mənəviyyatı başqa primitiv hisslərlə razı qala bilmir, rahatlıq tapmır. Hətta belə düşünmək olar ki, əgər Şirin də onun təklifi ilə razılaşıb sarayın qapılarını vaxtından əvvəl onun üzünə açsaydı, Xosrov yenə də müdrik Şirinin həsrətini çəkə-çəkə bu Şirindən soyuyardı.
İkincisi, Xosrov məhz Şirinlə bütövləşəndən sonra istər şəxsiyyət kimi, istərsə də hökmdar kimi öz həqiqi mahiyyətini tapdı və buna görə də sakitləşdi, kamilləşdi:
Xosrov öyrənərкən dərsi, hiкməti
Tərк etdi dünyanı, eyşi, işrəti.
Əslində, Xosrovun hikməti məhz Şirindən öyrənməsi bir təsadüf deyil. Fəlsəfə tarixinə baxanda şahid olursan ki, bir əzəmətli ideyanın formalaşmasında və yeni təkanla irəli getməsində mütləq qadın təfəkkürünün rolu olmuşdur. Daha dəqiq söyləsək, fəlsəfə tarixinin yalnız həlledici məqamlarında qadın təfəkkürü xüsusilə aktiv olmuşdur. Üstəlik, nəzərə almaq lazımdır ki, bir sıra görkəmli filosofun Ustadları arasında qadın filosofların da rolu böyük olmuşdur: Sokrat, Mühyiddin İbn Ərəbi, Mayster Ekxart, Lebnits və daha kimlər. Unutmaq olmaz ki, Nizami Gəncəvi özü də Afaq sayəsində belə bir tamamlanma hissi yaşamışdı və bəzi tədqiqatçılar dahi şairin əsərlərindəki qadın obrazlarının mükəmməlliyini məhz bununla izah edirlər.
Şirin “Xəmsə”də ikinci poemanın qəhrəmanıdır, ancaq hər birinin öz süjet xətti, öz ideyası olan bu poemaların sıralanması nə dərəcədə məntiqlidir, demək çətindir. Maraqlıdır, məhz Şirinin sayəsində Xosrovla yanaşı, sanki oxucu da bir təkamül prosesi keçir: sevə-sevə, dözə-dözə, çözə-çözə. Şirin sanki bəri başdan oxucuya xəbər verir: unutma, bəşəriyyətin tən yarısı qadındır, digər yarısı isə, o qadının sevgisi ilə mövcuddur. Nəhayət, bugünün işığında poemanı oxuyanda belə düşünmək olur ki, dünya Xosrov kimi yolundan çıxıb, başı əyləncəyə qarışıb və onun öz yoluna qayıtması üçün Şirinə ehtiyacı var.
Şəhidlərə elegiya (11 dekabr, 2020)
Vətən, sevgi və… nifrət (28 oktyabr, 2020)
Bir aydır Vətən müharibəsi başlayıb. Ali Baş Komandan nisbi səfərbərlik elan etsə də, 10 milyonun hamısı səfərbər olub gözləyir. Bir aydır Vətənimiz damla-damla, addım-addım işğaldan azad olunur, başını qaldırıb gün işığına baxır, qəddini düzəldir. Əlverişli coğrafiyamıza, yeraltı, yerüstü sərvətlərimizə hər zaman xain əllər uzanıb və buna görə də torpaqlarımızda hər zaman qanlı müharibələr gedib. Millətimiz çox zalım diktatorla üz-üzə, göz-gözə dayanıb, hər dəfəsində də, gec ya tez öz kimliyini, mənliyini sübut edib, varlığını qoruyub saxlamağı bacarıb. Savaşlarda qəhrəmanlarımız yetişib, sülh zamanlarda isə qəhrəmanlıq dastanlarımız yazılıb. Hər dəfə Vətən torpağı oğullarının qanı ilə möhürlənib, anaların göz yaşı ilə qüsullanıb. Hər dəfə quru torpaq şəhid qanı ilə müqəddəsləşib, Vətən kimi təsdiqlənib. Ancaq bu dəfə düşmən görünməmiş bir məkrə, namərdliyə və… qorxaqlığa malikdir. Nə əsgərimizin gözünə baxa bilir, nə də diplomatlarının tutarlı dəlillərə cavab verən dili var. Əvəzində beşikdəki körpəni vurmaq üçün ballistik raket atır, mərmisini mal tövləsini yandırmaq üçün sərf edir. Döyüş meydanındakı uğursuzluqlarını arxa plana atıb, bir aylıq körpəni öldürməyindən, bir ailəni məhv etməyindən ehtizaza gəlib sevincindən küçələrdə atılıb düşür. Bəli, bizim millətin belə xarakterdə, belə eybəcər portretdə ancaq bir düşmən var – haylar.
Hayların nifrəti
Elə xalqlar var ki, vəhşiliyi törətməyi, vicdanına ömür boyu gəzdirəcəyi qara ləkə salmağı qürur bilir. Məsələn, tarixdə deyildiyinə görə, 12 oktyabr 1492-ci ildə Xristofor Kolumb tezliklə «Yeni dünya» adlandırılacaq qitənin adalarından birinə düşəndə onun əhalisi 100-145 mln. nəfər olub. İki əsr sonra əhalinin sayı 90% azalmışdı. Bu gün hər iki Amerikanın sağ qalmış «ən xoşbəxt» xalqları 5%-dən çox təşkil etmir. Ən yüksək mədəniyyətə sahib olduğunu car çəkən Fransa öz maraqları naminə 1945-ci ildə Əlcəzair əhalisinin 15%-ni qətl etmişdi. Maraqlıdır ki, vicdanındakı qanlı ləkəyə baxmayaraq, onlar dünyaya ədalət, mərhəmət dərsi keçməkdə davam edirlər. Bunlar artıq məlum olan faktlardır. Ancaq nədənsə hər zaman soyqırım sözü ilə assosiasiya yaradan ikinci söz məhz haylardır. Yəqin ona görə ki, tarixdə bu sözü ən çox işlədən, eyni zamanda, soyqırımın ən dəhşətlisini törədən, üstəlik bununla edən onlardır.
Ensiklopedik məlumatlara görə, soyqırım (genosid) – (yunanca genos – tayfa, nəsil və latınca caedo – öldürürəm) əvvəla, «əhalinin ayrı-ayrı qruplarının irqi, milli və dini zəmində məhv edilməsi», ikincisi, «insanlıq əleyhinə ən dəhşətli cinayət» deməkdir. Xüsusi məlumat kimi onu da deyək ki, müharibələr çərçivəsində aparılan, lakin müharibə qanunlarından kənara çıxan və tarixə soyqırım adı ilə daxil olan hər hansı bir «xalqı məhvetmə» prosesi də mövcuddur ki, insanlıq baxımından heç bir çərçivəyə sığmır, nə heyvan, nə bitki, nə də minerallar arasında müşahidə edilmir. İlk dəfə termin kimi 1945-ci ildə Nürnberq məhkəmə prosesində «müəyyən irq və onun təbəqələrinin, xalqların məhv edilməsi məqsədi ilə işğal edilmiş bölgədə irqi və dini qrupların əvvəlcədən düşünülmüş və sistematik şəkildə məhv edilməsi» kimi təqdim edilsə də və 1948-ci ilin 9 dekabr tarixində BMT-nin Baş Assambleyası tərəfindən «Soyqırım cinayətinin qarşısının alınması və ona görə cəzanın verilməsi haqqında» konvensiyanın qəbul edilməsinə baxmayaraq, belə hadisələr bu gün də etnik, dini və irqi qrupların məhv edilməsi şəklində rast gəlinir. Dəhşətli bir haldır ki, təqribən 100 il ərzində haylar azərbaycanlılara qarşı 3 dəfədən çox soyqırım aktı törədiblər, yəqin bu səbəbdən belə bir formul beynimdə artıq daşlaşıb: haylar=soyqırım törədən.
Soyqırımın səbəbləri fərqli olur: müharibə əməliyyatları zamanı vəhşiləşmiş əsgərlərin qarşısıalınmaz hərəkətlərinin «məntiqi davamı», müəyyən əraziləri ələ keçirmək məqsədilə həmin ərazidə yaşayan xalqların kütləvi şəkildə qırılması, dini barışmazlıq və öz dinini yaymaq naminə başqa etiqad sahiblərini sıxışdırmaq, yaxud şəxsiyyətə pərəstiş üzərində bərqərar olanözünü digərlərindən yüksək dəyərləndirilmək. Hayların türkə nifrətinin səbəbi isə çox bəsitdir. Əslində, bu, bir aksiomdur ki, bəsit təfəkkür sahibi dərin hisslərə malik ola bilməz. Elə bu bəsitliyin nəticəsidir ki, əlinə düşən hər imkanda soyqırım törədir, içindəki yırtıcılıq hissi çoşur, ibtidai aqressiyasını uşaq-qadın bilmədən özündən zəif hər kəsin üzərində reallaşdırmağa başlayır və bununla öz kimliyini təsdiqləyir. “Təsdiq metodlarından” çıxış etsək belə qənaətə gəlmək olar ki, bu kimlik nifrət və aqressiya ilə qidalanır və başqa dəyər tanımır.
Hayların ilk dəfə nə zaman, hansı şərtlərlə Azərbaycan torpaqlarına yerləşdirilməsi faktlarını tarixçilərə həvalə edib biz başqa bir məsələyə, onların bizə nifrətinin köklərini araşdırmağa çalışacağıq. Haylar hər zaman özlərinin türklərdən əskikliyini gizlətmək üçün onları məhv etmək istəyir. Senekanın dediyinə görə, “kimə borclu olurlarsa, ona daha çox nifrət edirlər”. Haylar da öz varlıqlarına görə bizə borcludurlar. Oturduğu torpağın, yediyi yeməklərin, danışdığı dilin, içində olduğu bütün mədəniyyət sahələrinin, qürur duyduğu tarixin tək sahibi türklərdir. Onlar məhz həqiqi sahibi yox etməklə bir növ öz “müəllifliklərini” qanuniləşdirəcəklərini zənn edirlər. Özlərini ən qədim xalq kimi təsdiq etmək üçün onlar özlərini qul, dilənçi, ən qədim peşə sahibi kimi təqdim etməyə razıdırlar. Bəzən bu rollarından imtina edib özlərini yəhudilərə bənzədib “seçilmiş xalq”, “Tanrının övladları” olmaq iddiasına düşsələr də genlərindəki həqiqəti – satqın qul olduqlarını dəyişdirə bilmirlər. Tarix boyu onların primitivliyini anlayan hər mütəfəkkir öz “ürək sözünü” deməyi özünə borc bilir. Puşkin kimi:
Erməni! Meymun nəslinin nümayəndəsi – sən sadəcə nəsillərin leşisən.
Təkamülün zəif bəndi, sən güllələnməyə layiqsən!
Haylarlar başqa millətlərdən də oğurluq etsə də, kimliklərinin formalaşmasında türklərin rolu daha çoxdur. Bu səbəbdən onlar məhz türkün həsədini çəkib, ona bənzəmək istəyirlər, ancaq ola bilmirlər. Çıxış yolunu isə malik olduqları bütün maddi və mənəvi sərvətlərin sahibini – türkləri, xüsusilə Azərbaycan türklərini məhv etməkdə görürlər. Onu da vurğulayaq ki, hayları bizlər qədər yaxşı tanıyan ikinci millət yoxdur, çünkimalik olduqları hər şey bizimdir, çürük və yırtıcı mənəviyyatdan başqa. Məntiqli bir sual yaranır: onları çox gözəl tanıyan türklər nə üçün rəva görürlər ki, xalqı bu qədər tez-tez soyqırıma məruz qalsın? Bunun ən gözəl cavabı “Kitabi Dədə Qorqud”da verilir: Beyrəyin qılıncının altından keçən Yalıncıq onu məhz kürəyindən vurur. Hər dəfə başının üstünü kəsən qılıncı görəndə haylar öz həqiqi üzlərini göstərirlər: rəzil, ən aşağı məqamdan da aşağıya qədər alçala bilən, …həm də satqın. Mərd türk sadəcə öz qıılıncını belə murdar qana batırmaq istəmir və … tarix təkrar olunur.
Düşmənə nifrət, yoxsa…
Nifrət emosiyalarla sıx bağlıdır. Emosiya isə ağılı passivləşdirən qara pərdədir. İstər-istəməz düşünməli olursan: hayların əlindən bu qədər zülm çəkəndən sonra gələcək nəsillərin biz görən dəhşətləri bir daha yaşamaması üçün onlara nifrət etməliyikmi? Daha da tədbirli tərpənib övladlarımıza nifrət etməyi, yeri gələndə öc almağı öyrətməliyikmi? Bir əli silahda böyütməliyik körpələrimizi? Əsla, ancaq bir neçə vacib, hətta zəruri məsələ var ki, gələcək nəsilə az qala əmdiyi südlə verilməlidir.
Əvvəla, hər nəsil mütləq öz tarixini bilməlidir. Üzərində durduğu bu torpağın altını da, üstünü də bilməlidir. Bilməlidir ki, bugünü olduğu millətin dünənində nə olub, gələcəyə nəyi götürməlidir.
İkincisi, milli kimliyini və dəyərlərini tanımalı, dərk eləməlidir. Bununla o, digər millətlər arasında həm özünü təsdiq etməyi, hörmət qazanmağı bacarar, həm də simasını itirmədən nəsil-nəsil öz varlığını davam etdirə bilər. Bu, bir günlük, bir saatlıq missiya deyil, birdəfəlik addım deyil, ömürlük bir dərs olmalıdır.
Nəhayət, üçüncüsü, dostunu düşmənini tanımalıdır. Söhbət kiməsə müti şəkildə itaətdən, yaxud kor nifrətdən deyil, sadəcə rasional yanaşmadan gedir. Təqribən belə bir nümunə göstərmək olar. Uşaq vaxtından vəhşi heyvanları tanıdığı kimi, çaqqalın, goreşənin, yaxud ilanın nəyə qadir olduğunu bildiyi kimi, hayları da elə tanımalıdır. Təbii ki, insan çaqqala nifrət etmir, ancaq onunla qarşılaşacağı təqdirdə nə edəcəyini bilməlidir, onu öz təhlükəsizliyi naminə öz məhəlləsinə, yaxınına buraxmamalıdır. Bu, qətiyyən anti-humanist addım deyil, çünki humanistlik insan yönəli hisslər, addımlardır, haylar isə öz əməlləri ilə human – insan adından könüllü şəkildə imtina ediblər.
Haylar dünyada ciddi qəbul olunmaq üçün hər şey etməyə hazırdırlar: ən qədim hökmdarın nökəri olmağa, körpəni qanına qəltan etməyə, ən qədim peşəni az qala qürur yerinə çevirməyə, düşmənini günahkar çıxartmaq üçün öz qardaşını amansızca qətl edib qarşıdakının boynuna qoymağa, ümumiyyətlə ağıla gəlməyən ən gözlənilməz xəbisliyə. Ancaq fakt budur ki, haylar hər zaman daha güclü tərəfin əlində yeri gələndə oyuncaq, yeri gələndə də xain planın bir detalı olublar. Məhz detalı, planın özü yox, çünki onların satqın mahiyyətləri üzərində plan qurmaq riskli addımdır. Onlardan lazımi qaydada və istənilən qədər istifadə etmək üçün sadəcə onlara öz yalanını danışmaq üçün imkan vermək lazımdır. Dəstək vermək, yaxud inanmaq yox, sadəcə danışmağa imkan vermək. Mən burda hər hansı nümunə gətirməyəcəm, zatən tarixi faktları bilən oxucu özü xatırlayacaq.
Bəli, dünyada gözəlliklər olduğu yerdə, sevib-sevilmək, öyrənib kamilləşmək yerinə nifrət öyrətmək, qisasa hazırlamaq həmin nəsilin bir insan kimi məhvi deməkdir. Hayların 11 və 17 oktyabrda Azərbaycanın ikinci böyük şəhəri olan Gəncədə törətdiyi qətliam zamanı bütün ailəsini itirən körpələrə bir də ikinci zərbəni biz vurub onu nifrətlə böyütməməliyik. Onların daha uca, daha saf və ülvi hisslərə layiqdirlər. Ancaq onların rəngli dünyasını qara boyamağa cəhd edən, bunu özlərinə həyat amalı seçən hayları tanımaq onlar haqqıdır. Zatən çoxsaylı müharibələr, illərlə haqlı ola-ola haqsız durumda yaşamağı bizim millətin nə mərhəmətini, nə də yüksək mənəviyyatını məhv edə bilməyib, çünki genləri təmizdir, ülvidir.
Bernard Şounun da dediyi kimi, “nifrət qorxağın öz qorxusuna görə yaşadığı hissdir”. Bizim millətin taleyi elə gətirib ki, ətrafımızda hayların olması ilə barışıb, yaşamalıyıq. Amma adımıza, tariximizə, mənəviyyatımıza layiq.Aslanın balası nə qədər kiçik, müdafiəsiz olsa da, aslandır. Çaqqalın arxasında bütün meşə yırtıcıları dursa da, çaqqaldır. Mən inanmıram ki, aslan çaqqala nifrətə edə, ancaq ona da inanmıram ki, aslan nə vaxtsa, hətta yaralı olsa belə, çaqqala güvənib, ondan dəstək istəyə, sığına. Bu, bir həqiqətdir ki, aslan öz həyatında çaqqalı görmür, ancaq çaqqallar hər zaman aslanın dörd tərəfində dolaşır, həm onun artıq-urtuğu ilə dolanır, həm də onun bir gün zəif düşməsi məqamını gözləyirlər.
İnamsızlıq pandemiyası (26 iyun, 2020)
Hərdən düşünürəm ki, əcəba, bu dünyanı bürüyən COVİD-19-dur, yoxsa inamsızlıq virusu?! İnsan öz inamını nə zaman, niyə itirib ki, indi özündən belə hürkür?! İnamsızlığı elə bir ifrat səviyyədədir ki, bundan zərər gördüyünə də inanmır.
Virus gözlənəndən daha üzlü, daha dözümlü, daha aqressiv çıxdı. İlk başda “səndən betərlərini də görmüşük” deyib onu az qala ələ salmaqla, gah karikaturalarla, gah qısa videoçarxlarla gülüş hədəfinə çevirməklə insan sanki özünün ondan daha qüdrətli olduğunu sübut eləməyə çalışırdı. Bu taclı antiinsan isə sakitcə, yavaş-yavaş öz hökmünü göstərməyi bacardı. Altı ay – ilin tən yarısı ərzində bütün dünyanı iflic vəziyyətinə salıb hələ də tam niyyətini tam açmamaqla sanki vahiməsini artırmaq istəyir. Adamda belə fikir formalaşır ki, ya onun dediyi sözlər hələ bitməyib, ya da insan hələ anlayacağını anlamayıb. Vəziyyət o qədər mürəkkəb, o qədər qeyri-müəyyəndir ki, nə qədər yazsan da qaranlıq künc-bucağın hələ çox olduğunun fərqinə varırsan. Əslində, hər şey gün kimi aydındır: əlini yu, məsafəni də saxla. Daha dərindən təhlil edəndə anlayırsan ki, qaranlığı çökdürən elə inamsızlıq, güvənsizlikdir.
Bəli, bu dəfə yalnız bir şeydən danışacam – inamsızlıqdan. Gedib tarixi araşdırıb insanların inamının zəhərləndiyi məqamı tapmaq dərin, ciddi əmək tələb edir. Mən bir neçə il əvvəl “Kamil insan” haqqında yazanda problemə yetəri qədər diqqət ayırmışdım, indi özümü təkrarlamaq istəməzdim. Bu gün qısa statusların romanları sıxışdırdığı, bir emosiya işarəsinin bütün hissləri çatdırdığı bir vaxtdır. Ona görə, biz də bəzi vacib, amma “mürgüləyən” məqamlara yüngülcə toxunmaqla kifayətlənəcəyik.
İnamın qopduğu məqam…
İlk dəfə insanın inamı Allahın ona verdikləri ilə ürəyindən keçən arzular üst-üstə düşməyəndə sarsılıb yəqin ki. Yəni özünü haqlı, Yaradanı haqsız bildiyi anda. Sonralar Mütləq Yaradanın funksiyalarını öz öhdəsinə götürən din xadimləri və onların simasında dini sistemlər insanların düşüncələrini məngənədə sıxmağa başlayanda və insanın öyrənmək istədikləri dinin çərçivələrinə sığmayanda, inam tamamilə yerlə yeksan oldu. Yəni insan öz ağlının hüdudlarını Allahın hikmətlərindən daha geniş hesab edəndə inam da laxladı, etibar da.
İnsan özünə yeni səcdə obyekti axtardı və öz ağlını tapdı. Ağlın dəyərinin artması, elmin inkişafı insanı başqa insanın quluna çevirdi. İnsan yaratdığı elmlərlə, texnika ilə daha çox təbiətə, onun sirlərinə nüfuz edir, nüfuz etdikcə sahiblənir, sahib¬lən¬¬dikcə dəyişdirir, özünə ram edir, “özəlləşdirir”di. Bu, bir-birini şərtləndirən və stimullaşdıran addımlar insanı başqa bir aləmə aparırdı. Bir tərəfdən, tanış idi, çünki özü ya¬rat¬dığı dünya idi, digər tərəfdən, zülmət qaranlığın xofundan canına üşütmə düşürdü, çünki bu aləm sanki insandan kənarda və ondan asılı olmayan bir dünya idi, öz qanunları, öz tələbləri var idi və onun qatlarını kəşf et¬mək üçün insan onun qanunlarına tabe olmalı idi. Maraqlıdır, dinin köləliyindən qaçan insan könüllü şəkildə özünə bir “Tanrı” düzəldirdi. Berdyayev bunu belə təsvir edir: “Hansı isə sirli bir qüv¬və, sanki insana və təbiətin özünə yad olan üçüncü bir ele¬ment insanın həyatına girir, insan və təbiət üzərində dəhşətli bir hakimiyyət qazanır. Bu yeni dəhşətli qüvvə insanın təbii formalarını parçalayır. O, insanı hissələrə bölür, dağıdır və nəticədə insan əvvəllər olduğu kimi təbii varlıq olmaqdan çıxır”. Günahı yazan da insan, bağışlayan da insan. Hakim də insan, məhkum da insan. Mütləq Hakimiyyət! Əslində, bu inamın başı yekə olsa da, kökü qıl qədərdi. Çünki yoxdan yarada bilməyən insan öldürməyi, yox eləməyi çox tez öyrənmişdi. Dünya insan ağlının hüdudlarında idarə olunduqca, insanların bu dar ədalətsiz dünyaya da inamı itməyə başladı. Husserl etiraf edir ki, “dünyaya məna verən müt¬ləq ağıla inam məhv olduğuna görə, tarixin mənasına, bə¬şəriyyətin mənasına, insanın öz fərdi və ümumbəşəri var¬lı¬¬ğının əqli məna qazanması imkanı kimi anlaşılan azad¬lı¬ğı¬na inamı da uçuldu. Bu inamın itirilməsi o deməkdir ki, in¬san “özünə”, öz əqli varlığına inamı itirir. O bu varlığa heç də həmişə malik deyil və “mən varam” tezisi ilə də açıq-aş¬kar malik olmur. O bunu öz həqiqəti, özünü həqiqətdə sez¬mək uğrunda mübarizədə əldə edə bilər”. Filosof bir ne¬çə kəlmədə XX əsrin tam mənzərəsini verir: əqlin uçulmuş idealı, özünə inamını itirmiş insan, Dekartdan başlayan “var olma” prinsipinin puç və naqis olması, özünü fərqli bir yer¬də axtarmağın vacibliyi.
Beləcə tanrı-insan faktoruna inam da çökməyə başladı. Bunun bariz nümunəsini, pik nöqtəsini Freydin psixoanalizində müşahidə eləmək mümkündür. Onun görüşlərini təh¬lil edən Yunq yazır: “Freydin böyük nailiyyətlərinə mən onun …. zalımcasına dünyaya müasir dövrün çürüklərini gös¬¬tər¬¬məsini aid edirəm ki, bu da ona populyarlıq gətirmə¬di. …Qeyri-şüuriyə müəyyən yollar açmaqla Freyd bizim ye¬ni sivilizasiyaya yeni təkan verdi”. Yung bir şeydə yanıldı: çürükləri nümunə kimi göstərməsi Freydə populyarlıq gətirdi. Əslində, Freyd bütöv bir prosesin görünən və get-gedə güvən qazanan dalğası idi. İnsanlar səcdəsinə durduqları çürük-tanrılarla rastlaşdıqca, bütün varlıqları ilə onlara sığındıqca, inamları da çürüməyə başladı. Beləcə, insanlar reallıq¬da kamillik deyil, ey¬bəcərlik axtardılar, tapdəlar. Hər nə qədər bunun ey-bəcər, naqis bir şey olduğunu bilsələr də, şüuraltı ola¬raq, öz nümunələrinə bənzəməyə başladı-lar. İndi tarixin tam bu nöqtəsindəyik: çürük inamımızla baş-başa. Və düşünürəm ki, dünya COVİD-19-un əlində ona görə aciz qalıb ki, əsas silahının – inamının barıtı çoxdan qurtarıb.
Yuyulan əllər, …qara qalan üzlər
Təqribən 6 aydı virus bütün dünyaya israrla əllərini yudurdur. Son illər bəşəriyyət yaman çox qan gördü. Televiziyalar terror, qarşıdurma xəbərlərini verib çatdıra bilmirdilər. Dünya çalxalandıqca durulmaq əvəzinə, daha çox bulanırdı. Asif Əfəndiyevin bir bayatısında deyildiyi kimi,
Palçıq üstə çıxdı, dağ altda qaldı,
Şikəst üstə çıxdı, sağ altda qaldı,
Zəmanə nehrəsi tərs çalxalandı,
Ayran üstə çıxdı, yağ altda qaldı.
Yaxın, Uzaq, Orta Şərq od tutdu yandı, dəniz ləpələri qaçqın körpənin ölüsünü avropalının günəşləndiyi çimərliyə vurdu çıxartdı, kimi isə etnik mənşəyinə, bir başqasını dini əqidəsinə görə qanına qəltan elədilər, qonşu xain çıxıb gecə ilə qonşusunun uşağını, qocasını öldürdü, okeanın o tayından qalxıb dünyanın bu başında yaşamağı öyrətmək adına dinc sakinlərin evini başlarına uçurtdular. Beləcə insanlıq qan gölündə batdıqca batdı. Əslində, dünya bu vəziyyətə tədricən gəlmişdi, ona görə də heç təəccüblənmirdi. Eyşteyn bir məqaləsində deyir ki, “dinsiz elm topal, elmsiz din kordur”. Cəmiyyət zatən topal alim və kor din xadimlərinin əlində oyuncağa çevrilmişdi. Afrikada uşaqlar aclıqdan həşərat kimi qırılanda kimlərsə anbarlarda un kisələrinin qiymətinin qalxmağını gözləyirdi, çökən iqtisadiyyatın, dərinləşən böhranın bataqlığında çabalayan, zəlil qalan xalqları vecinə almayanlar dəst-dəst pullarına baxıb kökəldilər, arxasında durub köpəyi Qurda hürütdülər, tərəzisinin gözünü elə əydilər ki, ədalət ilahəsi Femida xəcalətindən insanların üzünü görmədiyinə sevindi.
Yəni taclı antiinsan bu boyda qanı, çirki yudurtmaq istəyir insanlara?! Yəqin bilmir ki, günahın qarası çoxdan əllərdən vicdana keçib?! Belə düşünəndə bəzən virusu sadəlövh zənn edirəm, ancaq pandemiyanın miqyasını, əlində aciz qalan və əsəbindən yeri-göyü hədələyən superdövlət başçılarını görəndə düşünürəm ki, yəqin belələrinin başından tacı salmaqda bu virusun bir bildiyi var.
Evində qal, … həddini bil
Son günlərin ən aktual şüarı budur: evində qal! Pandemiya hər kəsi öz evinə yönəltməklə insanlara həm də həddini öyrətməyə çalışır. “Hər kəsin azadlığı başqasının azadlığı başlayan yerdə bitir” formulu hələ belə gerçək olmamışdı. Maraqlıdır, illərdir, hətta əsrlərdir ki, supergücü olanlar zəiflərin başına ağa kəsilib, onlara ədalət, din-iman, həyat, həqiqət dərsi keçir, xoşuna gəlməyəni – öz milli dəyərini qorumaq istəyəni, öz xalqının azadlığını düşünəni isə cəzalandırır. Əsrlərdir silahının gücünə onlar hər kəsi özünə bənzətmək istəyir. Prokrust yatağını dünyanın ortasında qurub hər kəsi öz dəyərləri boyda olmağa məcbur edir. Özünə! Öz dəyərlərinə! Pandemiya hər kəsə özünü göstərdi. Hər kəs üçün bir güzgü tutdu. Hər kəsi məcbur elədi ki, öz qurduğu evin divarları arasında oturub, öz bişirdiyini yesin. Pandemiya sərhədləri bağlayıb hər kəsi öz “yağında qovrulmağa” məcbur elədi. Bax, bu zaman məlum oldu ki, “öz” dediyi şey bir boş mif imiş, yoxsa əsrlərdir talanan xəzinə?! Dünyanı əsir alan şərtlərdən qurtulanlar sanki azadlığa çıxdılar, maska taxa-taxa əsl simalar üzə çıxdı. Bəli, dünyamiqyaslı bəla ilə mübarizədə yalnız tibb, elm ön plana keçmədi, həm də həmin xalqın milli dəyərləri – onu dar macalda ayaq üstdə saxlayan amillər də aparıcı rol oyandı. Bəli, pandemiya hər kəsə öz həddini, özünü tanıtdı. Lap Nəsimi sayaq, yavaşca qulağına pıçıldadı ki:
Ey özündən bixəbər, qafil, oyan,
Həqqə gəl kim həqq deyil batil, oyan.
Qəribədir, sosial həyatı iflic olan insan öz həddini bildikcə, imanını da axtarmağa başladı. Tam itirdiyi sıralama ilə xatırlayıb qaytarmağa çalışdı. Əvvəlcə, özünə inandı, virusdan güclü olduğunu zənn elədi. Sonra ümidini elmə, tibbə bağladı ki, vaksin tapacaq, həb kəşf edəcək, virusun anasını ağlar qoyacaq. Arada təbiətə də inanmağa başlamışdı – günəş qızacaq, virus istiləyib qaçacaq. İtirilmiş inamın qayıtmağı necə ağır imiş?! Axı, illərdir inam yükünü atan insan təkrar onun altına girməyə heç şad deyil. Bunun üçün gərək inandığı yeganə absurd şüarı içindən söküb çıxarda: inamsızlıq azadlıq imiş! Nə qədər absurd səslənsə də, bugünkü insanın gerçəkliyidir.
Son söz əvəzi: hansı daha qorxuludur: virus, yoxsa inamsızlıq?!
İnamı olmayan insan qorxuludur, yoluxucudur, çünki ürəyində inam yerinə “qara dəlik” daşıyır. Özünün malik olduğu ovuc boyda keyfiyyətləri, bacarıqları ilə aləmi inamsızlığa inandırmağa çalışır və təəssüf ki, bacarır. İnsanlar bir ovuc boyda yalanın oyuncağına çevrilir. Hərdən sual verirəm öz-özümə: hansı daha sürətlə yayılır: virus, yoxsa imansızlıq? Hər gün artan xəstə sayı əslində inamsızlığın göstəricisidir. Xəstələri cəfakeş həkimlər çalışıb-vuruşur, ölümün əlindən ala bilirlər. Bütün dünya alimləri vaksin axtarışındadır. Amma inamsızlığın nə həkimi var, nə də müalicəsi. COVİD-19-un nəticəsi gözlə görülür, mübarizə də aparılır. Ancaq illərdir, əsrlərdir inamsızlığa yoluxan insanın vəziyyəti qeyri-sabit və ağırdır, hətta günü-gündən daha da kritikləşməkdədir. Belə getsə onu süni nəfəs aparatına qoşmalı olacaqlar. Amma bir problem var: ən ağır xəstəni də sağaldan 50-60% inam olur. Bəs bu inamayan xəstəni nə qoruyacaq?! Hər halda, Allahdan ümid kəsilməz.
Postpandemiya, yaxud postamneziya dövrü (19.05.2020)
Taclı virusun qara kölgəsi planetin başı üzərindən yavaş-yavaş çəkildikcə, dünya sanki təzədən doğulur, qabığından cik vuran cücə kimi asta-asta gün işığına çıxır. İşığın düşdüyü yerlərdən bir-iki düşüncəmizi biz də paylaşaq.
Pandemiya insanlardan nə aldı, nə verdi indi demək çətindir. Söhbət yalnız maddi gəlirdən, maliyyə hesabatlarından getsə, konkret rəqəmləri tutuşdurub nə isə demək olardı. Ancaq mövzu mənəviyyat, psixoloji durum olanda, bir ölçü vahidi olmadığına görə, hər hansı nəticədən danışmaq hələ tezdir. Əslində, bu karantin günlərinin insanlara öyrətdiklərini təsnifləşdirsək, o zaman itirdiklərini də anlamaq mümkün olacaq. Təbii ki, pandemiya olduğuna görə də, dediklərimiz bir insana deyil, hamıya, bütün dünya əhlinə aid olacaq.
İnsanı insan edən həm də onun illərlə topladığı bilikləri, xatirələri, dəyərləridir. Buna görə də yaddaşını itirən şəxs kimliyindən məhrum olur. Onun yaddaşını qaytarmaq həmin şəxsi yenidən diriltmək, sanki canlı insanlar sırasına təkrar daxil etməkdir. Bu o dərəcədə vacibdir ki, yaddaşın qaytarılması üçün ən sadə söhbətlərdən tutmuş, şok terapiyaya qədər tətbiq edə bilirlər. Bəzən ilk baxışda ən önəmsiz bir şey, yaxud çox təhlükəli bir hadisə insanı silkələyir və onun yaddaşında passivləşmiş, yatmış qatları yerindən tərpədir. Son illər, hətta son iki əsrdə baş verənləri və bir neçə ay davam edən pandemiyanı düşündükcə, təhlil etdikcə belə qənaətə gəldim ki, əslində bu, bəşəriyyətin müalicə-bərpa dövrü, şok terapiyası idi. Bəli, pandemiya bizə insanlığın unutduğumuz bəzi sütunlarını xatırlatdı. Onları yada saldıqca, itirdiklərimiz də bəlli olacaq.
Təbiətə anlayış
Pandemiyanın aşkar təsiri ilk olaraq insansız qalmış təbiətdə hiss olundu. Hərdən boş küçələrin, parkların şəklini çəkənlər təəssüflə deyirdilər ki, kainat insanla gözəlmiş. Bəs təbiət özü nə dedi? Boşalmış şəhərlərə vəhşi heyvanlar axışdı, kanallarda, dənizlərdə balıqlar əməlli başlı bayram elədi, hava təmizləndi, hətta ən böyük ozon dəliyi bağlandı. İnsanlar özləri belə şoka düşdülər: “Ay aman, biz təbiətə necə zülm edirdik ki, indi bizsiz qalanda bu qədər sevinir?!”
İnsan fiziki quruluşuna görə digər canlılara bənzəyir və bu baxımdan onu təbiətin bir halqası zənn etmək olur. Lakin təəccüblü bir faktdır ki, təbiətin digər canlıları olmayanda ümumi qanunauyğunluq pozulduğu, bütöv sistem dəyişdiyi, məhv ola bildiyi halda, eyni şey insan olmayanda baş vermədi. İnsanın təbiətdə yeri bir kiçik qarışqa, yaxud bir kol qədər də görünmədi. Yəni insandan asılı olmadan təbiət öz harmoniyasını və mövcudluğunu qoruyub saxladı. Əslində, bu həqiqəti insansız qalmış Çernobılda çiçəklənən təbiət bir dəfə demişdi. Pandemiya indi bütün dünyaya car çəkdi. Məsələ burasındadır ki, insan təbiətin zəruri halqası deyil. O, öz yaratdığı strukturun vacib və əvəzolunmaz detalıdır, idarəedicisidir. Bəli, insan öz fiziki quruluşuna görə həm bitki, həm də heyvandır, ancaq hər şeydən əvvəl o, insandır. Təbiətlə ünsiyyətdə də o, özü olmalıdır, yəni insan! O, heyvan kimi davrananda, yalnız yalnız maddi ehtiyacları çərçivəsində hərəkət edəndə, insanlıqdan (!) çıxanda təbiətə yalnız ziyan vurur. Məhz təbiətin bir halqası olmadığına görə, onun istənilən təması təbiətin ümumi harmoniyasını pozur. Sadəcə bir var bu təmas dağıdıcı ola, bir də var qurucu. Pandemiya dövründə təbiət insana əyani şəkildə xatırlatdı ki, sən məni incidirsən, düşüncəndən əsər-əlamət göstərmisən, mutasiyaya uğramış heyvan kimi ətrafını məhv edirsən, üstəlik özünü mənim mütləq sahibim kimi aparırsan. Nəticədə bu anlaşılmazlıqdan sən də əziyyət çəkirsən, mən də. Ancaq mən sənsiz də var ola bilirəm. Bəs sən? Ağır ittihamdır, …ancaq həqiqətdir. Axı, həqiqətən də, düşüncə təbiəti zəhərləmək, qırıb-çatmaq, xarabalıq üzərində öz xanədanını qurmaq üçün deyil, öz varlığının digər varlıqlarla harmoniyasını dərk etmək, yaratmaq üçündür.
Qanunlara hörmət
Yəqin Adəmlə Həvvadan qalma bir maraqdır ki, insan qadağalara meyl edir, qarşısına çıxan maneəni öz azadlığına təcavüz kimi dəyərləndirir.
Pandemiya insanlara xatırlatdı ki, sən demə, o, heç özünün də qurduqlarına hörmət etmirmiş. Kant deyir: “İnsan çox rəzil məxluqdur, çünki qanunlara tabedir, ancaq o, həm də çox ali varlıqdır, çünki o qanunları özü yazır.” Bəli, insanın da qurduğu sistemdə yazılmış və yazılmamış qanunlar hökm sürür və o, öz qanunlarına tabe olmalıdır, yoxsa o sistem çökər. Son aylarda gün üzünə çıxdı ki, özünü təcrid etməyə məcbur olan insan qanunları pozmağa çox meylli imiş. Belə düşünmək olar ki, qanunu pozan kəs Kantın kəlamının yalnız birinci tərəfini görür və qanunu tapdalayanda özünü yüksəklərdə zənn edir. Məsələn, bu karantin günlərində söhbət hətta sağlamlığa təhlükədən gedəndə belə, o, bütün məsuliyyəti dövlətin üstünə yıxıb, özü rahat-rahat …xəstələnməyə üstünlük verdi. İnsan min bir hiyləyə əl atdı, qanun keşikçisi ilə davaya çıxdı, ona hücumdan belə çəkinmədi, təki dövlətin təyin etdiyi çərçivələri sındıra bilsin. Əslində, azadlıq, cəsarət zənn etdiyi bu əməl vətəndaşın öz dövlətinə hörmətsizliyindən və etibarsızlığından başqa bir şey deyil. O inanır, bəlkə də əmindir ki, əməlləri ya görünməz qalacaq, ya da başqa bir qanunsuzluqla onu ört-basdır edə biləcək. Bəli, insan yenə də başqasının qurub-yaratdığını dağıdır ki, özünün bir psevdohəqiqətini təsdiq eləsin. Beləcə bu zəncirvari proses uzandıqca uzanır.
Məsələnin ən dəhşətli tərəfi isə budur ki, qanun pozuntusunun miqyası böyüdükcə, onun yeni qanun kimi təsdiqlənmək imkanı da artır. Əvvəlcə az qala bəşəriyyətə qarşı bir cinayət kimi qəbul edilən addım tədricən zərurət, hətta qanun kimi təqdim edilir, normallaşır, hər kəsi inandırır. Qanunsuzluğa yer verə-verə qanuna hörmət unutdurulur. Nəticədə qanunsuzluq qanun kimi bəşəriyyətə hökmranlıq edir, qanunpozanlar isə ideal insan nümunəsinə çevrilir. Bəli, hər kəsin bildiyi, ancaq yaddan çıxartdığı bu həqiqəti pandemiya təkrar xatırlatdı. Təəssüf ki, heç bir qarantiya yoxdur ki, yenə unutmayacaq.
Əzizlərinə sevgi
Pandemiya insana ən əziz olanlarını xatırlatdı. Nəinki xatırlatdı, burnunun ucunu göynətdi. Burada söhbət yalnız ailə üzvlərindən getmir. Əziz deyəndə iki şeyi nəzərdə tuturam: vətəni və ailəni. İnanmıram ki, qürbətdə olan və vətənə qayıtmaq istəməyən kimsə bir anlıq da olsa, doğma divarlar arasında, əzizlərinin yanında olmaq istəməsin. Çoxları unutmuşdu ki, texnika, virtual ünsiyyət nə qədər rahat olsa da, əziz nəfəsin yerini heç nə vermir.
Çox əhəmiyyətli bir məqamı vurğulayım: virus təhlükəsi yaranan kimi hər kəs ya könüllü, ya da məcburən öz ölkəsinə getməli oldu. Hər kəs öz doğma divarları arasında olmalı idi. Burada doğmalıq hissi bütün hissləri üstələdi. Hər dövlət öhdəlik kimi ilk növbədə öz vətəndaşının qayğısını çəkməyə, xilas etməyə başladı, dövlət yardımları ilk növbədə öz (!) vətəndaşı üçün nəzərdə tutuldu və qanunlar bu istiqamətdə işlədi. Bəli, məhz bu səbəbdən hər kəs öz (!) doğma divarlarının arasına tələsdi, doğma qucağa sığındı.
Pandemiya hər kəsi işindən-gücündən, bütün gündəlik rutin qayğılardan, vaxt öldürən əyləncələrdən ayırıb üzünü ailəsinə doğru çevirdi. Sanki məcbur elədi ki, insanlar öz ailəsini yenidən kəşf eləsinlər. Valideyn övladını gördü, verdiyi tərbiyənin əyani şahidi oldu, uşaqlar kömpüterdə oyun oynamaqdan bezib, həm də böyükləri ilə ünsiyyət qurmağa başladı, ər-arvad bəlkə də ilk tanışlıqdan sonra ilk dəfə ürəkdən, baş-başa söhbət elədi, xatirələri yad eləməklə kifayətlənməyib, hansı isə yanlış bir addımı da anlayıb, xəlvət-xəlvət onu düzəltməyə söz verdi, dünənin biznes-ledisi, axşam işdən sonra vaxtı yalnız restorandan yemək sifariş etməyə çatan bir xanım ailənin xətrinə mətbəx virtuozuna çevrildi və özü də bu evdarlığından zövq aldı. Uşaqların üzü güldü, ağızlar dada gəldi, hər kəs süfrənin ətrafında toplaşdı, ailənin nə olduğu yada düşdü. Yaşamaq gözəldir, amma bu həyatın acısını, şirinini əzizlərinlə bölüşəndə onlar başqa bir mahiyyət kəsb edir və daha da gözəlləşir. Əslində, insandan soruşsan, o heç vaxt əzizlərini unutduğunu etiraf etməzdi. Çünki özü də bundan xəbərsiz idi. Ancaq pandemiya arada yaranmış məsafənin nə qədər uzaq, hətta uçurumun necə qorxunc olduğunu göstərdi.
Özünə diqqət
İnsan bu qaçhaqaç dünyada ən dərindən unutduğu yəqin ki, özü idi. Düşünəndə görürsən ki, pandemiya insanı evində deyil, öz dünyasında “kilidlədi”. Bu qəfil “həbsdən” karıxan insan əvvəlcə qapandığı məkanı dar, qaranlıq qəfəs zənn etdi, darıxdı, sonra gözü alışdıqca, məcburən özü ilə tanış olmağa başladı. Özü ilə baş-başa qalan insan üçün bu, ya cəza oldu, ya da lütf.
Hər an ölümə yaxalanacağını düşünən insan lap arxa plana atdığı imanını ön plana çəkdi. İnandı ki, Allah onu filan yaxşı əməllərinə görə qoruyacaq, filan pis əməlini isə bağışlayacaq və xəstəlik ondan yan keçəcək. İnandı ki, nə qədər təhlükəli, geniş miqyaslı virus olsa da, Yaradan ondan güclüdür. İmanı özünə qayıtdıqca, dünya da gözündə dəyişməyə başladı, o dar qəfəs böyüdü, işıqlandı. Sonra dünənə qədər qiymətsiz bildiyi şeylər birdən birə mənasını itirdi, tozlanmış dəyərlər təzədən parıldadı. Gördü ki, dünyanın malını bölüşəndə, özü ilə bərabər başqası da tox olanda xoşbəxtliyi də artırmış. İçində ağırlıq yaradan şeylər qopub düşdükcə, özü də yüngülləşdi. Nəhayət, insan özünü sanki yenidən kəşf elədi. Anladı ki, informasiya selinə göz yumub sadəcə ruhunu dinləyəndə içi çox rahat olurmuş. Yaradanla ünsiyyət qurduqca özü də yaratmaq eşqinə düşdü. Bir başqası isə bunların heç birini yaşamadı…, içinin dar qəfəsində boğulduqca boğuldu. Pandemiya beləsinin yadına yalnız psixoloqu saldı.
Mən pandemiyanın zəhərli tərəfindən, dəhşətli rəqəmlərdən, iqtisadiyyatın mümkün böhranlarından danışmadım. Bu qara gündən öz qara günü üçün daha artıq pul qoparıb, içindəki zülməti bir az da qatılaşdıranları isə heç xatırlamaq istəmədim. Onlar zatən unudulmamışdı. Unudulan həmişə yaxşılar, yaxşılıqlar olur. Sonra böyük bir təhlükə gəlir və insan unutduğu bütün yaxşılıqları bir göz qırpımında özünə qalxan edib, arxasında gizlənir. Bəli, sayılı günlər tez bitir, deyirlər. Pandemiya da bitəcək, həyat öz normasına da qayıdacaq. Sanki “pauza” düyməsinə basılmış həyatın yenə “start” düyməsinə basılacaq. Kimsə gəlirini, kimsə çıxarını hesablayacaq. Çox az adam düşünəcək ki, karantin günlərində yalnız təbiət təmizlənmədi, həm də könül güzgüsünün pası təmizləndi. Mən bilmirəm pandemiyadan sonra xatırladığı bu şeylər insanın hələ nə qədər yadında qalacaq. Yaddaşlardan yenə silinəcəyi dəqiqdi. Sadəcə gecini-tezini maraq etdim.
Filosofun ağrısı (30 dekabr, 2019)
Hər insan həyatı boyu mütləq ağrı ilə üzləşməli olur. İlk “görüş” nə vaxt, necə baş verir, bunu çoxları xatırlamır. Ən azından onun bu maddi dünyaya gəlişi bir ağrıdır. Ağrı olmasa, var gücü ilə bağırıb ağlamaz. Ana deyib güvəndiyi tərəfindən süddən kəsiləndə də ağrıdır, ilk süd dişi çıxardanda da… Yadda qalmır, ona görə də, demək çətindir. Ancaq qəribə bir qanunauyğunluq da müşahidə eləmək olur. Düşüncə inkişaf etdikcə, ağrının mahiyyəti dəyişir, daha dərinə işləyir. Ya düşüncə sanki fiziki ağrıları yumşaldıb, korşaldır, ya da ruhun hiss etdiyi daha ağır, əzablı olduğuna görə, başqa ağrılar hiss olunmur, onlara heç reaksiya da vermir.
Nədir ağrı? Demək çətindir, çünki nə ölçü vahidi var, nə də təsvirə gələn keyfiyyətləri. Məsələn, Erix Mariya Remark yazır ki,
Ah, ağrı! Yaralar boylanır –
Açıq yaralar – taybatay qapılar.
Yaxud Ramiz Rövşən deyir ki,
Bu ağrı –
canımın əziyyətidi,
Ruhuma atılan qarmaqdı yoxsa?
Bu ağrı –
dünyanın son ləzzətidi,
Bu ağrı –
sonuncu günahdı yoxsa?
Qələm sahibi ağrını nə dərəcədə güclü hiss edirsə, bir o qədər aydın çatdırır. Ağrıdan yana-yana axan göz yaşları qələmin yanan xəttinə çevrilir. Ancaq möcüzədir sanki.., o sətirlərdəki acını yalnız onu heç olmasa, bir dəfə yaşamış şəxs hiss edə, görə bilir. Bəli, ağrı mənzərə, tablo deyil, məhz hissdir, ona baxmaq yox, yaşamaq lazımdır.
Bir dəfə türk musiqisinin ustadlarından biri Rəhmi Oruc Güvən ağrının çox gözəl izahını vermişdi: insan orqanizmində hər hüceyrənin öz səsi var və yalnız bu səslər harmonik şəkildə bir-birini tamamlayanda insanın həm bədəni, həm də düşüncəsi rahat və sağlam olur. Hansı isə hüceyrə narahat olanda harmoniya bozulur, nəticədə ağrılar yaranır. Tibbi izahda da bu fakt vurğulanır – ağrı müəyyən hüceyrənin dağılması, zədələnməsidir. Həmin yerin neyronları mərkəzi sinir sisteminə xəbər göndərir, o da özünümüdafiə tədbiri kimi ağrı ilə cavab verir. Hər iki izahda ortaq bir məqam var: ağrı normal haldan kənara çıxmaqdır. Bəs fəlsəfə nə deyir?
Yəqin ki, yalnız fəlsəfə iddia edir ki, ağrının da bir hikməti var. Hətta bir şairin, yazıçının ağrını təsvir etməyindən onun düşüncəsinin nə dərəcədə fəlsəfi zirvəyə yüksələ bildiyini, yoxsa sadəcə bir söz ustası olduğunu təyin etmək mümkündür. Nitsşe deyir ki, “ağrıda, elə ləzzətdə olduğu qədər hikmət var, o da nəsil qoruyan birinci dərəcəli qüvvələrə aiddir. Belə olmasaydı, çoxdan yox olardı; ondan əzab çəkmək heç də onun əleyhinə olan bir arqument deyil: bu, onun mahiyyətidir”. Mahiyyəti bilinməyən hər şey qorxunc, qeyri-müəyyən göründüyü kimi, ağrı da elədir. Deməli, onu tanımaqla öz düşüncəndə yeni bir qat da kəşf edə bilərsən.
Tibb elmi xroniki, kəskin, somatik, fantom və daha hansı isə ağrılar arasında təsnifat aparıb və onların sırasına psixolojini də əlavə edib. Ancaq psixologiya başqa, fəlsəfə başqa. Psixologiya hisslərin incinməsindən danışır, fəlsəfə ruhun. Bir var hisslər bütün düşüncələri üstələyir, insanı əzir, nəfəsini kəsir, əlini-ayağını işdən soyudur, hətta “üz görəndə”, qidalananda özünəqəsdə də götürür. Güclü ağrı qarşısında aciz qalan insan başqa bir ağrıyla ona son qoymaq istəyir. Amma düşüncələrin, ruhun ağrısı başqadı. Bu ağrı daxili dünyanı ələyib ələkdən keçirdir, keçmişini indisinə qatıb çalxalayır, sonra duruldur; göylərə qaldırıb qeyri-adi həqiqətlər göstərir, sonra ordan var qüvvəsi ilə yerə çırpır, nə götürə bildinsə, sənindir; indiyə kimi üstündə əsdiyin dəyərləri bir anda gözündən salır, təxirə saldıqlarınla üzləşdirir; ətrafında “yallı gedən” mənasız şeylər arasında çökməmək üçün dizinə təpər verir. Psixoloqların depressiya dediyi bu halı fəlsəfə katarsisə çevirə bilir. Bəli, katarsiz – ağrı-acıdan ruhun təmizlənməsi məhz fəlsəfi prosesdir. Ağrı insanı öz içinə boylanmaq imkanı verir – özü ilə baş-başa qoyur. İlk dəfə Aristotel “Poetika”da ona xüsusi diqqət verib deyir ki, ağrı insanı bütün murdarlıqlardan, affektlərdən təmizləyir. Maraqlıdır ki, filosofun fikrinə görə, bu prosesdə musiqi stimulverici rol oynayır. Bəlkə də bu səbəbdən əzab çəkən, ruhu inciyən bir şəxsin ağrısını musiqi az da olsa avazıda bilir. Rəhmi Oruc hocanın təbiri ilə desək, musiqi sızıldaşan, üsyana qalxan hüceyrələri öz ritminə qaytarır, sakitləşdirir.
Dünyanın ən böyük təbii fəlakətlərindən biri, bəlkə də birincisi sunamidir. Sunami deyəndə adətən yada Yaponiya, nəhəng dalğalar, yuyub aparılan evlər düşür. Məni isə düşünürəm ki, sunami yerin ağrısıdır. İndiyə kimi sakitcə duran o nəhənglikdə dalğa dünya çalxalananda öz “beşiyinə sığmır”, çarpalanıb kənarlarına tökülür. Bir var bir nəlbəkinin “dalğası” – ağrısı, bir də var Sakit okeanın. İnsan da belədi. Düşüncəsi dayaz olan ilk ağrıda tükənir, ortada dibi qurumuş… mənlik qalır. Dərin ümmanların ağrısı isə bir dalğa olub qabarır, çəkilir, qabağına keçənin “düşüncəsini” silib-süpürür. Çünki, Nəsimi dediyi kimi,
Gərçi mühiti-əzəməm, adım Adəmdir, Adəməm,
Dar ilə künfəkan mənəm, mən bu məkanə sığmazam.
Necə ki, əsrlər boyu Nil çayının qabarmaları nəticəsində ölkə çiçəklənib, sivilizasiyanın yaranmasına təkan verib, eləcə də insanın ruhunun ağrıları onun yaradıcılığına yol açır. Nitsşenin dediyi kimi, insan ağrı məqamında tufanlı dənizdə gəmini düzgün idarə edən bir kapitana bənzəyir. Lazım gələndə yelkənləri yığmağı əmr edir, lazım gələndə enerjini azaldıb, sürəti yavaşıdır. Əsas odur ki, ağrının mahiyyətini dərk edib, duyub, onunla həmahəng ola biləsən. Bəlkə bu səbəbdən ağrı yaradıcı adamların daimi yoldaşına, sirdaşına çevrilir? Öz dünyalarına çəkilib düşünür, daşınır, qara-qara fikirlərlə çarpışır, sonra işıq gəlir və o yeni bir əsər qoyur ortaya. Çox sadə səslənir, ancaq o sadəlik hər kəsin öz iç dünyasından asılıdır – kimdə isə dayaz arxdı, kimdə isə dərin ümmandır. Bəlkə də dağdır… Lap bir sevgi dastanının sonunda ucalan Ağrıdağ boyda.
Səndə tufan, səndə boran,
Dərinmidir sənin yaran,
Dünya ilə yoxdur aran,
Həp göylərdə gözün sənin.
Bəli, filsofoun ağrısı düşüncələrin çarpalanmasıdır. Kənara düşən “ideyalar” ya bir ümman yaradır, ya quruyub gedir. İçində kəşf etdiyi İnsan bir cəmiyyətin, bir maddi dünyanın hüdudlarında sıxışanda, inciyəndə Nəsimi kimi bir “sunamiyə” dönür:
Məndə sığar iki cahan, mən bu cahanə sığmazam,
Gövhəri la məkan mənəm, kövnü məkanə sığmazam.
Ağrı bədənin özünü müdafiəsidir, qorumasıdır. Nə qədər qəribə olsa da, ancaq ağrını hiss etmək üçün əvvəlcə onun mənbəyinə kifayət qədər yaxınlaşmaq lazımdır. Ən ağır yaranı ən çox yaxın olan vurur. Bu həm fiziki ağrıya aiddir, həm də ruhi ağrıya. Uşaq barmağını ocağa yaxınlaşdırmasa, cızz ola bilmədiyi kimi, ruhuna yaxın olmayan birinin də səni yandırıb kösövə döndərmək ehtimalı çox azdı. Ancaq bu ağrının maraqlı bir hikməti də var. Bəzən ağrının səbəbi, məkanı yadda qalmasa da, özü, izi həmişə qalır. Məsələn, uşaq yandırdığı barmağının ağrısını ömrü boyu unutmur. Ruhunu sızıldadan bir səbəbi insan ümumiyyətlə həyatından silməyə çalışır. Ancaq hər iki ağrıda bir reallıq göz qarşısında olur: ağrıdan sonra nə isə dəyişir, əvvəlki kimi olmayacağı açıq bəlli olur. Çalxalanan ruhun ətrafa səpələdiyi hisslər, düşüncələr bir tərəfdən öz məkanından kənara çıxır, sərhədləri aşır, digər tərəfdən əvvəlki məkanında bir boşluq yaranır. Okeanlarda sahilə hücum edən sunamilərin yerində adalar yaranır: yeni həyat, yeni şərait, yeni canlılar. Əslində, dəqiq təyin etmək çətindir, birinci adalar yaranır və dalğaların yerini dar edir, yoxsa əksinə… İnsanların ağrısını ətrafa bəlli edən onun yaratdığı əsərlər olur – oxucularını silkələyən, mənəviyyatlara təsir göstərən ideyalar, mülahizələr. İçində yaranan boşluğun yerini isə yeni bir həyat, yeni bir başlanğıc tutur.
Ağrılar fərqli olur. Bir var, xroniki hala çevrilən davamlı ağrı. İnsan belə ağrıyla o qədər doğmalaşır ki, onunla bərabər doğulduğunu zənn edir. Belə olanda, ondan qorunmaq çətin olur. Məsələn, hər nə qədər Sabir: “oxutmuram, əl çəkin”, “millət necə tarac olur, olsun, nə işim var” – deyib millətin xroniki xəstəliyinin diaqnozunu qoymağa çalışsa da, ağrı hələ də davam edir. Viktor Hüqonun “Səfillər”ində Javer cəmiyyətin xəstələnmiş bir hüceyrəsidir, hətta özünü sağlam zənn edib, hər kəsi özü kimi olmağa təhrik edir. Jan Valjan insanlığın ağrısını yaşayan, dirənən bir ürəkdir. Oxucu inanır ki, bir cəmiyyətin sağlam ürəyi varsa, orqanizm duruş gətirə biləcək. Tenardye isə məhz xroniki ağrıdır. Hər zaman olub, var və olacaq. Çünki onun kimi ağrılar özünü nə çox büruzə vermir ki, onunla açıq mübarizəyə qalxalar, nə də tam itib, yox olmur ki, orqanizm həqiqətən sağlam adlana bilsin. Eləcə, ətrafını incidə-incidə, zəhərləyə-zəhərləyə mövcudluğunu saxlayır. Qəribədir, gərək Viktor Hüqo kimi bir dahi olasan ki, hər üç ağrını özündə hiss edib, yaşaya biləsən. Vacib olan isə budur ki, bu üç ağrı yalnız fransız cəmiyyəti üçün yox, hər cəmiyyət üçün xarakterikdir. Ən azından hər millətin bir xroniki ağrısı – tenardyesi var.
Bir ağrı növü də var ki, haqqında mütləq nə isə deyilməlidir – fantom ağrı: kəsilmiş, itirilmiş orqanın yerinin ağrısı. Haradasa oxumuşdum ki, ayağı kəsilmiş bir əsgər o ayağının ağrısını hiss etdiyini deyir. Təsəvvür edin ki, güclü bir çay axır. Qəfildən onun qarşısını bir divar kəsir. Çay var qüvvəsi ilə gəlib o divara çırpılır. Bir övladını itirən valideyn ölüm adlı divara çırpılıp parça-parça olduğu kimi. O valideyni təkrar toparlamaq mümkün olmur. Bir millətin ziyalı övladarını məhv etmək də eyni hissi yaşadır. 37-ci ilin Stalin repressiyaları bir millətə fantom ağrını bütün mahiyyəti ilə yaşatdı, hələ də davam edir o ağrı. Bir şeyi dəqiqləşdirim. Milləti üçün canını verən bir qəhrəmanın şəhid olması onun ailəsinə fantom ağrı yaşadır, amma millət, vətən üçün mənliyində yox olmaq ağrısının müalicəsi ola bilir. Qəribədir. Bir ağrı, acı dərman kimi daha böyük bir ağrıdan xilas edir.
Bəli, filosofun ağrısı fərqli olur. Bu, əlinə tikan batmış bir kəsin, yarından ayrılmış gəncin, hətta övladını itirmiş ananın da ağrısı deyil. Hamısı bir yerdə desək, yəqin mübaliğə olmaz. Filosof ictimai dünya ilə o qədər iç-içə olur ki, hardasa baş qaldıran ağrı birinci onun sinir mərkəzinə xəbər göndərir, onun ruhunda əks-səda tapır. Ana bir tək oğlunu, itirilmiş arzularını ağlayır, filosof həm o ananın özünü, həm də millətin gələcəyini. Cəfər Cabbarlı kimi,
Əl çək bu həqarətdən,
Qurtar bu əsarətdən,
Xar оl bu xəcalətdən,
Dur, ey xar оlan millət.
Çöldə palçığa batan atı qucaqlayanda, yəqin ki, Nitsşe atın neyronlarının gətirdiyi impulslardan ağlayırdı. Bəzən düşüncəsi millətin faciəsinin ta kökünə qədər işləyən bir mütəfəkkir bütün tarixin gedişinin ağrısını çəkə bilir. Bu ağrının şiddətini Hüseyn Cavid İldırım Bəyazidin Əmir Teymura cavabında hayqırır: “Əvət, sən qalibsin. Lakin bu qələbə türk əqvamını deyil, yalnız fürsət bəkləyən qomşu hökumətləri məmnun etdi. Ah, daha doğrusu, İslam aləmini başsız qoydu”.
Beləcə, bəşəriyyətin ağrısı bir şəxsin könlü, dili vasitəsilə haray qoparır. Bu səbəbdən filosofun ümman mənliyindən qopan sunami o qədər güclü olur ki, illər boyu düşündürür, incidir. İnsanlığın ölməyinin, tanrısız qalmağının ağrısını Nitsşe Zərdüştün dili ilə az qala ağı deyir: “Həqiqətən, insan çirkli axındır. Dəniz olmaq lazımdır ki, bu çikli axını qəbul etsən də çirklənməyəsən”. Filosof daha böyük bir ağrını dilinə gətirir! İnsanın özünün bir ağrı olmasını! Bəli, elə ki, insan öz mahiyyətindən aralı düşür, o, cəmiyyət üçün özü boyda ağrıya, yaraya çevrilir. Bu ağrını yaşayan da, ondan qorunmağın yolunu axtaran da yenə də mütəfəkkir olur, Cavid kimi:
Hüseyn Cavid:
İblis nədir?
– Cümlə xəyanətlərə bais…
Ya hər kəsə xain olan insan nədir?
– İblis!..
Bəli, ağrıdan danışmaq ağırdır, çünki biri haqqında yazanda başqa bir ağrı da baş qaldırır: “mən də varam,” deyir. Beləcə, gah kəskin ağrıdan ürəyin sancır, gah fantom ağrıdan qanın donur, gah da xroniki ağrıdan yorulub dizlərin kəsilir, qıvrılıb qalırsan yerdə.
Diotima, Hipatiya və… mən (16 dekabr, 2019)
Adı çəkilən qadınlardan biri təqribən eramızdan əvvəl 4-cü əsrdə, biri eramızın 4-cü əsrində yaşayıb, biri də XXI əsrdə. Hər üçünü birləşdirən fəlsəfəyə sevgidir. Filosof da yaza bilərdik, ancaq qadının filosofluğunu heç kim qəbul etmədiyinə, hətta bu sözə xüsusi kəskin reaksiya göstərdiyinə görə, deməsək yaxşıdır. Qoy, məqaləni aqressiyasız oxusunlar və diqqəti lazımi məqama yönəldə bilsinlər. Onu da mütləq əlavə edək ki, əslində, “mən” deyəndə bu gün fəlsəfə ilə məşğul olan hər qadın nəzərdə tutulur. Bu səbəbdən, onun da haqqında üçüncü şəxsdə yazacağıq.
Diotimanın kəlamları, hansı hikmətə sahib olması əsasən Platonun “Simposium” dialoqundan məlum olur. Haqqında başqa tarixi mənbələrdə məlumat olsa da, onun şəxsiyyətinin gerçəkliyinə şübhə ilə yanaşırlar. Elə Sokrat kimi, bir az da artıq. Bəli, Diotimanın adı çox dar çərçivədə tanınır. Ən vacibi isə onu Sokratın müəllimi kimi qəbul edən nadir olur. Antik dövr haqqında kifayət qədər geniş məlumat var, ancaq ümumi mənzərədə qadın obrazı solğun bir kölgə kimi ötüb keçir. Lap Rafaelin “Afina məktəbi” adlı freskasında olduğu kimi – qadını görmək üçün onu axtarmaq lazım gəlir. Axtaraq.
Əslində, hələ Pifaqorun vaxtından qadınlar kişilərlə bərabər fəlsəfənin inkişafında aktiv rol oynayırdılar. Düzdür, əsas məqsəd qız uşaqlarına təhsil vermək, onların intellektual səviyyəsinin qaldırılması idi, ancaq başqa sahələrdə də onların adına və roluna rast gəlmək mümkündür. Məsələn, Pifaqorun xanımına aid olan məktəbdə həm fəlsəfə, hikmət tədris edilir, həm də bir qadına lazım olan ailə dəyərləri, ev-eşiyə, uşağa qulluq öyrədilirdi. Bununla yanaşı, Pifaqorun bütün irsi onun xanımı Teano və qızı Damo tərəfindən qorunub gələcək nəsilə çatdırılıb. Yaxud məşhur Afina siyasətçisi Periklin xanımı Aspaziya məhz gənc qızların savadlanması üçün nəzərdə tutulan məktəblər açmışdı. Eyni zamanda, onun məktəbini kişi filosoflar da ziyarət edirmiş. Təsadüfi deyil ki, dialoq aparmağı, natiqlik sənətini Sokratın məhz Aspaziyadan öyrəndiyi deyilir. Belə maarifçi, düşüncə sahibi olan qadınlar Sokrat, Platon, Aristotel yetişdirən bir mühitdə nə təsadüf deyildi, nə də anormal qəbul edilmirdi. Və o qadınlardan nə isə öyrənmək ayıb sayılmırdı. Antik dövrün tanınmış natiqi və siyasi xadimi Demosfenin belə bir məşhur kəlamı var: “Özünə hörmət edən yunanlının üç qadını olmalıdır: həyat yoldaşı – nəslini davam etdirmək üçün, qulu – əyləncələr üçün və heterası – mənəvi rahatlığı üçün”. Xüsusi vurğulayaq: hetera – düşüncə sahibidir, əyləncə qadını deyil!
Diotima da fəlsəfə məktəb sahibəsi, hetera olub və bu məktəbin ən məşhur “tələbəsi” Sokratdır. Platonun “Simposium” dialoqundan belə məlum olur ki, sevgi tanrısı haqqında məlumatı Sokrata Diotima öyrədir və sonralar ‘platonik sevgi’ kimi tanınan hissin izahı da ona məxsusdur. Onun fikrinə görə, sevgi – gözəlliyə can atmaq deyil, dünyaya gözəllik gətirməkdir. O xüsusi vurğulayr ki, sevgini bədən istəyəndə dünyaya övlad gətirir, bu, mənəvi bir hamiləlik olanda isə ortaya gözəl düşüncələr, kəşflər çıxır. Diotima ortaya gözəl ideyalar çıxaran heteraydı – öz məktəbi, öyrətmə üslubu ilə. Düzdür, bu barədə daha geniş məlumat vermək imkanımız yoxdur, ancaq bir faktı dəqiqləşdirmək mümkündür: hikməti dərk edən kişilər müdrik qadınlarla tamamlanmalıdır, hikmət hikmətlə cilalanmalıdır. Antik dövrdə qadın və kişi təfəkkürləri bir-birini dəstəklədiyinə və tamamladığına görə, o dövrün fəlsəfi mənzərəsi daha dolğun, daha zəngindir və əsrlər keçsə belə, nə aktuallığını itirir, nə də tükənir. Dediklərimizdən sonra, ədalət naminə fəlsəfə tarixində olan məlum müəllim-tələbə şəcərəsinə unudulmiş kiçik bir əlavə edək: Aristotel – Platon – Sokrat – Diotima.
Elə ki, tarix İsa Məsihin doğum tarixi ilə hesablanmağa başladı, çox dəyişikliklər baş verdi. Hər nə qədər kilsə qadın əsaslı hesab edilsə də, ilk ən böyük və dağıdıcı zərbəni elə qadına vurdu. Qadın varoluşun iki başlanğıcından biridir və ona olan təsir, təzyiq bütün bəşəriyyətin inkişafında, mənəviyyatında özünü göstərir. Bəşəriyyətin mənəvi tənəzzül tarixi, məncə, Hipatiyadan başladı.
Hipatiyanı Antik dövr ənənəsinin son nümayəndəsi, yeni ənənənin ilk qurbanı adlandırmaq daha düz olar. O, İsgəndəriyyə kitabxanasının son başçısı Teonun qızı idi, eyni zamanda alim və filosof kimi orada dərs keçir, Platonun fəlsəfəsini öyrədirdi. Bu, Xristianlığın hakim dinə çevrildiyi və öz prinsiplərini qeyd-şərtsiz qəbul etdirdiyi çağlar idi. Kifayət qədər azad düşünməyə öyrənmiş qadınlara da bu sırada “ciddi diqqət ayrıldı”: “Qadınlar səssiz və tam itaətdə öyrənməlidir. Mən qadına öyrətməyə və kişilərə rəhbərlik etməyə izn vermirəm, o, susmalıdır. Axı, ilk olaraq Adəm, sonra Həvva yaradılmışdır. Adəm deyil, qadın aldadıldı və günah işlədi” (1 Tim. 2:11-14). Belə böyük bir günahdan yalnız Allaha xidmət etməklə və dünyaya uşaq gətirməklə xilas ola bilər. Deyilənlərə əlavə olaraq həvari Paul korinflilərə müraciətində deyir: “İstəyirəm biləsiniz ki, hər ərin başı Məsih, qadının başı – əri, Məsihin başı isə Tanrıdır (1-ci Korinflilərə 11:2,3). Bir kəlmə ilə qadınla Yaradanı arasına 3 vəsilə qoyuldu – ər, Paul, Məsih. Bir kəlmə ilə qadının öz Yaradanı ilə bilavasitə ünsiyyəti kəsildi, azadlığı, şəxsiyyəti əlindən alındı, əvəzində itaət və xidmət etməli olduğu ailə verildi. Əks halda qadın cəmiyyətin, Tanrının və … kişilərin düşməni elan edilirdi. Təbii ki, Hipatiya da bu şablonlara uyğun gəlmirdi. Bir neçə dəfə xəbərdarlıq edilsə də, o, belə bir dar çərçivəyə girmək istəmirdi. Necə girəydi?! Cəza olaraq bir qrup fanat xristian onu dəhşətli işgəncəylə qətlə yetirdi və bununla bütün düşünmək istəyən, hikmət öyrətmək istəyən qadınlara gözdağı verdi.
Nəticə gözləniləndən də betər oldu. Hipatiya faciəsi həm keçmişə, həm də gələcəyə ciddi təsir elədi. Qətl olunan yalnız Hipatiya olmadı, qadın filosofların keçmişi və gələcəyi də oldu. Tarix boyu kilsənin prinsiplərinə sığmayan, hikmət iddiasında olan qadınlar birmənalı şəkildə qaralandı. Məhz bu siyasətin nəticəsi idi ki, antik dövrün düşüncə sahibi olan qadınlar əyləncə obyekti kimi təqdim edildi, hetera adı ləkələndi, adları tarixdən silindi. Hipatiya dərsi o qədər qorxunc oldu ki, təqribən 7-8 min il ərzində xristian dünyasında hikmət və qadın “düşmən kəsildi” bir-birinə. Bir neçə əsr ərzində fəlsəfədən ayrı qalmalı olan qadınlar çıxış yolunu kilsənin himayəsində gördülər. Yalnız 12-ci əsrdə İsa Məsihin “nişanlısı” hesab edilən və Onun qoruması altında olan rahibələr təkrar fəlsəfəyə müraciət etməyə başladılar. Əhəmiyyətli bir məqamı da qeyd edək ki, ilk rahibə filosof Hildegard fon Bingen alman fəlsəfəsinin atası hesab edilən Mayster Ekxartın müəllimi hesab edilir. Bunu ilahi bir lütf də adlandırmaq olar: əsrlər sonra ilk qadın filosofun gəlişi fəlsəfə tarixində yeni bir səhifənin başlanğıcını taclandırdı!
Uzun illər, Renessansa qədər fəlsəfəylə yalnız rahibələr məşğul ola bilib. Antik fəlsəfəyə dönüş başlayanda, təbii ki, o dövrün qadın filosofları da xatırlandı. Ancaq bu dəfə vəziyyət başqa idi. Yenə qadınlar fəlsəfəyə gəlməyə, yenə məktəblər açmağa, yaradıcı şəxslərdən ibarət məclislər təşkil etməyə başladılar. Sonra yenə inkviziya adı ilə qadınlar cəzalandırıldı, odda yandırıldı, kilsəyə bağlı olmadan hikmətə meyl edən qadınlar ləkələndi… Qəribə olan budur ki, qadın filosofların şəxsi tarixçələri düşüncələrindən daha çox diqqət çəkdi, nəticədə fəlsəfə tarixində onların əsərləri, düşüncələri deyil, sadəcə adları və kimlərləsə ünsiyyəti, münasibəti qaldı. Faciəli olan budiuki, kilsənin qadına qoyduğu qadağalar sanki şüuraltı olaraq hər kəsə, hətta kilsəni inkar edən ziyalılara da hakim kəsildi. Məsələn, Kant kimi bir filosof tövsiyə edirdi ki, uşaq yaşından qızları elə böyüdün ki, cinsindən başqa şey düşünməsin. Russo isə qadınlara təklif edirdi ki, bütün cazibələrini kişilərin yaradıcılığının inkişafına sərf etsinlər. Bir sözlə, qadına qadınlığından kənara çıxmağa imkan vermirdilər, çünki bunu onun yeganə missiyası hesab edirdilər. Bu səbəbdən qadınlar məhv olmuş filosofluq nüfuzlarını heç cür bərpa edə bilmirdilər. Məsələn, XIX əsrdə Avropada qadın fəlsəfə üzrə doktor və ya professor ünvanı almaq üçün mütləq bir professorla evli olmalı idi, çünki “doktor elmi ünvanı almaq o zamanlar sırf kişilərə xas bir şey idi”.
Qadına olan belə bir münasibət o dərəcədə dözülməz oldu ki, əvvəlcə ayrı-ayrı şəxslərə edilən etirazlar, yazılan cavablar toplaşıb bir cərəyanın – feminizmin təməlini qoydu. Haqlı olaraq, qadınlara azadlıq, hüquq, səs tələb etdilər. Çalışdılar, vuruşdular, nəticədə… Kantın, Russonun istədiyi oldu – qadın yenə də öz cinsindən kənara çıxa bilmədi, elə o çərçivədə mübarizə aparıb, bir stəkan suda tufan qopartmaqla məşğul oldu.
Yeri gəlmişkən, haqlı olaraq soruşa bilərlər ki, niyə ancaq Qərb dünyasından danışırıq? Axı İslam Şərqində, eləcə də Uzaq Şərqdə vəziyyət fərqli olub. Bəli, tamamilə fərqli olub. Ancaq bizim məqsədimiz qadınla bağlı bu gün İslamın adına çıxılan və qınanan bir çox ədalətsiz prinsiplərin kökünü göstərməkdir.
Mənim dövrüm bütün bu hisslərin, düşüncələrin, mübarizələrin kəsişdiyi bir məqama tuş gəldi… Ancaq bu da deyilməlidir ki, indi nəinki qadının filosofluğu sual altındadır, hətta fəlsəfənin özünün də lazımsızlığı müzakirəyə çıxarılıb.
Hər şeydən əvvəl, XXI əsr qadının yalnız öz cinsi çərçivəsində düşünməli olması kifayət qədər dəbə düşüb və kifayət qədər yaxşı maliyyələşir. Artıq tarixdəki qadın filosoflara da bu baxış bucağından qiymət verirlər. Gender, qadın hüquqları dünyanın ən aktual mövzularından biridir. Düşünən qadın yalnız feminist kimi qəbul edilir. Bunun nəticəsidir ki, XX əsrə qədər fəlsəfə tarixində nə ciddi ideyalarda qadın, nə də qadında ciddi ideya qəbul edilirdi. Qadın yalnız vasitə idi. XXI əsrdə qadının səsi siyasi dairələrdə daha bərkdən eşidildiyinə, həlledici qərarlarda iştirak etdiyinə görə, fəlsəfədəki qadın yoxsulluğu və yoxluğu kölgədə qaldı.
Mənim dövrümdə qadın başlanğıcına ehtiyacın olması daha çox hiss edilir, çünki bəşəriyyət tam bir uçurumun kənarına gəlib çatıb. Amerikalı tarixçi filosof Riçard Tarnas müasir dövrün mənəviyyat və düşüncə böhranının səbəbini məhz fəlsəfədə kişinin tək qalmasında görür: “Əsrimizin qarşısında boya-boy dayanan böyük məsələ budur: kişi başlanğıcı özünün Tanrıya nifrətindən və birtərəfli planından əl çəkib, nəhayət ki, dərk olunmamış yarısını görmək və könüllü olaraq qadın başlanğıcı ilə onun bütün təzahürlərində tamamilə yeni, qarşılıqlı anlaşma və bərabərliyə əsaslanan münasibətdə olmaq”. İstər Antik dövrdə, istərsə də orta əsrlərdə özünə filosof deyən qadınlar məhz bəşəriyyətə aid sualları həll etməyə çalışıblar. Məsələn, Hildeqardın fəlsəfəsini araşdıran tədqiqaçılardan biri deyir ki, “O, hikmət evinə bənzəyir, yer və göy onda birləşib”. Yaxud XVIII əsrdə Mary Wollstonecraft Russonun düşüncələrini tənqid etsə də, femininst ruhda deyildi, onun birtərəfli insan modelinə qarşı özünün şəxsiyyəti sevgi ilə tamamlanan insan modelini qoyurdu! Birtərəfli modelə həm qadına düzgün qiymət verməyən kişi, həm də düzgün qiymətini almayan qadın daxildir. Tam modeldə isə hər iki tərəf bir-birini tamamlayır.
XXI əsr texnikanın zirvədə durduğu bir dövrdür, bununla belə əvvəlkilərlə bənzər məqamları çoxdur, hətta üstünlükləri də var. Məsələn, indi Diotima dövründə olduğu kimi, qadın kişilərlə bərabər rahat-rahat fəlsəfə də öyrənir, hələ üstəlik öyrədir də. Bir üstünlüyümüz var ki, o dövrdə olduğu kimi qadınlar kateqoriyalara bölünmür. İndi orta əsrlərdə olduğu kimi, qadınları düşündüklərinə görə, işgəncə də etmirlər, qadağalar da qoymurlar. Qadının azad səsi də var, sözü də. Buna görə onu nə odda yandırmırlar, nə adına cadugər demirlər. Yəni Hipatiyanın taleyini yaşayan yoxdur. Qadın özünün alimliyini, filosofluğunu rəsmiləşdirmək üçün mütləq kişinin köməyinə möhtac olmur. Burada qərar verən daha yüksək elmi adlı şəxslər olur, hətta aralarında qadın da olur bəzən. Bunlar zahiri məsələlərdir: şərtlər, şəraitlər, münasibətlər. İşin mənəvi tərəfində isə vəziyyət nisbətən dramatikdir.
İndi Diotima dövründən fərqli olaraq fəlsəfədə ümumbəşəri məsələlər az müzakirə olunur, mənəviyyata, müqəddəsliyə demək olar ki, diqqət ayrılmır. Sanki bu sahədə bütün sözlər deyilib qurtarıb, mövzu da aktuallığını itirib. Düzdür, kimsə yazanda deyirlər ki, nə gözəl, mənəvi qida aldıq, ancaq bunu subyektiv, bir ürəyin ifadəsi kimi qəbul edib, iki gün sonra unuda bilirlər. Orta əsrlərdə maraqlı olan mövzular indi tamam başqa rəng alıb, xüsusilə din. Məsələn, orta əsrlərdə dini zəmində təriqətlər qurulur, insanlar inandıqlarını əsaslandırmaq üçün çarmıxdan belə qorxmurdular, dini prinsiplərlə fəlsəfi məsələlər qarşılaşdırır, ortaq həqiqətlər tapılır, yeni yollar, anlayışlar təklif edirdilər. İndi dinləri o qədər qaralamağa çalışırlar ki, xristianlıq deyəndə Vatikanın, İslam deyəndə İŞİD-in əməlləri yada düşür. Buna görə də, dindən, dinin apardığı ali məqamlardan yazmaq əvəzinə, onları hücumlardan müdafiə etmək daha aktualdır. Məsələn, Qurani Kərim haqqında yazlan bir məqalədə insanın kamilləşmə yolunun təhlilindən daha çox, terrorizmdən müdafiə notları maraq kəsb edir. Bəs qadınlar? Fəlsəfə kimi maraqlandırır ki, qadın filosof da kimi maraqlandıra?! Bu gün dünya həm qul kimi satılan qadını görür, həm də ölümlə çarpışan miqrantların qarşısında qapılarını bağlayan siyasətçi qadını…
Bütün bunlarla yanaşı, çox təhlükəli bir ənənə hələ də yaşamaqdadır. Artıq unutduğum bir romanda maraqlı bir obraz var idi: uzun müddət aclıq çəkmiş, tənha yaşamış bir dənizçi xilas olandan sonra hər gün doyunca yesə də, yenə xəlvət-xəlvət özünə azuqə yığır. Eyni mənzərə, eyni münasibət qadınlarda da var. Bu gün qadın filosofluq etmək fikrinə düşdüsə, ciddi fəlsəfi ideyalar irəli sürürsə,… deməli feministdir. Hansı isə fikrini müdafiə edirsə və bunu bacarmırsa, … qadın haqları komitələrinə müraciət etməlidir. Fəlsəfədə öz sözünü deyə bilmək üçün … kişidə dəstək axtarır. Güclü olmaq üçün… ilk ağlına gələn ətrafına qadınları yığıb, kişilərdən müdafiə olunmaq olur. Bir kişinin etinasızca, rişxəndlə dediyi bir fikir tərəzidə on düşüncə sahibi qadının ciddi təhlilindən ağır götürülür.
Diotima, Hipatiya, Rabiə əl-Ədəviyyə, Məhsəti və daha neçə düşüncə sahibi qadınlar öz dövrünün siması, eyni zamanda, düşüncənin istiqamətverici qüvvələri səviyyəsində olublar. Ən azından onların həyatını, yaradıcılığını öyrənəndə o vaxtların qadını haqqında bir təsəvvür yaranır. Əcəba, bu günün düşüncə sahibi olan qadınlar həmin sualları cavablandıra biləcəklərmi? Bunun üçün heç olmasa, 50-100 il vaxt keçməlidir, məncə…
İllərin al-veri.., yaxud ömür sarayı (10 dekabr, 2019)
İnsan gənc olanda hələ nələr olacaq, arzularımı həyata keçirtmək üçün önümdə uzun illər var deyir. Bir də gözünü açır ki, artıq “bu illər ərzində nə edə bildim?” – deyə düşünür. Beləcə aylar, illər bir-birini qova-qova ömür adlı bir tarixçə yaranır. Amma nədənsə həmişə bu zaman axını bəzən kədər, ruh düşkünlüyü yaradır və belə bir fikir formalaşır ki, keçmiş gələcəkdən daha dəyərli, daha maraqlıdır. Hətta atalarımız da deyib ki, “ötən günə gün çatmaz, calasan günü günə”. Yaxud bir nəğmədə oxuyurlar:
Keçən günlərimi qaytaraydılar,
Gələn günlərimi qurban verərdim.
Mübahisə eləmirəm, ancaq anlamıram ki, niyə gələcəyi keçmişə bənzətmək istəyirlər, onu təkrar yaşamaq istəyirlər. Bəs bu gələcək nə vaxt gələcək? Əlbəttə, illər artır, bir gün gəlir bədən zəifləyir, arzular tükənir, sonunun gəldiyini hiss edirsən. Bəlkə də belə bir hissin məhsuludur bu bayatı:
Lələnin harayından,
El yatmaz harayından.
Gündə bir kərpic düşür,
Ömrümün sarayından.
Ancaq məsələnin başqa bir tərəfi də var axı və onu görməz gözə qoymaq olmaz. Bu bayatını hər dinləyəndə düşünürəm: illər ötdükcə insan ömrünün sarayı qurulur, yoxsa sökülür? Axı, insan doğulanda hazır bir sarayda oturmur ki, illərlə o da sökülə və bu dünyadan köçən insan xarabalıqdan yola düşə? İllərlə qurub yaradan insanın ömür sarayının kərpicləri niyə düşsün? Bəs elə isə illər insandan nə alıb, nə verir? Bu alış-verişin mahiyyəti nədir? Leonardo da Vinçinin məşhur bir kəlamı var: “Gənclikdə elə bir şey qazan ki, qocalığın illər ərzində verdiyi zərəri qarşılaya bilsin. Anlayanda ki, qocalığın qidası müdriklikdir, gənclikdə elə et ki, qocalığın ac qalmasın”. Əcəba, insanlar “ac qalandamı” keçmişi arzulayırlar? Zərəri xeyrindən çox olandamı ömür sarayının kərpicləri laxlayır? Bir balaca dərinə gedək…
Bütün dinlərdə ortaq bir fikir var – bu maddi dünya bir sınaq müddətidir. Və burada mütləq iki həyat yolundan danışılır: maddi və ruhani. Hətta Xristianlıqda buna iki cür doğulmaq deyilir: nəslin artmasını və davam etməsini təmin etmək üçün iki insanın əlaqəsindən dünyaya gəlmək və sırf fərdi ruh olaraq “göylərdə” doğulmaq. Birincini çox vaxt günahla, rəzilliklə eyniləşdirdiklərinə görə, bəzən onu sevincli gün kimi qeyd etmək günah sayılır. O da xüsusilə vurğulanır ki, yalnız İlahi qanunlara riayət edənlərin “həyat ağacına ixtiyarı çatır” (Apokal. 22:14).Vacib olan məhz ikinci doğuluşdur – “dərk edəndə ki, İsa onun üçün əzab çəkib, onun yerinə əzablı ölümü qəbul edib… İnsan dərk edəndə ki, Rəbbi onu necə çox sevir ki, belə bir qurbana gedib…” (Matv. 5:40). Qurani Kərimdə də mahiyyətcə oxşar fikirlərə rast gəlmək olur. Buradan da məlum olur ki, “insan ziyan içərisindədir. Yalnız iman gətirib yaxşı işlər görənlər, bir-birinə haqqı məsləhət görənlər və bir-birinə səbrli olmağı məsləhət edənlərdən başqa.” (Quran 103/2-3). Xristianlar insanoğlunun daim ilk günah daşıyıcısı olduğunu və bundan qurtulmaq üçün ömrü boyu İsa Məsihə – bütün insanların günahını öz boynuna götürən şəxsə dua etməlidir. Yəni insan doğulanda özündən də böyük bir günah artıq onu gözləyir. O da onu yüklənib düzəlir bu ağır, zülmlü yola. İslamda isə insan heç bir günahla yüklənmir, ancaq burada da çox incə bir məqam var. Qurani Kərimin dediyinə görə, maddi olaraq “insanı nütfədən yaratdıq” (Quran 16/4). “Daha sonra nütfədən laxtalanmış qan yaratdıq, sonra o qandan bir parça ət yaratdıq, sonra o bir parça ətdən sümüklər yaratdıq, sonra da sümükləri ət ilə örtdük. Sonra da onu başqa bir məxluq tək xəlq etdik” (Quranı 23/14). Ruh gələcək insana daha sonra üflənir, yəni heç ana bətnində də ruh və bədən sinxron deyil. Deməli, insanın maddi varoluşu onun ruhani doğuluşu ilə üst-üstə düşmür. “Kitabi Dədə Qorqud”da əhəmiyyətli bir məqam var: bir şəxs özünü cəmiyyətə tanıtmayana, ruhunun nəyə qadir olduğunu göstərməyənə qədər ona ad verilməzdi. Məhz özünü tanıdandan sonra biri Boz ayğırlı Bamsı Beyrək, biri Buğac, o biri də Şir Şəmsəddin adına layiq görülüb. Əslində, onların adları məhz bu məqamdan sonra xalqın dastanına yazılmağa başlayır. Maraqlıdır ki, məsələyə bu baxış bucağından baxanda, belə qənaətə gəlmək olur ki, xalq eposları, dastanlar məhz ikinci doğuluşunu yaşaya bilmiş şəxlərin həyat nəqlidir – onların savaşlarının, mübarizələrinin, sevgilərinin, nifrətlərinin.
Başda verdiyimiz suala təkrar qayıdaq: həyat – saray tikməkdir, yoxsa hazır binanın günbəgün, kərpic-kərpic sökülməsi? Hər şeydən əvvəl bir həqiqətlə yola çıxaq ki, ruh və bədənin doğuluşu fərqli olduğu üçün onların tikdikləri binalar da fərqlidir.
Qurani Kərimdə deyildiyinə görə, “Hər bir kəs qazandığının girovuna çevrilir” (Quran 74/38). Bunu belə də ifadə etmək olar: insan tikdiyi, memarı olduğu evin sakinidir. Təbii ki, hər kəs öz ömür sarayını öz düşüncəsinə, mənəviyyatına uyğun tikir. Hətta bir körpə də özü boyda tikilinin sahibidir. Deməli, birmənalı olaraq, həyat tikməkdir, kərpic üstə kərpic qoymaqdır. Və hər insan ömrü boyu iki ev tikməli olur: biri daşdan, digəri mənəviyyatdan. Qurani Kərimdə də buyurur ki, “Var-dövlət və övladlar dünya həyatının bərbəzəyidir. Əbədi qalan yaxşı əməllər isə Rəbbinin dərgahında savab və ümid baxımından daha əfzəldir” (Quran 18/46). Qəribədir… hər nə qədər real maddi evlə, ömür sarayının memarı insan özü olsa da, onların arasında bədənlə ruh qədər fərq daim qalır. Ancaq bir şey dəqiq məlumdur ki, ömür sarayı adlanmağa məhz ikinci layiqdir. Niyəsini deyək.
Bəzən görürsən, möhtəşəm villada kef edən bir insanın ömür sarayı uşağın qurduğu qum evcikdən də kövrəkmiş. Gecə-gündüz hər kəsi inandırır ki, topdağıtmaz “imarəti” var, amma illər sübut edir ki, əsl evi gecəqondudan da bərbad durumda imiş. Necə ki, belə tikililər olduqları məkanın estetik görkəminə xələl gətirir, ümumi ab-havasına üfunət qatır, eləcə də bu “insanlar” var olduqları tarixi səhifənin ləkəsinə çevrilir, yad səs kimi ümumi ahəngi pozur. Xalqın özünübərpa proqramı ilk imkanda ondan xilas olur. Elə insan da var ki, kiçik bir otaqda, dörd divar arasında, hətta pianinosunun arxasında, ya da səliqəsiz emalatxanasında özünə elə bir imarət ucaldır ki, zaman belə çökür onun qarşısında.
Bəzən birinin tikdiyi sarayda onun yaxını, övladı rahat-rahat yaşamağa iddialanır. Atasının ad-sanı, qazandığı hörməti halal dədə malı kimi xərcləmək istəyir. Yəni onu maddi sarayla səhv salır və unudur ki, öz ömür sarayını tikməlidir, yoxsa “çöldə qalar”. Bəlkə də bu səbəbdən deyirlər ki, “təbiət dahilərin övladlarında dincəlir.” Çox maraqlıdır, başqasının imarətində məskunlaşmaq istəyənin öz ruhu, heç olmasa, doğulurmu? Doğulsa, divarsız bir evdə oturduğunu dərk edərdi. Deməli, doğulmur, elə ölü qalır. İşin ən dəhşətli tərəfi budur ki, ömür sarayı anlayışının təhrifi o biri dünyaya köç edəndən sonra da davam edir, bu dəfə yaxınları tərəfindən. Vətəninə necə bir daş olduğuna deyil, sandığındakı daş-qaşına güvənib onun son mənzilinin başına sal bir daş…, bir qara mərmər qoymaqla borcu ödəmiş zənn edirlər. Ancaq anlamırlar ki, bu quru mərmərin onun özünün qurduğu ömür sarayına heç bir dəxli, yaxından-uzaqdan bənzəyişi, təsiri belə yoxdu.
Ömür sarayları fərqli olur. Bəzisi tək otaqlı mənzildir, təkadamlıqdır – insan doğulur, bəlli müddət ərzində mövcud olur və çıxır gedir bu dünyadan. Belələrinin ömrünü yataqxananın bir otağına, yaxud kirayə götürülmüş mənzilə də oxşatmaq olar. Bəziləri daha böyük ev qurur, yalnız öz adına, elinə yox, xalqına da bir xidmət göstərmiş olur. Çünki ondan sonra bu ev bir qürur mənbəyinə, ləyaqət nümunəsinə, qəhrəmanlıq abidəsinə çevrilir. Lap milli qəhrəmanların ömür sarayı kimi. Maraqlıdır ki, vətəni, xalqı üçün canından keçən belə şəxsiyyətlərin imarəti sanki bir göz qırpımında ucalır. Hətta doğmaları onun bu dünyadan erkən köçməyinə yanıb-yaxılsalar da, çox keçmədən həmin möhtəşəm abidənin şahidi olurlar, heyran qalırlar. Anlayırlar ki, belə bina inşa edən yalnız onlara yox, bütün xalqa mənsubmuş.
Bəzilərinin tikdiyi ömür sarayı elə bir şedevrə çevrilir ki, bütün bəşəriyyət ondan yararlana bilir – bir tarixi və ya sənət muzeyi kimi. Adətən böyük muzeylərə gedəndə oranın kiçik modelini alırıq, xatirə üçün. Elə şəxslər var ki, onların ömür sarayına ayaq basanda könlümüzdə o sarayın modelinin əksi düşür, qazınır. Təsəvvür edin ki, Platonun “mağarası” əsrlərdir hikmət mənbəyidir. Yaxud Bethovenin notlardan qurduğu saray özü boyda bir kamertondur – çoxları ürəyinin simlərini ona uyğun kökləyir. Eynşteynin, Teslanın formullardan qurulmuş divarlarının dibində yuxusuz gecələr keçirənlər reallığı belə unudurlar. Az əvvəl dastanlar haqqında dediyimiz həqiqət burada da keçərlidir: belə möhtəşəm abidələrin sütunları xalqın, hətta bəşəriyyətin varlığının təminatıdır. İnsanlıq, ülviyyət, müqəddəslik duyğusu belə saraylarda yaşayır axı.
İnsan ömrü ilk baxışda dəqiqələr, saatlar, illərdir. Əslində zamanın axını dayanıqlı olmadığına görə, onun nə isə inşa etməsi qeyri-mümkündür. Bəli, yuyub apara, dağıda bilər. Ancaq tikə bilməz. Əcəba, bayatı doğrumu söyləyir? Xeyr. Tikən zaman deyil, onun özü ilə gətirdiyi hikmətdir. Bu axında hər kəs özünə aid “tikinti materialı” tapa bilir. Bax, elə ki, o axını özbaşına qoydun, özünü onun hökmünə verdin, onda nəinki tikdiklərini yuyub aparar, heç yerində ot-əncərin bitməyinə də imkan verməz.
Qayıdaq tikinti materiallarına. Əsrlərdir insanoğlu zamanın ona gətirdiyi hikmətləri yazmaq üçün necə kəşflər edib: daş, papirus, perqament, ipək, heyvan dərisi, nəhayət bizə bu gün məlum olan adi kağız. Bu kitabələr, yazılar bir şəxsin, bir elin-obanın ömür kitabı olur və onlarla tanışlıq həmin dövrün mənzərəsini canlandırmağa imkan verir. Beləcə bir “kitabın” yazılarının sətirləri altında neçə ömrün hekayətini oxumaq olur.
Bəli, maddi sarayların nədən tikilməsi onun ömrünün uzunluğunda, tətbiqində böyük rol oynayır, axı, etibarlı tikinti materialı həmin binanın da etibarı deməkdir. Ömür sarayı könül gözü ilə görüldüyünə görə, düşünmək olar ki, daş-kərpic orda işləmir. Ancaq elə deyil. Hər şeydən əvvəl, bu sarayın memarı, hələ Zərdüşt peyğəmbərdən bizə əmanət qalan müqəddəs üçlükdür: xoş niyyət, xoş söz və hər ikisini tamamlayan xoş əməl. Bunlardan biri vəhdəti pozanda o bina uçulmağa məhkum olur. Bu binanın tikinti materialı isə hikmətdən kəsilir. Bunlar hələ də sirri açılmayan Xeops ehramının çoxtonnajlı piltələri, yaxud Stounhenjin hələ də mahiyyəti anlaşılmaz qalan sütunları formasında da ola bilir, eramızdan əvvəl 4-cü əsrdə yaşayan Platonun bu gün də düyünləri açan dialoqlarındakı sözlər şəklində də. Fərqi yoxdur, daşdan ya taxtadan. Vacib olan budur ki, ömür sarayının “materialı” mütləq hikmətlə yoğrulmalıdır. Olmasa, onun sıradan bir bina ilə fərqi qalmır və bir gün sökülüb yerini başqa birinə verməyə məhkumdur. Dediyimizin ən yüksək nümunəsi kimi bir sevginin abidəsi olan Tac Mahalı xatırlatmasaq günah olar. Belə demək mümkündürsə, burada sadə mərmərə bir az sevgi, bir az hikmət qatılıb və həmin tikili dönüb olub “ömür sarayının” yerdə təcəssümü. Bəzən belə hikmət bütün dövrün ruhunu əks etdirir. Məsələn, erkən orta əsrlərdə Avropada böyük arxitekturalardan tutmuş kitabların təribatına qədər nüfuz edən qotika üsulu Renessansı Orta əsr üslubundan fərqləndirmək məqsədi daşıyırdı. Renessansın son dövrlərində dəbə düşən barokko isə zahiri təmtəraqla göz qamaşdırmaq, “zahiri zəifliyin arxasında böyük bir mənəvi güc var” ismarıcı idi. İstənilən tikilidə, yaxud sənət əsərində bu üslub ilk məlumatı çatdıran detallardır. Bunlar artıq bir şəxsin deyil, bütöv bir dövrün ruhunun “ömür sarayıdır”.
Kimə isə uzun ömür verilir, kimə isə qısa. Vacib olan budur ki, hər birinin öz mənası, öz missiyası var. Qurani Kərimdə deyilir ki, “Kimə uzun ömür veririksə, onu xilqətcə tərsinə çeviririk. Məgər başa düşmürlər? (Quran 36/68). Hərəyə bir zaman kəsiyi verilir, ancaq bu zaman kəsiyinin bir gizli hikməti olduğunu hər adam bilmir: iki tərəfdən məhdud olsa da, üstdən sonsuzluğa açıqdır. Bunu ilk dəfə mövləvixanaların tikiliş mexanizmini öyrənəndə dərk eləmişdim: dairəvi binanın qübbəsinin ortası açıq olur. Mərasim zamanı hər dərviş öz çevrəsi ətrafında fırlanmaqla yanaşı, həm də ümumi dairəyə qoşulur və bu kiçik zamanın içini ilahidən aldığı hikmətlə mümkün qədər, könlü tutduğu qədər doldurmağa çalışır. Beləcə bir anı əbədiyyətə çevirə bilir. Bu mərasim əslində bütün bir ömrün modelidir. Zamanın nə qədər zəngin olarsa, bir o qədər tikdiyin binanın təkadamlıq yataqxana otağından böyüyüb bir saraya çevrilmək ehtimalı çox olur. Qurani Kərimdə deyilir ki, “Biz ona yolu göstərdik. İstəsə şükr edər, istəsə nankörlük edər” (Quran, 78/3). Beləcə, hər kəs bu dünyaya gələr, hərə öz (!) ömrünü yaşayar gedər.
Bəli, ruh və bədənin doğulması və ölməsi fərqlidir. Kərpic-kərpic sökülən bədəndir, lap qocaldıqca bir-bir laxlayıb düşən dişlər kimi. Əvvəldən bu binanın gözəlliyinə aldanıb əsl ömür sarayını tikməyi unudanların vay halına… Zaman selinin hər şeyi silib süpürməyə gücü çatır, kərpicləri ilahi hikmətlə yoğrulmuş ömür sarayından başqa. Çünki onun inşası illərin al-verinin fövqündədir.
Var olmaq üçün düşünək (23 noyabr, 2019)
Cogito, ergo sum – Düşünürəmsə, deməli, varam.
Rene Dekart
Son vaxtlar tələbələrlə tez-tez görüşmək qismət olur. Gənclərin düşüncə tərzini, özünüifadə qabiliyyətini müşahidə eləmək mənə çox şey öyrədir. Bir tərəfdən gəncliyi Sovet dönəmində keçən valideynlərimin, digər tərəfdən keçid dövrünün bütün ziddiyyətlərini yaşayan özümün və nəhayət müstəqil Azərbaycanın bütün imkanlarından yararlana bilən bugünkü tələbələrin düşüncələri arasında müqayisə apardım. Əslində məqsədim düşüncələr arasında paralel aparmaq deyil, yaşanan problemlərə göstərilən münasibətləri təhlil etmək idi. Məncə, məhz problemin həlli yollarını düzgün istiqamətdə axtarmaq, yaranmış “tıxacdan” çıxıb inkişafa davam etmək bacarığı düşünməyin, deməli, var olmağın bir göstəricisidir. Gəldiyim nəticələr çox maraqlı oldu.
Təfəkkürün iki qatı
Azərbaycan 70 il ərzində Sovet İttifaqı tərkibində olanda bəlli bir ideologiya çərçivəsində yaşayıb inkişaf edirdi. Rəsmi araşdırmalar, əsərlər bu təfəkkürün inikası, eyni zamanda, gələcək nəslin formalaşması üçün bələdçi olurdu. Klassik irs, orta əsr filosofları da bu standarta uyğun tədqiq edilir, qayçılanıb “yamana bilirdi”. Bu, düşüncələrin görünən, qəbul edilən üst qatı idi və həqiqətən dərin bir təfəkkür, geniş dünyagörüşü tələb edirdi: inanmaq və inandırmaq üçün. Bununla paralel olaraq, düşüncənin alt qatında da gizli bir proses gedirdi – şairlərin, yazıçıların yaradıcılığında, folklorda, milli musiqidə, xalq oyunları, bayramlarında, mərasimlərində milli dəyərlər, milli ruh yaşayır və buna səbəb millətin identikliyi qorunurdu. Burada üst qata xidmət edən əsərlərlə yanaşı, bütün təqiblərə baxmayaraq, sətiraltı olaraq millətin tarixini və varlığını qoruyan fikirlər də səsləndirilirdi, fəaliyyət də göstərilirdi. Məsələn, XX əsrin yetmişinci illərində ilk dəfə Ulu Öndər Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə İmadəddin Nəsiminin Azərbaycanda yubileyi qeyd ediləndə məhz hər iki təfəkkür aktivləşmişdi. Bir tərəfdən, şairin insanı tərənnüm edən yaradıcılığı, üsyankar şəxsiyyəti Sovet ideologiyasına uyğun araşdırılır, təqdirəlayiq işlər görülürdü. Digər tərəfdən, əsrlər boyu az qala unudulmaqda olan bir dahi azərbaycanlı şair təkrar xalqa ən yüksək səviyyədə təqdim edilir və bununla xalqın tarixi, ədəbi irsi zənginləşdirilir, milli ruh daha da sabitləşirdi. Belə hallarda, bir növ üst qabıq saf nüvənin qorunmasına xidmət edirdi. Yeri gəlmişkən, onu da mütləq qeyd etmək lazımdır ki, təfəkkürün hər iki qatının aktiv olması Sovet İmperiyasının tərkibində olan hər xalqa qismət olmayıb.
Müvafiq olaraq üst qatda yaranan hər hansı problem, fikir dolaşıqlığı hakim partiya tərəfindən təyin edilmiş standart üsullarla həll olunurdu – komsomol, partiya, həmkarlar iclasları vasitəsilə, töhmətlər və tərifnamələrlə. Alt qatda gedən proseslər də bəlli, illərin sınağından keçmiş ənənəvi yollarla həll olunurdu – ağsaqqal-qarasaqqal məsləhəti, adət-ənənə. Əhəmiyyətli bir məqamdır ki, üst qatdan fərqli olaraq alt qatın qanunları yazılmasa da, elə o qədər ciddiyyətlə riayət olunurdu. Başqa sözlə desək, hər iki təfəkkür qatında bir fikir iyerarxiyası vardı və hər kəs özündən üst fikrə hörmət və itaət göstərirdi – məcbur, ya könüllü.
Postsovet dövrü bir çox yeni şey gətirməklə yanaşı, həm də standart ideoloji çərçivələri dağıtdı. Dövlət sərhədləri ilə bərabər düşüncələrdəki məhdudiyyətlər də ortadan götürüldü. Nəticədə yalnız içdən çölə deyil, həm də çöldən içəri gedən axınlara şərait yarandı. Nəzərə alsaq ki, Sovet İttifaqının sərhədlərindən kənarda gedən proseslər daha zəngin, daha rəngarəng idi, ikinci istiqamətdə gedən axın daha sürətli və daha güclü oldu. Nəticədə müasir azərbaycanlı (bütün postsovet ölkələrində olduğu kimi) böyük bir ideyalar xaosunun ortasına düşdü. Beləliklə, tək məhdud ideologiya çoxsaylı naməlum cərəyanlarla əvəz olundu. Onların ən böyük üstünlüyü azad – Qərb təfəkkürünün məhsulu olub hər kəsə də azad düşünmə imkanı verməsi idi. İlk zamanlar bunun nə dərəcədə həqiqətə uyğun olub-olmaması heç kimdə şübhə yaratmırdı. Proses bununla kifayətlənmədi. Gələn yeni ideyalar seli adət-ənənə, milli mentaliteti də köhnəliyin qalığı kimi silib süpürməyə başladı. Başqa sözlə desək, təfəkkürlərin yalnız üst qatı deyil, alt qatı – milli təfəkkür də hücuma, hətta dağıntıya məruz qaldı. Nəticədə ümumi axınla gələn populyar ideyalar gənclər üçün etibarlı “bələdçiyə” çevrildilər və onları … pərən-pərən saldılar. Bu səbəbdən gənclərin hər hansı dini sektalara üzv olması, terror qruplaşmalara qoşulması, ailələrin qurulmasının və dağılmasının az qala oyuna çevrilməsi, milli dəyərlərinin dəyərsizləşməsi, milli ruha yad olan keyfiyyətlərin məcburi şəkildə cəmiyyətə “peyvənd” edilməsi “müasirlik”, “azad düşüncə” kimi qəbul edilməyə başladı. Qəribədir ki, insanlar, xüsusilə gənclər sanki öz düşüncələrini xarici ideyalara “kirayə verirdilər”. Bütün bunlar insanları mahiyyətini anlaya bilmədikləri yeni problemlərlə üz-üzə qoyurdu. Vəziyyətin ən dramatik tərəfi onda idi ki, insanlar problemin özünü yaşasalar da, onun əsl mahiyyətini görə bilmirdilər və bu, onun həllini ya mümkünsüz edirdi, ya da yanlış yol tutulurdu. Məsələn, ali məktəb bitirmiş gənclər iş yeri tapmırdılar. Məhz yeni şəraitə uyğun ixtisaslar yaratmaq yerinə ali təhsilə hörmət itdi, biznesin “çəkisi artdı”. Nəticədə ali təhsili formal addım kimi təsdiq edən yalançı diplomlar “istehsalçısı” olan universitetlər, kolleclər yarandı və ali təhsil biznesə çevrildi.
Təfəkkürlərin belə bir xaos halında, belə bir məsuliyyətli məqamda fəlsəfənin, yəni gənclərə düşünməyi, problemlərinin həllini məntiqli şəkildə axtarmağı öyrətməli olan, onlara həqiqətin yolunu göstərməli olan fənnin tədrisində böyük yanlışlığa yol verildi. Əvvəlcə, ilk addım kimi, marksizm-leninizm düşmən ideologiya kimi qəti şəkildə inkar edildi. Ancaq incə bir məqam nəzərdən qaçırıldı: dərsliklərdən onlar yalnız termin kimi çıxarıldı, yaxud bu termin gündəmə uyğun bir sözlə əvəz edildi. Bir daha xüsusilə vurğulayım, silinən yalnız termin oldu! Mətnlər, üsullar, münasibətlər isə dəyişməz qaldı. Burada əhəmiyyətli bir məqam unuduldu: yolu, baxışı bütün dünyaya açılmış Azərbaycan gəncinə yenə də bəlli çərçivədə yazılmış dərslikdən fəlsəfə öyrətməyə davam etdilər! Nə qədər ağır olsa da, etiraf etməliyik ki, gənclər tədris olunan bu fəlsəfəyə sadəcə gülürdülər, qiymət xətrinə nə isə əzbərləyirdilər. Düzdür, ayrı-ayrı müəlliflər çox dəyərli fəlsəfi əsərlər yazırdılar, ancaq onlar dərslik deyildi və çox vaxt tələbələrə çatmadan kölgədə qalırdı. Bu səbəbdən, Qərbdən gələn güclü axının təsiri ilə ikinci addımı gənclər özləri atdılar – böyük sevgiylə, təşnəylə Qərb fəlsəfəsini və filosofları öyrənməyə başladılar. Niyə məhz Qərb? Çünki aparılan təbliğatlarda demokratiyanın, azadlığın oradan gəldiyi vurğulanırdı. Birinci addımdan sonra bu, qaranlıqda ani parıltı effekti yaratdı. Düşünməyə meylli gənclər, təbii ki, məhdud çərçivədən çıxmaq üçün o parıltıya yönəldilər. Burada müsbət nəticələrlə yanaşı, işıqdan gözləri qamaşanların büdrəmələri də oldu: Qərbdə artıq yaranmış, bəzən hətta uğursuzluqla bitmiş cərəyanlar Azərbaycanda Qərb təfəkkürünün uğuru kimi təbliğ edilməyə başladı. Düşüncənin alt və üst qatları qarışdı, bir-birinə zidd hala gətirildi. Nəticədə çox təhlükəli, gücünü hələ də itirməyən haqsız bir rəy formalaşdı: Azərbaycanda fəlsəfə yoxdur! Nə olubsa, keçmişdə qalıb… Yenə Dekarta istinad etsək, belə çıxırdı ki, var olmaq üçün keçmiş fəlsəfə üzərində təkrar-təkrar düşünməliydik. Müasirlik üçün isə Qərb düşüncəsi var…
Respublikada vəziyyət tədricən sabitləşdikcə, düşüncələrdə durulma halı baş verdikcə problemlər də daha aydın görülməyə başladı. Ən vacibi isə düşüncələrin alt qatı gizlilikdən üzə çıxarıldı, daha dəqiq desək, özünü bərpa etdi. Milli ruh, milli dəyərlər və onların hikməti açıq təbliğ edilməyə başladı. Bu, bir tərəfdən, böyük bir düşüncə potensialının üzə çıxması, digər tərəfdən isə xaricdən gələn ideya axınını saf-çürük etmək qabiliyyətinin formalaşması demək idi. Bu, sadə br addım deyildi. Xatırladım ki, yaradıcılığının erkən vaxtlarında alman filosofu Nitsşe dahi alman bəstəkarı Vaqnerdən ilhamlanaraq belə hesab edirdi ki, miflər və əfsanələr millətin ruhunu ehtiva edir və ondan doğulan möhtəşəm alman musiqisi – “Baxdan Bethovenə, Bethovendən Vaqnerə gedən günəş qaçışı” elə həmin millətin ruhunu oyadacaq bir qüvvədir. Başqa sözlə desək, filosof milli ruhun oyanması, inkişaf etməsi üçün xalq yaradıcılığının rolunu böyük qiymətləndirirdi. Deməli, təfəkkürün alt qatının özünü bərpası və yüksək səviyyədə təbliğ edilməsi həmin millətin düşünmə qabiliyyətini formalaşdıra biləcək ən güclü vasitədir. Yəni baza, təməl sağlam və sabit olarsa, onun üzərində qurulacaq tikili də uzunömürlü və möhtəşəm olar.
Fəlsəfə bizə necə lazımdır?
Hazırda Azərbaycanda hər hansı konkret fəlsəfi cərəyanın varlığı haqqında danışmaq çox çətindir. Ali məktəblərdə fəlsəfə ümumi şəkildə, seçmə fənn kimi tədris edilir və təbii ki, Azərbaycan fəlsəfəsi çox dar çərçivədə tədris edilir. Əslində bunu tədris yox, informasiya verilməsi adlandırsaq daha dəqiq olar. Düzdür, müstəqil şəkildə tədqiqat institutlarında, yaxud fərdi qaydada fenomenologiya, hermenevtika, ekzistensializm, etika, tarixin fəlsəfəsi, yaxud buddizm, təsəvvüf, hətta marksizm də yenidən öyrənilir, dinşünaslığa meyl sürətlə artır, əsərlər tərcümə edilir, təhlillər verilir, yeni fəlsəfə dərslikləri yazılır, ancaq Azərbaycanda hər hansı bir fəlsəfi cərəyan əsaslı şəkildə kök salmayıb və fəlsəfi məktəb yoxdur. Yəni gənclərin təfəkkürü fəlsəfi mənada müəyyən çərçivəyə salınmır və istiqamətləndirilmir. Sovet dövrünün acı təcrübəsini bilənlər bunu müsbət qarşılaya bilər. Lakin bu da danılmaz faktdır ki, fəlsəfi məktəb təfəkkürün müəyyən istiqamətdə davamlı inkişaf etməsinin təminatıdır. Düşünmək istəyən şəxsin bələdçiyə, məktəbə mütləq ehtiyacı var. Eyni zamanda, müəyyən fəlsəfi ideyanın oturuşması, fəlsəfi ənənənin formalaşması üçün məktəb yaranmalı, davamçılar yetişməlidir. Keçmiş, indi və gələcək arasında ideya körpüsü qurulmalıdır. Təsadüfi deyil ki, məhz bu axtarışda olan gənclər bu gün “ciddi fəlsəfi təhsil” almaq, hansı isə məktəbə “aid olmaq” üçün xarici ölkəyə üz tutmağa üstünlük verirlər. Deməli, Azərbaycanda təfəkkürün üst qatı hələ də pərakəndə haldadır və bu hal gəncləri həssaslaşdırır, saf nüvəni də qorumasız qoyur və bununla onlarda öz millətinə qarşı inamsızlıq yaradır.
Düzdür, təfəkkürün alt qatı, daha dəqiq desək, təməli sürətlə sabitləşməkdə və özünü təsdiq etməkdədir. İşin müsbət tərəfi ondadır ki, milli ruhun və milli dəyərlərin qorunması, təbliği məhz dövlətin prioritet istiqaməti kimi qəbul edilməklə bu axının daha da dərinləşməsinə və genişlənməsinə şərait yaradır. Onu da mütləq vurğulayaq ki, bu iş yalnız ölkə daxilində deyil, beynəlxalq səviyyədə aparılır. Bununla Azərbaycanın böyük bir hikmət xəzinəsinə malik olduğu nümayiş etdirilir və tarixən dünya fəlsəfəsinə orijinal fəlsəfələr bəxş edən bir xalqın bu gün də var olduğunu təsdiq edir. Bəli, bir xalqın düşünmək qabiliyyəti varsa, deməli, var və olacaq! Belə nəticə çıxartmaq olar ki, təməl sabitləşib aydınlaşdıqca, üst qata olan tələb daha da dəqiqləşir, hətta sərtləşir. Başqa sözlə desək, möhkəm postament özünə müvafiq bir abidə istəyir. Buna isə xarici fəlsəfi məktəblərin davamçısı kimi yetişməklə nail olmaq mümkün deyil.
Dediklərimizin fonunda müasir azərbaycanlının portretinə bir daha baxaq: artıq bəlli çərçivə arasında düşünməyən, istəsə də dünyada gedən proseslərdən kənarda qala bilməyən, sabit, çoxəsrlik bir təmələ sahib olsa da, təəssüf ki, çox vaxt onu fəlsəfə kimi qəbul etməyən bir insan. Təbii ki, onun problemləri də artıq bəlli çərçivə arasında yaranan və elə həmin miqyasda da həll oluna bilən problem deyil. Əslində, bütün dünyada insanların problemləri qalxan xətt boyunca inkişaf edir. Belə olan halda, məntiqli olaraq bu problemlərin həlli də düşünülür. Fəlsəfə də bunu düşünür və təklif edir ki, məsələyə elə bir yanaşma olmalı, problem elə həll edilməlidir ki, çərçivəsiz bir məkanda bütün xarici təsirlərin, axınların mərkəzində dursa da, insan öz sabit kökü üzərində durduğuna, öz potensialına inansın. Başqa sözlə desək, fəlsəfə yenə də inanmalı və inandırmalıdır. Bunun üçün isə ilk növbədə düşünməyi, mövcud vəziyyətin mahiyyətini dərk etmək lazımdır.
Düyünlər və açarlar
Hər nə qədər eyni cəmiyyətdə yaşasaq da, hər kəs öz düşüncəsinə və dünyagörüşünə uyğun problem yaşayır. Əlbəttə, ümumi problemlər də var, lakin onların həlli də ayrı-ayrı fərdlərdən deyil, aidiyyətli dövlət qurumlarından asılıdır. Məsələn, ölkədə işsizlik cəmiyyətin ümumi problemidir, bir şəxsin seçdiyi ixtisasda öz potensialını reallaşdıra bilməməsi və buna görə də ya işsiz qalması, ya işindən həzz almayıb depressiya yaşaması, ya da xaricə üz tutub ixtisasından başqa bir fəaliyyətə qane olub ömrü boyu peşmanlıq çəkməsi həmin fərdin problemidir. Birinci halda bunun qayğısına rəsmi orqanlar qalır – qanunlar hazırlanır, yeni iş yerləri açılır, ali məktəblərdə qəbul zamanı tələbat olan ixtisasların sayı artırılır və s. İkinci halda isə hər şey asılıdır insanın düşüncə qabiliyyətindən, özünü tanıma dərəcəsindən, öz potensialını və biliyini dəyərləndirib düzgün seçim etmək bacarığından. Başqa sözlə desək, var olmaq üçün düşünməyindən. Bunun qayğısına isə fəlsəfə qalmalıdır. Yəni istənilən ixtisasın mahiyyətini də, fərqə şəxsiyyət və vətəndaş kimi öz missiyasını dərk etdirən də fəlsəfədir. Xatırladaq ki, ali məktəblərdə fəlsəfə ikinci ildən tədris edilməyə başlayır. Hazırda o da sual altındadır, çünki bəzi yerlərdə ümumiyyətlə fəlsəfə tədris olunmur.
Həyat ipinin problem adlı düyünü
Hər ideyanın inkişaf trayektoriyası dairəvidir. İlk nöqtədən çıxan ideya müəyyən çevrə cızandan sonra öz ilkin nöqtəsinə qayıtmalıdır. Hegel deyir: “Bu, əvvəlin və sonun birləşməsidir – bu, anlayışın özünün mövcudluğu prosesi boyunca özünə qayıtmasıdır…”. Çevrə tamamlananda ideya bir mərhələ üst qata qalxır, kamilləşir. İnsan da bütövlükdə mürəkkəb bir ideyadır, daha doğrusu, ideyalar kompleksidir. Bu səbəbdən onun həyatı fərqli diaqonallı çevrələrdən ibarətdir. Deməli, əslində, çevrə özünüdərk prosesidir, ilk nöqtəyə, yəni öz “mən”inə yeni baxışın formalaşmasıdır. Ömrü boyu bilik qazandıqca, həm fiziki, həm də əqli baxımdan böyüdükcə, bu çevrələr də kiçikdən böyüyə doğru davam edir. Beləcə, prosesin hər yeni mərhələsinin çevrəsi əvvəlki ilə ilk və son nöqtədə üst-üstə düşsə də, çevrə özü əvvəlkindən daha geniş olur. Eyni çevrə boyunca hərlənmək durğunluqdur. Çevrənin ilk və son nöqtəsi birləşməsə, ideya tamamlanmamış qalır və deməli yeni ideyanın doğuluşu baş verməz – yeni tsikl başlaya bilməz. Burada söhbət yalnız yaşına görə deyil, zehninə görə də böyüməkdən gedir. Başqa sözlə desək, uşaqlıq çevrəsini tamamlaya bilməyən bir insan yeniyetməliyə, daha sonra gəncliyə və s. keçə bilməz. Yaşı keçsə də, düşüncəsi keçməz.
İnsanın həyat xətti haradasa ya əyilərsə, ya düyünə düşərsə, hərəkət dayanır və bu, onu incidir. Bu, problemin yaranma məqamdır. Məsələn, Türk musiqisinin ustadlarından biri Rəhmi Oruc Güvənin bildirdiyinə görə, insan orqanizmində hər hüceyrənin öz səsi var və yalnız bu səslər harmonik şəkildə səslənəndə insanın həm bədəni, həm də düşüncəsi rahat və sağlam olur. Musiqi terapiyası da məhz harmoniyadan çıxan və bununla da öz sahibini narahat edən hüceyrəni sakitləşdirməkdir. Problemli insan – həyat xətti dolaşmış, düyünə düşmüş insandır. Necə ki, harmoniyası pozulmuş hüceyrə orqanizmi xəstələndirir, eləcə də, ipə düşmüş düyün həyatı mürəkkəbləşdirir. Əlbəttə, düyünlər fərqli olur: bir cəhddə açılan, ciddi əmək, düşüncə tələb edən. Ən betəri kor düyündür ki, ilgəyə çevrilib sahibinin boğazına keçə bilir. Bəzən Qordi düyününə çevrilib illərlə həllini gözləyənlər də olur. Ancaq Qordi düyünündən fərqli olaraq, həyat düyününü hər vaxt kəsmək olmur, onu məhz açmaq lazımdır. Yəni istənilən düyünün açılmasında İsgəndərin qılıncından çox, Aristotelin düşüncəsinə, məsləhətinə ehtiyac var. Bəs bu düyün necə düşür?!
İnformasiya seli və tənhalıq
Selin ilk assosiasiyası dağıntılardı. Adətən sel bütövü uçurdur, pərən-pərən salır və onun “ağzına” düşən insanlar hətta doğmasına da yardım edə bilmir, yalnız öz başının çarəsini axtarmağa gücü çatır. Bu gün dünyanı belə bir fəlakət basıb – informasiya seli. Hər nə qədər informasiyanın yaradıcısı, mənbəyi insan özü olsa da, yenə də bu selin hökmü altında, onun diktəsi ilə hərəkət etməli olur. Kant deyirdi ki, “şəxsiyyətdə, doğrusu, yüksək heç nə yoxdur, çünki əxlaq qanununa tabedir, lakin onda ali bir şey də var, çünki bu qanunu onun özü qoyur, buna görə də ancaq ona tabe olur”. Əxlaq anlayışını informasiya ilə əvəz etsək, müasir dövrün aydın bir mənzərəsi yaranar – İnsan öz yaratdığı informasiyanın quluna çevrilib. Biliklər yalnız informasiya şəklində qəbul edilir və bu hal o dərəcədə geniş yayılıb ki, bütün sahələri idarə etməyə başlayıb, hətta fəlsəfəni də. Hələ XX əsrin ikinci yarısında Karl Yaspers yazırdı ki, “çox vaxt fəlsəfə öz təbiətini düzgün anlamayaraq özünü müasir elmlə eyniləşdirirdi və ya bütün bu əsrlər ərzində “o da elm” kimi çıxış edirdi. Bu günün vəzifəsi onu özünə qaytarmaqdır”. Yaspersin zamanından bəri texnika və texnologiyanın imkanları daha da genişlənib, nəticədə informasiyanın yayılma sürəti və bilavasitə şüuraltına təsir qüvvəsi də artıb. Bütün bunlar insanın diqqətini daha çox kənar aləmə, ətrafa fokuslanmağa məcbur edir və o, özünü də bu kontekstdə görür. Başqa sözlə desək, insan özünü kamilləşdirib ətrafa da o kamilliyi ötürmək yerinə, özünü ətrafın ümumi mənzərəsinə kökləməyə, uyğunlaşdırmağa çalışır. Nəticədə o, bir növ öz ruhu, öz nüvəsi ətrafında toplaşmaq, sıxlaşmaq əvəzinə, dağılır, parçalanır və … ruhu yalqız qalır. Bir paralel aparsaq, görərik ki, bütün elmlərə ev sahibliyi edə-edə bu gün özü tənha qalan fəlsəfə kimi insan da yaratdığı texnologiyalar, informasiya xaosu, sosial şəbəkələr arasında tək-tənhadır.
Burada əhəmiyyətli bir məqam da mütləq vurğulanmalıdır. Düzdür, hər insanın mənəvi kamilləşməsi üçün onun təkliyə bir ehtiyacı var – öz ruhu ilə baş-başa qalıb, ruhu vasitəsi ilə ilahi aləmə yüksələ bilməsi, oradan bilik ala bilməsi üçün. Bu gün vəziyyət fərqlidir – insan nəinki öz ruhu ilə baş-başa qala, onu dinləyə bilmir, heç onu görməyə macal da tapmır, çünki diqqət başqa obyektlərə yayınıb. Deyilənlərin fonunda müasir insan portretinə baxaq: informasiya selində boğulan, yalqız olduğu üçün kimsədən kömək gözləyə bilməyən və hansı isə uzaq təşkilatlara, mücərrəd qüvvələrə üz tutub yardım gözləyən, hər addımda problemlər yaşayan və tapdığı həll yolu mütləq başqa problemin yaranmasına səbəb olan, bunları yaşamamaq və gündəlik informasiyaları vaxtında və lazımi qədər mənimsəmək üçün robotlaşma səviyyəsinə çatan sosial bioloji varlıq. Burada kiçik, ancaq əhəmiyyətli bir düzəliş də edək – virtual sosial varlıq! Bəli, bugünün insanı tənhadır və bu hiss get-gedə dərinləşməkdə, faciə həddinə çatmaqdadır. Tənhalıq insanın əksər problemlərinin ya bilavasitə mənbəyi, ya da qida mənbəyidir. Bir daha təkrar edək, problem – insanın ya öz daxili aləminin, ya da ətraf aləmlə harmoniyasının pozulmasıdır. Eyni zamanda, problem insanın ruhunun və maddi orqanizminin arasında harmoniyanın pozulmasından yarana bilər. Deməli, problemin həlli yolu insanı tənhalıqdan çıxarmaqdan, “ünsiyyətə” cəlb etməkdən başlayır. Amma ünsiyyətlər də fərqli olur axı. Bir var dəmir mülayim su, nəmlə “qol-boyun ola”, bir də var sərt çəkic, od, zindanla çəkişə-bərkişə. Birinin sonunda ortada pas atmış, çürüməkdə olan lazımsız dəmir parçası qalır, digərinin sonunda qılınc! Deməli, hər ruhun, eyni zamanda, hər məqsədin öz “həmsöhbəti” olmalıdır ki, nəticə mükəmməl olsun. Əks halda, gərəksiz bir şey alınar. Fəlsəfə insanların daxili işığını görüb “cilalamağı” bacaran “zərgərin”, doğru ünsiyyəti təmin edən və düşüncəni düzgün istiqamətə yönəldən bələdçinin, düyünü kəsmədən açan səbr sahibinin peşəsidir.
Filosofun missiyası
Kimdir filosof?! Dağın başında, ya da kimsəsiz mağarada lotos şəklində oturan, universal aləmlə əlaqələr qurub həyatın bütün gizli sirlərindən agah olmaqla kifayətlənən, Nitsşenin təbirincə desək, bir Fövqəlinsan, yoxsa bildikləri ilə insanları qaranlıqdan çıxaran, nankorluğa baxmayaraq lazım olanda ürəyini çıxarıb məşəl edən bir Danko?! Çətin sualdı… Bu suala Plutarxın cavabı belədi: “Əgər filosoflar insan xarakterində ibtidai qəddarlığı əhliləşdirməyi özlərinin ən böyük xidməti hesab edirlərsə, o zaman böyük miqdarda tayfaları yenidən tərbiyə etdiyinə görə, İsgəndər ədalətlə böyük filosof hesab edilməlidir.” Deməli, hər şeydən əvvəl filosof qaranlığa bir aydınlıq, xaosa bir sistem gətirən kəsdir.
Qəribə bir paradoks yaranıb: insanı öyrənən elm sahələrinin, metodların sayı günü-gündən artdıqca, insanın problemləri də artmaqda davam edir. Uzaq ulduzları, yetin yeddi qatını öyrənməyə qadir olan insan öz şəxsiyyətini tam dərk edə bilmir, 5000 il əvvəlki tarixi yaza bilən 15 dəqiqə sonra nə baş verəcəyindən xəbərsizdir. Rus yazıçısı Mixail Bulqakovun qəhrəmanı Volandın dediyi kimi, insanın “öz həyatını idarə edə bilməsi üçün heç olmasa bir layiqli planı olmalıdır”. Bu isə qeyri-mümkündür. İnsanın qadir olduğu ən kamil addım tarixdən, kitablardan əldə etdiyi biliklərə, özünün və başqalarının qazandığı təcrübəyə əsaslanaraq həyatının indi adlanan anını düzgün dərk edib, növbəti ana şüurlu və problemsiz keçə bilməkdir.
Bu istiqamətdə çıxış yolları axtaranlardan biri filosofdur. Problemləri həll etmək üçün gah mətnlərin sətiraltına enərək hermenevtik üsula baş vurur, gah praqmatik mövqedən yanaşaraq real həyatın ən məhsuldar tərəfini yaşamağa çalışır, gah hər şeyi kənara ataraq bütün cavabları yalnız şüurda axtarır, adını da fenomenologiya qoyur, gah da olanları dərindən təhlil edərək ənənəvi fəlsəfəyə rəqib olan anlayışların analitik təhlilini verir və mətnlərə baxmaq üçün linqvistik bucağa çəkilir. Bu və adını çəkmədiyimiz neçə fəlsəfi cərəyan insan varlığını, cəmiyyəti öyrənməyə çalışsa da, yeni nəzəriyyələr irəli sürsələr də, özləri də yeni sualların yaranmasına səbəb olublar. Bu proseslər zəncirvari reaksiya kimidir və necə, nə vaxt, harada bitəcəyi məlum deyil. Məlum olan budur ki, 10, hətta 100 əsr bundan əvvəlki insanı narahat edən problemlər bu gün də öz həllini tapmayıb. Yəni Qordi düyünü açılmasını gözləyir…
Fəlsəfi cərəyanların üsulları, yanaşma metodları fərqli olduğu kimi “axtarış məkanları” da fərqlidir. Biri insanın ruhunda, digəri maddi bədəndə, biri kosmosun harmoniyasında, bir başqası hətta cəmiyyətin xaosunda həqiqət axtarır. Əslində bunun səbəbi çox sadədir – insan özünü harada kəşf edirsə, bütün digər suallarının cavabının da orada olduğuna əmin olur. Başqa sözlə desək, özünü kəşf etmiş insan özünün axtarış çərçivəsini, yəni bütün gələcək təhlillərinin, düşüncə gərdişlərinin hüdudlarını təyin etmiş olur. Deməli, insan öz varlığında nə qədər böyük həqiqətlər kəşf edərsə, düşüncə üçün üfüqləri də bir o qədər geniş olacaq.
Bu gün insanlar, qeyd etdiyimiz kimi, informasiya bolluğu içində boğulur, özünü unudur. Hər nə qədər fəlsəfə kütləvilikdən aralı qaçsa da, özü də boğulmaqdadır. Düzdür, bütün dünyada fəlsəfə üzrə yazılan elmi işlər, keçirilən simpozium və konfranslar artmaqdadır. Fakt kimi yalnız bunu vurğulayaq ki, 2018-ci ildə Pekində keçirilən Dünya Fəlsəfə Konqresində 10 mindən çox insan iştirak edirdi. Adı fəlsəfə ilə bağlı olan bu mötəbər tədbirdə 10 min nəfərlik insan selinin içində görünməz olan həqiqi filosofları düşündükcə, bu gün dünyada ən dəyərsiz şeyin nə üçün insan olduğunu anladım.
Əlbəttə, Platon “Respublika” əsərində təqdim etdiyi filosof portretindən belə məlum olur ki, o, digər insanlara xas olmayan ən yüksək keyfiyyətli, biliyə, həqiqətə istəkli, ədalət hissi güclü, ən vacibi isə zərif ruha malik olmalıdır. Əks halda həm fəlsəfə, həm də dövlət tənəzzülə uğrayar. Bəli, filosofun düşüncə tərzi, ilahi həqiqət dünyası ilə maddi dünya arasında bir “ötürücü” olmaq missiyasına, bacarığına görə digər insanlardan fərqlənir, lakin bu, onu təcrid etmir, etməməlidir. Əksinə, filosof “yalnız öz kamilliyi ilə məhdudlaşmır və insanların şəxsi və ictimai gündəlik həyatlarının qayğısına qalır” və ən vacibi bunu etmək üçün əvvəlcə insanların mənəviyyatını ağ lövhə kimi təmizləməlidir. Yəni özü yüksək keyfiyyətə və dərin biliyə malik olan filosof ətrafındakı insanları və cəmiyyəti də öz səviyyəyə çatdırmağa cəhd edir. Rabindranath Tagor demiş, «Güclü və qüdrətli olmaq qüvvəyə görə üstün olmaq deyil, zəifi öz zirvənə qaldıra bilməkdir». Bəli, əgər bir şəxsə ilahi aləmlə əlaqəli olub, ən ali həqiqətlər dərk etmək qabiliyyətinə malikdirsə, deməli, qazandıqlarını digər insanlarla bölüşməlidir, bir bələdçi, ötürücü missiyasını daşımalıdır. Məsələn, amerikan şairi Ezra Paund Nobel mükafatı alan Rabindranath Tagora məhz “Qərb həyatının хaosu içərisində unudulan müdrik həqiqətləri bir daha хatırlatdığına görə” xüsusilə böyük dəyər veritr. Deməli, filosof yalnız öz şəxsiyyətində qala bilmədiyi kimi, düşüncələrinin təqdimində də bunu nəzərə almalıdır – dərk etdikləri cəmiyyətin, fərqlərin düşüncələrinin yüksəlməsinə, təmizlənməsinə xidmət etməlidir. Başqa sözlə desək, Şərqdən Qərbə insan mənəviyyatını ucaldan, düşüncələrə aydınlıq gətirən bütün fəlsəfələri tətbiq etməyi bacarmaqdır.
Həyat müəyyən bir xətt boyunca irəliləməkdir. Var olmaq bu xətti dərk edərək keçməkdir. Məsələn, bir var çayda axınla üzən bir tir, bir də var bu çayda öz qayığı ilə gedən bir yolçu – dörd tərəfi öyrənən, lazım gələndə suyun dibinə baş vuran, gözəlliyini, təhlükəsini, həyəcanını öz canında ruhunda yaşayan, yosuna ilişəndə ağıl işlədib yoluna davam etməyi bacaran bir insan. Biz ikinci haldan danışırıq – var olmaq üçün düşünən insandan. Həyatda yaranan problemlər isə yalnız düyün deyil, həm də artıq qət edilmiş yolun və gedəcəyin yolun saf-çürük edilməsidir. Deməli, müəyyən mənada problemlər düşünmək üçün bir qidadır. Fəlsəfə qəliz terminlərlə mürəkkəb cümlə qurmaq deyil, öz keçdiyin həyatı, öz şəxsiyyətini dərk etməkdir. Fəlsəfə problemin yaranmasının qarşısını almır, amma həmin problemi rahat və minimum ağrıyla çözüb həyatının müəyyən tsiklini başa vurub yenisini başlamağa kömək edir. Fəlsəfə var olmaq üçün düşündürür.
Fəlsəfi məsləhətləşmə
Cəmiyyətimizdə problem yaradan faktorlardan, onların mahiyyətindən və bu kontekstdə fəlsəfənin rolundan, daha doğrusu, əhəmiyyətindən danışdıq. Nəhayət, sıra mövzunu konkretləşməyə gəldi – təklifimizə! Təklifimiz isə fəlsəfi məsləhətləşmədir – XX əsrin sonunda aktuallaşmış bir cərəyan. Termin ingilis dilindəki philosophical counselling söz birləşməsindən hərfi tərcümə olsa da, məzmunu tam əks etdirir. Onu tətbiqi fəlsəfə və ya fəlsəfi terapiya adlandıranlar da var. Bu, asılıdır məsələyə yanaşma tərzindən – kimsə bunu fəlsəfi ideyaların, nəzəriyyələrin gündəlik həyata tətbiqi kimi, bir başqası da fəlsəfəni müalicə metodu olaraq qəbul edir. Fəlsəfi məsləhətləşmə ən azı iki şəxsin – filosofun və məsləhətə ehtiyacı olan şəxsin fəlsəfi müstəvidə ünsiyyəti, miqyasından asılı olmadan istənilən problemin həllini də orada axtarmaqdır. Təbii ki, tibbi müdaxilə zərurəti olan problemlər istisna edilir. Başqa sözlə desək, bu, məhz düşünmək, öz şəxsiyyətini təsdiq etmək istəyən şəxsə fəlsəfənin qapısını açan bir məktəbdir. Bu səbəbdən biz terapiya, tətbiq sözünə deyil, məsləhətləşmə sözünə üstünlük veririk.
Məqsədimiz Azərbaycan elmi mühitində sensasiya yaratmaq deyil. Onsuz da hər hansı bir fəlsəfi ideyanın kor-korana tətbiqi yalnız problem yaradır və tezliklə sönməyə məhkumdur. Söhbət mövcud fəlsəfi potensialı passiv haldan çıxarmaqdan, ondan istifadə edərək insanı düşünməyə vadar etməkdən gedir. Və bu, barmağını gicgahına qoyub hansı isə mücərrəd bir mövzunu deyil, öz həyatını, varlığını, getdiyi həyat yolunu düşünməkdir.
Fəlsəfi məsləhətləşmə – ilk tanışlıq
İlk dəfə XX əsrin 70-ci illərində Kaliforniyanın San-Xose Ştat Universitetinin professoru Peter Koestenbaumun “İnsanın yeni siması: Klinik fəlsəfənin nəzəriyyəsi və təcrübəsi” adlı əsərində fərdin problemlərinin həllində fəlsəfi düşüncənin, müzakirənin tətbiqi təklif edilir. Onun fikrinə görə, “klinik fəlsəfə dünyada insan kimi var olmağın şərtsiz (bu, nə qədər mümkündürsə) izahıdır”. Kostenbaum klinik fəlsəfəni psixoterapiyaya əlavə kimi qəbul edir və bu səbəbdən bəzi filosoflar tərəfindən fəlsəfi məsləhətləşmə kimi qəbul edilmir. Psixologiyadan və pixoterapiyadan tamamilə ayrılmış və öz metodları ilə fəaliyyət göstərən fəlsəfi məsləhətləşmə isə ilk dəfə 80-ci illərin əvvəlində alman filosofu Gerd B. Achenbachın yaratdığı Alman Fəlsəfi Praktika və Məsləhətləşmə Cəmiyyətində təcrübədən keçirilib. Bu səbəbdən dünyada fəlsəfi məsləhətləşmə Peter Kostenbaumun deyil, məhz Gerd B. Achenbachın adı ilə əlaqələndirilir. Lakin bu fəlsəfi məktəb Avropada deyil, məhz Birləşmiş Ştatlarda geniş vüsət qazanıb və ilk dəfə orada 1992-ci ildə Elliot D. Cohen, Paul Sharkey, Thomas Magnell kimi filosoflar tərəfindən Milli Fəlsəfi Məsləhətləşmə Assosiasiyası (NPCA) yaradılıb. Hazırda belə assosiasiyalar, cəmiyyətlər artıq Avropanın bəzi ölkələrində, o cümlədən Türkiyə və Rusiyada da yaradılıb, bu sahədə geniş araşdırmalar aparılır, təcrübələr keçirilir, konfranslar təşkil edilir. Yəni özünü təsdiq etməkdədir.
Fəlsəfi məsləhətləşmənin psixoterapiya ilə eyniləşdirilməsi halları Koestanbaumla bitməyib, təbii ki. Məsələn, 2010-cu ilin noyabr ayında YUNESKO-nun İnsanın təhlükəsizliyi, demokratiya və fəlsəfə departamenti əsas mövzusu “Ruhun fəlsəfəsi və dərmanı” olan “Yeni fəlsəfi təcrübələr” adlı simpozium təşkil etmişdi. Burada əsas məqsəd “fəlsəfə və psixoterapiya” cütlüyünün, bir növ tandeminin mahiyyətini təhlil etmək idi. Həmin mötəbər tədbirə mən “Sufism ruhun dərmanı kimi” mövzusu ilə qatılmışdım və dinlədiyim məruzələrdə iki hal müşahidə etdim: nisbətən yeni cərəyan olan fəlsəfi məsləhətləşmə özünü təsdiq etmək üçün artıq kifayət qədər tanınan, qəbul edilən psixoterapiyaya söykənmək istəyir, eyni zamanda psixoterapiya da kifayət qədər potensialı olan bu cərəyanı öz təsir dairəsindən buraxmaq niyyətində deyil. Bununla belə, Koestanbaumdan fərqli olaraq fəlsəfənin öz gücünü dərk edən filosoflar belə bir əlaqəni qətiyyən qəbul etmirlər. Məsələn, fəlsəfi məsləhətləşmənin tanınmış nümayəndəsi Ran Lahav yazır: “Psixoterapiya və fəlsəfi məsləhətləşmə kəsişmir və bir-birini tamamlayan sahələr deyillər. Onlardan hər biri həyatın fərqli aspektlərinə yönəlidir”. Belə ki, fəlsəfi msələhətləşmə “keçmişə baxan ənənəvi psixoterapiyadan fərqli olaraq gələcəyə baxır.” Ən vacibi isə, psixoterapiya insanın psixi halı, hissləri, inancları, gizli həyəcanları, uşaqlıq xatirələrinə istinad edir, fəlsəfi məsləhətləşmə isə insanın varlığı, müəyyən vəziyyəti ilə əlaqəli olan abstrakt ideyalara. Belə məlum olur ki, hər ikisi insanın probleminin həllinə çalışsa da və bu, əsasən söhbət, məsləhətləşmə (psixoterapiyada həm də dərmanlar) vasitəsi ilə aparılsa da, məsələyə yanaşma kökündən fərqlənir. Bu fərqin böyüklüyünü göstərmək üçün fəlsəfi məsləhətləşmənin başqa bir tanınmış nümayəndəsi Lou Marinoff özünün bu sahəyə aid ən böyük əsərini “Prozak yox, Platon! Əbədi Hikmətin gündəlik problemə tətbiqi” adlandırır. Prozak antidepresan, propilamin əsaslı dərmandır. Məhz bunu nəzərdə tutaraq filosof öz müsahibəsində qeyd edir ki, “bizim müştərilərə təklif etmək üçün olduqca faydalı ideyalardan ibarət böyük bir dəstimiz var – 2500 illik yığılmış müdriklik”. Bəli, fəlsəfi məsləhətəlşmənin ən böyük silahı da, ən faydalı metodu da, ən incə yanaşması da yalnız fəlsəfi ideyalar, hikmətlərdir və məqsədi insanı öz problemini çözmək üçün düzgün istiqamətdə düşündürməkdir.
Fəlsəfi məsləhətləşmə – yaxşı unudulmuş keçmiş
Tarixdən də məlumdur ki, qədimdə insanların gündəlik həyatını dəyərləndirmək, mövcud problemləri, sualları həll etmək, olan hadisələrin mahiyyətini açıqlamaq məhz filosofların işi olub. Nümunə üçün Platonun “Dialoqlar”ını xatırlamaq yetər. Marinoff bir müsahibəsində deyir: “Antik dünyada fəlsəfə həyatın və daha yaxşı yaşamağın bələdçisi idi. Fəlsəfi praktika həmin şeyi təkrar səhnəyə qaytarır. Beləliklə, bizə elə gəlir ki, biz çox qədim bir iş görürük, yeni tərzdə olsa da.” Lakin sual yaranır: bu metoddan yalnız Sokratmı istifadə edib?!
Əslində, qədim dövrdə həm Şərqdə, həm də Qərbdə filosoflar hikməti müzakirələr və söhbətlər vasitəsilə axtarıb, cilalayıblar. Öz vətənlərində öyrəndikləri ilə kifayətlənməyənlər hətta uzaq ölkələrdəki ustadların da görüşlərinə gedər, onların müzakirələrinə qoşular, sonra bütün biliklərini öz xalqının milli təfəkkürünə uyğunlaşdırıb yeni bir hikmət təqdim edərmişlər. Buna nümunə kimi istər antik dövr Yunan, istərsə də qədim Hind və Çin filosoflarını göstərmək olar. Qısa desək, onlar həqiqəti söhbətlərdə, canlı ünsiyyətdə axtarıb tapıblar, çünki zaman-məkan fövqündə olan düşüncələr, ideyalar milliyyətindən, dinindən asılı olmadan hər insanın axtardığını ehtiva edir. Burada bütün dövrlər üçün keçərli əhəmiyyətli bir məqamı vurğulayaq: filosofla söhbət, ünsiyyət zamanı iki istiqamətdə proses gedir: bir tərəfdən söhbət zamanı dinləyici ona lazım olan həqiqəti dərk edir, düzgün istiqaməti görür, digər tərəfdən filosof yeni təcrübələr vasitəsilə öz fəlsəfəsinə daha bir qat əlavə edə bilir.
Aristoteldən başlayaraq bu ənənəyə yenilik gəldi. O, Platonun söhbətlərində yetişsə də, hətta özü də bir məktəbin – məşşailərin yaradıcısı olsa da, Aristotel fəlsəfəsi bu ənənənin sonunun başlanğıcı oldu. Ensiklopedik təfəkkürə sahib filosofun fəlsəfəsinin bətnində yeni elmlər doğuldu və hər biri müstəqil həyat qazanıb ayrılmağa başladı. Sonda fəlsəfəyə quru nəzəriyyə qaldı və o, reallıqla əlaqəsi itmiş, mürəkkəb prinsip və kateqoriyalarla danışan, yalnız Universumla, Mütləqlə, transsendent dünya ilə maraqlanan bir sahəyə çevrildi. Nəticədə get-gedə filosoflar təklənir, öz hikmətlərini yalqızlıqda, yalnız bu zirvəyə qalxa bilənlər üçün yaradır, xalq isə fəlsəfəsiz qalırdı. Burada qorxulu məqam onda idi ki, bu proses bir qanunauyğunluq olaraq qəbul edilirdi.
Bəli, fəlsəfi məsləhətləşmə Sokrat ənənəsinə qayıdışdır. Ancaq burada əhəmiyyətli bir incəlik var: söhbət heç də gündəlik həyatı “fəlsəfiləşdirməkdən”, yaxud hər kəsi filosofa çevirməkdən, yüksək həqiqətləri bayağılaşdırmaqdan yox, əksinə, həyatın özünə fəlsəfə zirvəsindən, filosofun gözü ilə baxa bilməkdən gedir. Ran Lahavın qeyd etdiyi kimi, “burada dar mənada deyilən filosofluq etmək həyata və dünyaya daha müdrik bir yanaşma göstərməkdir, yəni əsas həyati problemlərə daha tənqidi, geniş və dərin münasibət formalaşdırmaq. Bu mənada filosofluq etmək və müdriklik anlayışları sıx əlaqəlidir”. Metaforik dillə desək, bir dəmir qılınc olub öz qınına – təkliyə, düşüncələr aləminə çəkilməzdən əvvəl, ən vacibi isə öz düyününü açmaq iqtidarında olmaq üçün çəkic və zindanla mütləq ünsiyyətdə olmalıdır!
Fəlsəfi məsləhətləşmə Azərbaycanda lazımdırmı?!
Birmənalı şəkildə təkrar edək ki, milli ruha söykənməyən, onun üzərində bərqərar olmayan istənilən fəlsəfi cərəyan böhrana məhkumdur. Bunu bildiyimiz halda uzaq Amerikada uğur qazanan bir təcrübənin Azərbaycanda tətbiqini necə təklif edə bilərik?! Sadə. Bunu təqribən, elə həmin Amerikada istehsal olunan iPhone vasitəsilə öz doğmalarınla söhbət etməyə bənzətmək olar.
Beləliklə, hər şeydən əvvəl, fəlsəfi məsləhətləşmə aparan filosof milli ruhu və milli təfəkkürü çox yaxşı bilməlidir. Məsələ burasındadır ki, bir çox hallarda məhz düşüncənin alt qatında yatan bir hikmətdə çıxış yolunu tapmaq mümkün olur. Lou Marinoff “Prozak yox, Platon” əsərində gətirdiyi nümunələrdə bu və ya digər fəlsəfi ideyaların necə yardım etdiyini göstərir. Bir gəncin öz işindən heç cür zövq almaması, bir xanımın ailə həyatını heç cür öz axarına sala bilməməsi, yəni gündəlik, ilk baxışda adi görünən, amma gerçəkdə ağacı içindən yeyən qurda bənzəyən belə problemlər məhz ağıllı münasibət nəticəsində həll olunur. Lakin bu da nəzərə alınmalıdır ki, məsələn, Hegel fəlsəfəsi hər nə qədər mükəmməl bir sistem olsa da, gündəlik həyatında düyün düşmüş bir azərbaycanlı üçün onun bir faydası yoxdur. Bu baxımdan, biz iddia edirik ki, fəlsəfi məsləhətləşmə ilk növbədə məhz şəxsin altşüurunda mövcud olan hikmətləri aktivləşdirməkdir. Sokratın dediyi kimi, “araşdırılmamış həyatı yaşamağa dəyməz”. Bir həyatın araşdırılmasında isə onun fitrətində olan hikmətləri bilmək və onları oyatmaq lazımdır.
İkincisi, fəlsəfi məsləhətləşmə filosofdan fəlsəfə tarixinin, zaman və məkana sığmayan fəlsəfi ideyaların yüksək səviyyədə bilməsini tələb edir. Məhz bütün ideyalar fonunda aparılan müzakirə və söhbətlər vəziyyətin düzgün anlaşılmasına və dəyərləndirməsinə imkan verir. Xatırladaq ki, bugünün insanı yalnız öz cəmiyyətinin deyil, bütün dünyanın, xüsusilə məqsədyönlü yürüdülən ideoloji hücumların təsirinə məruz qalır, deməli, onun problemlərinin həllində də fəlsəfə tarixinin bütün səhifələri səfərbər olunmalıdır.
Üçüncüsü, fəlsəfi məsləhətləşmə keçmiş, indi və gələcək arasında müqayisə aparmaq imkanı verir. Son 30 ildə Azərbaycanda siyasi, iqtisadi, hətta milli məsələlərdə də sürətli dəyişikliklər oldu, azərbaycanlı bütün bu halları bilavasitə yaşadı, gərginləşdi, çaş-baş qaldı, faciə yaşadı, sevindi. Bu mənada Azərbaycanda yaşlı, orta və gənc nəsilin hər birinin özünə məxsus problemləri var ki, birinin həlli digəri üçün qətiyyən uyğun gəlmir. Bu mənada fəlsəfi məsləhətləşmə hər insana fərdi yanaşmanı təmin edən, düşüncələrdə yaranmış ziddiyyətləri həll etmək, həyatı öz axarına salmaq üçün bir tətbiqdir. Burada ən vacib məqamlardan biri də budur ki, fəlsəfi məsələhətləşmə müasir dünyanın mürəkkəb vəziyyətinə uyğun gəlməklə yanaşı, problemin zəif halqasını görməyə də yardım edə bilir.
Beləliklə, apardığımız tədqiqatın nəticəsini qısaca yekunlaşdıraq. İstər fəlsəfə tədrisində yaranmış boşluq, istərsə də bugünün xaosunda yaşanan problemlər insanı olduğundan daha zəif vəziyyətə salıb. Fəlsəfi məsləhətləşmə insana düşdüyü vəziyyətə fərqli bucaq altında, daha dəqiq desək, fəlsəfə zirvəsindən baxmaqla çıxış yolunu görməyi öyrədir. İstənilən düyün məhz düşüncə vasitəsilə açılır. Fəlsəfi məsələhətləşmənin missiyası da budur, yəni insana düşünərək öz mahiyyətini anlamağı öyrədir.
Hərflərdən “Ənəl‘Həqq”ə: düşüncələr labirintindən çıxış (18 mart, 2019)
Yaradılanlarda maraqlı bir hikmət var: nə qədər sadədirsə, bir o qədər dərin sirri olur. Bu sirrə diqqət çəkən tədqiqatçılar, onu açanlar isə dahilər olur. Bu səbəbdən ikinci tip əsərlər insanı heyran edəcək dərəcədə gözəlliyə, möhtəşəmliyə malik olur. Onlar zaman və məkandan asılı olmadan oxucunun düz mənliyində, ruhunda müəyyən bir qat, yaradıcılıq eşqi canlandırır. Yəqin bu səbəbdən belə əsərlərin mistik bir cazibəsi var, ahənrüba kimi oxucunu özünə tərəf çəkir.
Hərflərin həqiqəti
İstənilən varlıq, mürəkkəbliyindən asılı olmadan, ən sadədən – nöqtədən başlayır. Bu nöqtənin adı nüvə, atom, musiqidə not ola bilər. Bəzən vəcdlə deyilmiş bir cümlədə böyük bir həqiqət gizlənmiş olur. Məsələn, Əli b. Əbu Talib deyir ki, “Quranın bütün mənası Fatihədədir, Fatihənin mənası bismillahda, bismillahın mənası isə bə (ﺐ) hərfindədir. Mən həmin bə hərfinin nöqtəsiyəm”. Təbii ki, “mən” deyəndə İmam Əli “Allahın bütün adları öyrətdiyi” (Quran 2/31), bütün biliklərə nüfuz edə bilən İnsanı nəzərdə tuturdu. Bu fikir sonralar Mənsur Həllacın fikirlərində fərqli şəkildə səsləndi: “Nöqtə hər xəttin əslidir (təməlidir), xətt tamamilə nöqtələrin toplusudur. <Xətt üçün> nöqtə vacibdir, nöqtə üçün xətt. Hər düz və ya əyri xətt nöqtənin özündən hərəkətlidir. Onun üzərində yerləşən hər bir şeyi hər kəs görür və o, iki nöqtə arasında nöqtədir”. Bu qanunauyğunluq bütün varlıqlarda mövcuddur: yaradılış prosesi ən kiçik elementdən başlayır, varlığın özü isə çoxsaylı nöqtələrin əlaqəsindən ibarətdir. Sözün, cümlənin, həqiqətin “atomu”, ilk nöqtəsi isə hərfdir. Hər düşüncə səviyyəsi o atom üzərində öz həqiqət yolunu başlamaqda ixtiyar sahibidir. Qurani Kərimin 29 surəsi ayrı-ayrı hərflərlə başlayır. Bəzən hərflərin tək (sad, kəf, nun), bəzən qoşa (ta-sin, ya-sin), bəzən də 3-5 hərfin (əlif-ləm-mim, hə-mim-ayn-sin-kəf və s.) yanaşı yazılması təfsirçiləri hər zaman düşündürüb və hər kəs bir cür şərh verib. Kimsə onları tamamilə anlamsız, bir başqası isə bütün Quranın mahiyyətini ehtiva etdiyini iddia edib. Bilən o hərfləri Yazandır, təbii ki. Mövzumuza uyğun olaraq, biz də öz şərhimizi verək.
Hərflərlə başlayan surələrin başlanğıcında kiçik bir istiqamət də verilir və hər oxucu o hərfi – nüvəni götürərək müəyyən idrak yoluna başlaya bilər. Axı, Quran bir bədii kitab deyil, oxuyub feyziyab olasan. Heç elmi kitab da deyil ki, oxuyub ulduz, təbiət qanunları kəşf edəsən. Qurani Kərim oxucu üçün Həqiqətə aparan bələdçidir. Məsələn, Nəml (Qarışqalar) surəsində “Ta-sin”dən (ﻁﺱ) sonra deyilir: “Bu, Quranın və açıq-aydın bir Kitabın ayələridir. Möminlərə doğru yolu göstərən rəhbər və müjdədir”. Bu surədə özünü nişanələrlə – yanan kol vasiəsilə göstərib “Ənə Allah” – “Mən Allaham” nidası, İnsanın – peyğəmbərlərin sahib ola biləcəkləri qüdrət nəql edilir. Surə belə bir ayə ilə bitir: “De: “Həmd olsun Allaha! O, Öz dəlillərini sizə göstərəcək, siz də onları tanıyacaqsınız. Rəbbin sizin etdiyiniz əməllərdən xəbərsiz deyildir!” Sonralar sufi mütəfəkkir Mənsur Həllac özünün nəsrlə yazılmış əsərini də “Ta va sin” (ﻁ və ﺱ) adlandırır və burada insanın Allah qatında hansı məqama qədər yüksələ bilməsinin yolunu göstərir. Belə nəticə çıxartmaq olur ki, bu hərflər Allahını tanıyan bir insanın mənəvi yolçuluğunun xəritəsidir – kim necə bacarırsa, elə də oxuyur. Axı ilk öyrəndiyi adları xatırlamaqla İnsan öz insanlığının mahiyətini dərk edə bilir.
Yeri gəlmişkən, xatırladım ki, yalnız İslamda deyil, yəhudiliyə məxsus mistik cərəyan olan Kabbalada da hərflərin böyük bir yolun başlanğıcı olması, özündə sirri-Xudanı ehtiva etməsi ideyası vardır. Məsələn, Kabbalanın təməl kitablarından biri, müəllifliyi İbrahim peyğımbərə şamil edilən “Yaradılış Kitabı” (Yetsir Səfəri) kitabında yazılır: “Allah, Döyüşlərin Rəbbi, İzrailin Qadiri otuz iki möcüzəli yolla yaratdı… və Öz dünyasını üç səfərlə (üsulla – K.B.) – kitab, rəqəm və hekayəylə öz dünyasını yaratdı.” Söhbət 32 hərfdən və hərflərin ifadə etdiyi söz, rəqəm və səsdən gedir. Ərəb əlifbası da eyni mahiyyətlidir və ayrı-ayrı hərflərin bələdçiliyi ilə böyük həqiqətə doğru getmək, böyük mətləblər anlamaq imkanı verir. Deməli, hürufilik hərflər üzərində bərqərar olan qədim bir həqiqətin yenidən nəfəs verilməsi idi.
Hürufilik – tarixdən bir neçə söz
Hürufilik dərin bir tədqiqat sahəsidir və öz ciddi araşdırmaçıları var. Biz yalnız ona təsəvvüf tarixi prizmasında qısa bir baxış salmaqla kifayətlənəcəyik.
Təsəvvüf tarixinə baxanda əhəmiyyətli bir faktı sezmək mümkündür: 12-13-cü əsrlərə qədər təsəvvüfün mahiyyətinin, əsas prinsiplərinin sabitləşdiyi çağ hesab edilə bilər. Məhz bu dövrdə təsəvvüfün ən sağlam sütunları olan mütəfəkkirlər yaşayıb yaratmış, əsərlər, Divanlar vasitəsilə mənəvi yolçuluğa bələdçilik edib, onun İslami köklərini əsaslandırmışdılar. Bu gün də kim isə təsəvvüfün əsl həqiqətini öyrənmək istəyəndə Rabiə əl-Ədəviyyəyə, Haris Mühasibiyə, Cüneyd Bağdadiyə, Əbu Hüseyn Nuriyə, Əbu Yəzid Bistamiyə, Mənsur Həllaca, həmin dövrü əks etdirən Tabaqatlara (ensiklopedik məlumat kitabları), Risalələrə (ayrı-ayrı həqiqətlərin şərhinə həsr olunan əsərlər) və başqa klassik mütəfəkkirlərin əsərlərinə üz tutmalıdır. Bu yazılmamış qanundur! Yoxsa təsəvvüfün mahiyyətindən xəbərsiz qalar. Həmin dövrdə fəaliyyət göstərən ayrı-ayrı sufi məktəblərinin əsas xətti Allah-İnsan münasibətləri və İnsanın Haqqa doğru yüksəlməsi idi.
12-ci əsrdən sonra mürşidlərin şəxsiyyəti ön plana keçməyə və onların şəxsi görüşləri əsasında təriqətlər yaranmağa başladı. İslam yeganə dindir ki, Yaradan və bəndəsi arasında hər hansı vasitəçi yoxdur və hər kəs bilavasitə Allaha üz tutub, öz duasını, istəyini bildirə bilir. Axı, yaradılış fərdi olduğu kimi, ilahi vəhdətə ucalan mənəvi kamilləşmə də fərdi prosesdir. Təriqətlər bu yolda vasitəçi olmaq iddiasına düşdülər. Günü-gündən sayları da, iddiaları da artdı. Dövlət işlərinə qarışmağa, siyasi məzmun kəsb eləməyə başladılar. Bu təriqətlərdə Allaha gedən yol mütləq şəkildə Mürşidin şəxsindən keçməli idi. Bəzən bu, ifrat bidətə aparırdı, bəzən bir nəfərin şəxsiyyətinin kulta çevrilməsi ilə kifayətlənirdi. Hürufilik belə təriqətlərdən biridir. Prinsiplərinin bidət olub-olmamasını müzakirə etmədən sadəcə vurğulamaq istəyirik ki, hürufilik – mərkəzində Fəzlullah Nəiminin kultu dayanan bir təriqətdir.
Əlbəttə, hər dövrdə təriqət çərçivəsini sındırıb bilavasitə Yaradanı ilə ünsiyyətə çatan mütəfəkkirlər də olub və məhz belələrinin şəxsində ilahi həqiqət varlığını qoruyub saxlaya və növbəti nəsilə keçib. Nəsimi kimi. Şərhi uzatmaqdan belə bir faktı vurğulamaq istəyirik: Nəsiminin fiziki məhvinə onun müəyyən təriqətə qoşulmağı səbəb olsa da, şəxsiyyətinin ölümsüzlüyünə, “məkana, zəbana sığmazlığının”, “gövhərü laməkan” olmağının səbəbi düşüncələrinin təsəvvüfün ana prinsipləri üzərində sabitləşməsi oldu.
Nəsimi poeziyasında İnsan
Bəzən iddia edirlər ki, İslamda insan portreti çəkmək qadağandır. Yəqin rənglərlə nəzərdə tutulur. Belə ki, Nəsiminin şeirlərini müəyyən bir ardıcıllıqla düzəndə, möhtəşəm bir İnsan portreti yaranır. Bu, Quranda təsvir edilən İnsandır – bütün qüdrəti, bütün gözəlliyi və bütün sirləri ilə. Nəsimi sözlərlə, hərflərlə elə bir obraz təqdim edir ki, çətin ki, onu kətana köçürtməyə hər hansı bir fırçanın gücü çata. Bir məqalənin verdiyi imkanlar bu İnsanın cizgilərini təhlil edək.
Qurani kərimdə deyildiyinə görə, Yaradan mələklərə dedi: “Mən yer üzündə bir canişin bərqərar edəcəyəm!” (Quran 2/30) Ən kamil surətdə yaratdığı bu varlığı Özünün yer üzündə Xəlifəsi elan edir və bütün digər yaradılmışlara onun qarşısında səcdə etməyi buyurur (Quran 2/34). Diqqət edin: Özünə deyil, İnsana səcdə etməyi buyurur! Bu məqamın coşğusu ilə Nəsimi deyir:
Səni bu hüsnü-camal ilə, kamal ilə görüb,
Qorxdular haqq deməyə, döndülər insan.
Yaradan bununla kifayətlənmədi və “Adəmə bütün adları öyrətdi. Sonra onları mələklərə göstərib dedi: “Doğru danışanlarsınızsa, bunların adlarını Mənə deyin!” (Quran 2/31) Təbii ki, Allahdan başqa heç kimin bilmədiyi həmin adlar hər kəs üçün qaranlıq idi. İndi o adlar (həqiqətlər) həm də İnsana açıldı:
Nitqi-Allah mənəm ki, zatiləyəm,
Vəhdəhu ləşərik sifatiləyəm.
Əslində, bütün yaradılmışlar Allahın kəlamıdır. Bununla sbelə, İnsan sadəcə ilahi kəlamları oxuyub, onları dərk edən yeganə varlıq deyil, özü də o Kəlamlardan biridir, üstəlik, o həqiqəti çatdıran dildir. Axı, Həllac da təsadüfən demir ki, “Yazan da, yazdıran da Allahdır, mən sadəcə alətəm”. Bu səbəbdən Nəsimi özü Ruhu`l-Qüdsə bənzədir: Haqq Kəlamı çatdırmaq üçün Allahla İnsan arasında vasitəçi olan Cəbrayıl mələyə! Xüsusilə vurğulayaq ki, Nəsimi “mən” deyəndə yalnız özünü yox, ümumiyyətlə kamillik məqamına çatan, öz insanlıq mahiyyətini dərk edən İnsanı nəzərdə tutur:
Ruhi-qüds oldu Nəsimi, cismini tərh еylədi,
Gövhəri-fərd oldu düşdü vəhdətin dəryasinə.
İnsanın kamillik yolunun digər ucunda Allahın hələ “doğulmamış” kəlamlarının aləmi –vəhdət dəryası durur. Qurani Kərimdən məlum olduğuna “Əgər yer üzündəki bütün ağaclar qələm olsaydı, dəniz də (mürəkkəb olub) ardından ona yeddi dəniz də qatılsaydı, yenə də Allahın Sözləri qurtarmazdı. Həqiqətən, Allah Qüdrətlidir, Müdrikdir” (Quran 31/27). Qüdsi hədislərin birində deyildiyinə görə, Allah-Təala buyurur ki, “mən “Yerə-Göyə sığmadım, mömin bəndəmin qəlbinə sığdım”. Yaradanını özündə sığdıran bir könül belə deyə bilər:
Еy Nəsimi, çünki könlün vəhdətin dəryasıdır,
Yеddi dəniz qübbəsinə mövc uran dərya imiş.
Biz təsadüfən könül termini işlətmədik. Çünki mənəvi yolçuluğa çıxan və Yaradana “iki yay uzunluğunda, hətta ondan da yaxın məsafədəyə” qədər yaxınlaşmaq məhz könülə qismət olur (Quran 53/9). Bəli, insan özündə Allah təalanın hikmətini, üzündə o hikmətə aparan işarələri ehtiva edirsə, könül aynası olan gözlərin qaşları da Yaradana yaxınlığı təyin edən “iki yay” olmalıdır.
Qaşındır qab ilə qövsеyn ki, əsrarına əql irməz,
Vəli bu sirri ol bildi ki, qurban oldu ol yayə.
Allah Təala bir belə məziyyət verdiyi İnsana ən nəhayət, Öz əmanətini də etibar etdi: “Biz əmanəti göylərə, yerə və dağlara təklif etdik. Onlar onu daşımaqdan imtina etdilər. Lakin insan onu boynuna götürdü. Doğrudan da, o, zalım və cahildir” (Quran 33/72). Bu əmanətin nə olması barədə mütəfəkkirlər arasında mübahisələr var. Bəzi alimlərin fikrinə görə, ayədə insan məhz «zalım və cahil» olduğuna görə Allahın əmanətinə sahib durmasına işarə edilir. Nəsiminin fikrinə görə isə, bu, imandır! Ən yüksək əxlaqın, ən dərin təfəkkürün təməli iman. Məhz əmanəti alana qədər insan «zalım və cahil idi» və məhz bu biliyə, imana – əmanətə sahiblənməklə insanlıq səviyyəsinə ucala bilir.
Din ilə imanıdır əhdə əmanət aşiqin,
Kimdə kim, yoхdur əmanət, bil kim, oldu əhli-nar.
Əslində, yenə də Qurani Kərimdə deyildiyinə görə, Yaradan və hələ ruh üflənməmiş insan övladı arasında əhd bağlanır (Quran 7/172) Nəsimi insanın oradakı şəhadətini, imanını həmin ilahi əmanət kimi qəbul edir.
Bütün bu deyilənlərdən sonra istər-istəməz sual yaranır: “Bəs Ənə`l-Həqq”in sirri nədir?”
Nəsiminin “Ənə`l-Həqq” zivrvəsi
Ariflər çatdıqları vəhdət halını fərqli sözlərlə, ifadələrlə açıqlayıblar. Mənsur Həllac o halında “Ənə`l-Həqq” söyləyib. Yəqin, ən lakonik və dolğun ifadə olduğuna görə, sonralar bu halı yaşayanlar mütləq Mənsuru xatırlamalı olublar.
Mənsur ənəlhəq söylədi, həqdir sözü, həq söylədi,
Anın cəzası qəm dеgil, biganədən gər dar imiş.
Maraqlıdır ki, tanınmış şərqşünas Annemari Şimmel Şihabəddin Sührəvərdinin Məhsur sevgisindən danışanda yazır ki, «Həllacın yolunu gedənlər onun kimi «öz ruhunu ilahi odda yandırıb». Eyni qismət Nəsimidən də yan keçməyib. Hansı qismətdir bu?
Ənə`l-Həqq Yaradanla vəhdət halında olan insanın özünüifadəsidir. Bəzən bu nidanın Allah adından deyildiyi, bəzən insanın puçluğunun işarəsi kimi qəbul edirlər. Təbii ki, bilən Allahdır, ancaq suallar yaranır: İnsanın bu qədər aliliyini, qüdrətini tərənnüm edən biri ona puç deyərmi? Allahın yaratdığı və Xəlifə elan etdiyi bir varlığı, Onun əmanətinin daşıyıcısını inkar etmək olarmı? Yaxud Yaradanın bütün sözlərin, işarələrin fövqündə durduğunu bilən bir arif özünü Tanrı elan edərmi? Məncə, yox. Nəsimi deyir:
Faniyi-mütləq olmuşam, həqqiləyəm, həqq olmuşam,
Kim ki, həqqi dilər, budur çarəsi, üştə çarəsi.
“Ənə`l-Həqq” Allahdan yaradılmışa enən nur zolağı ilə insandan Allaha ucalan idrak xəttinin kəsişdiyi nöqtənin, anın ifadəsidir. Bu, “iki yay uzunluğu qədər” Yaradanına yaxınlaşan, Allahın yaratdığı İnsanın əsl mahiyyətini və missiyasını dərk edən şəxsin nidasıdır. Bu, bütün yaradılmışların səcdəsinə layiq olduğunun təsdiqidir. Bu, şamın atəşini bilən pərvanənin, heç o atəşi görən pərvanənin də deyil, məhz o atəşdə yanan pərvanənin heç bir izaha sığmayan halıdır. Məhz bu səbəbdən Nəsimi də deyir ki,
Heç kimsə Nəsimi sözünü kəşf edə bilməz,
Bu, quş dilidir, bunu Süleyman bilir ancaq.
Onu da xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, bu quş – yana-yana yaşayıb külə dönən, sonra öz külündən təkrar doğulan, özünüdərk prosesinin rəmzi olan Simurqun dilidir. Süleyman isə Allah təalanın seçdiyi İnsandır – bütün həqiqətlərdən halidir. Nəsiminin sözünü kəşf eləmək üçün ya Qaf dağındakı Simurq olmalı, ya da o dili anlayan Süleymanın səviyyəsinə ucalmalıdır.
Bəli, Nəsiminin sözünü kəşf etmək çox çətindir. Biz sadəcə onun təklif etdiyi kamilləşmə yolunun ümumi cizgilərindən danışdıq. Bir dəryadan sadəcə bir neçə damlanı təqdim elədik.
Könlüm gəmisin qərq еdə gör еşq dənizinə
Kim, bu dənizin bəhrini ümman bilir ancaq.
Düşüncələrin qoşa qanadı: fizika və lirika (15 oktyabr, 2018)
(təəssüratlar, qeydlər)
Yayın cırhacırında günəş qısqanclıqla hamının diqqətini ancaq öz üzərinə cəm edəndə maraqlı bir tədbirə dəvət aldım – “Fizika və Lirika” konfransı çərçivəsində keçirilən “Qoşa qanad” elmi-ədəbi toplantıya. Akademik İsa Həbibbəylinin təşəbbüsü ilə artıq dördüncü dəfə baş tutacaq konfrans haqqında çox eşitmişdim, ancaq heç vaxt iştirak etməmişdim. Doğrusu, həmişə bilmədiyim sahələrdən uzaq dururam və o barədə söz deməkdən çəkinirəm. Belə hesab edirəm ki, hər sahənin öz mütəxəssisinin sözü daha dəyərlidir. Ancaq indi dəvət alanda bunun təsadüf olmadığını düşündüm. Akademik İsa Həbibbəyli müəllimdir, deməli, mənim bu konfransdan nə isə öyrənməyimi gözləyir və dəvət buna vəsilə olmalıdır. Axı, metafizikaya yol fizikadan keçir. Böyük bir maraqla, yeni söz, ideya axtarışı ilə getdim Milli Elmlər Akademiyasının Mərkəzi Nəbatat Bağına. Bəli, toplantı ənənəvi qaydada deyil, məhz Bağda keçiriləcəkdi. Yadıma tələbələrinə bağda hikmət öyrədən Aristotel düşdü. Əcəba, bu təşəbbüs İsa müəllimin Aristotel sevgisi ilə bağlı idi, yoxsa iştirakçıların ruhlarının lirik notda köklənməsi üçün idi…? Bəlkə də hər ikisi.
Toplantıda fizika-lirika kontekstində maraqlı çıxışlar da oldu, yeni söz də eşitdim, ancaq o görüşdən aldığım əsl ideyanı bir müddət sonra anladım: ətrafımda fizika və lirikanın harmoniyasını, səsləşməsini axtarmağa başlayanda.
Bu ayaltı dünyada nə varsa, həqiqəti ayüstü dünyadan gəlir: ideyası üst qatda, maddi təcəssümü alt qatda. Mütləq Yaradan onların arasındakı əlaqəni elə yaradıb ki, yer üzünün nisbi yaradanı – İnsan onun mərhələlərini kəşf eləməklə ayüstü dünyaya ucalıb şeylərin mahiyyətini, ideyasını bilavasitə tanımaq imkanı qazansın. Nəticədə insanın özündə də ideyalar doğulur, mövcud şeylərin üzərində öz ideyalarına maddi forma verə bilir. Bəli, Əbu Turxan dediyi kimi, “Ağ lövhə təkcə Allah-a məxsusdur; biz hamımız yazılmışların üzərində yazırıq”. Beləcə Allahın yaratdıqları yanında İnsanın da yaratdıqları özünə yer edir, mükəmməl gözəlliyin yanında onun təqlidləri da gözləri, könülləri sevindirir.
Sührəvərdinin İşraq fəlsəfəsinə əsasən yaradılış Nurlar Nurunun yuxarıdan aşağı təcəlli prosesidir. Yəni hər şeyin varlığını nur təyin edir və hər varlıq mövcud olduğu mərtəbəyə uyğun olan nura sahibdir. Maddi dünyaya yaxınlaşdıqca nur payı azalmağa doğru gedir və nurun yoxluğuna qaranlıq deyirlər. Beləcə, göydən yerə endikcə nur və qaranlıq payının nisbəti əks istiqamətdə dəyişir.
İnsan da nur və qaranlıqdan ibarətdir və içindəki nurun artması üçün o, Nurlar Nuruna doğru ucalmalı, bu maddi dünyanın fövqünə qalxmağı bacarmalıdır. İlk baxışda lirikanı nura, fizikanı qaranlığa oxşatmaq olar. Axı biri yüngül hisslərin, digəri ağır maddi dünyanın qanunlarının izahıdır. Ancaq məsələyə bir də fərqli prizmadan baxaq.
Əslində, həm fizika, həm də lirika özləri də işıq və qaranlıqdan ibarətdir. Maraqlı və əhəmiyyətli məqam isə onların vəhdət formasındadır. Bu vəhdət birinin nuru, digərinin qaranlığından ibarət olanda, düşüncələrdə, yazılan misralarda hər şey dəyişmədən qalır, nə bir yenilik, nə bir irəliləyiş. Necə deyərlər, çevir tatı, vur tatı. Əsrlər boyu deyilənlərin təkrarı, təqlidi. Hər ikisinin ya qaranlığı, ya da nur tərəfi ilə birləşəndə isə rezonans baş verir. Birinci halda, qaranlıqlar bir-birini tapanda proses sönür, düşüncələrdə, mənəviyyatda böhran yaranır. Digər halda, nurlar qovuşanda isə təfəkkürün daha bir dərin qatı aydınlanır, kəşf edilir. Nəticədə insan daha bir mərtəbə ucala bilir. Fizika və lirikanın məhz nurları qovuşanda fəlsəfə məqamı yaranır. İnsanın hər axtarışı əslində həmin yüksək rezonans məqamını tutmaq istəyidir. Yoxsa bir fizikin şeir yazmaq həvəsini, bir həkimin musiqi bəstələmək eşqini necə izah etmək olar?!
İlahi aləmlə maddi dünya arasında əlaqənin üç dilini tanıyıram: biri sözdü, biri rəngdi, biri səs. Eyni söz həm Nyutonun ətalət qanununu izah edə bilir, həm də Yunus Əmrənin “gəl, gör, məni Eşq neylədi” pıçıltısını. Eyni rəng həm psixi xəstəxananın divarlarına çəkilə bilər, həm də payızın gözəlliyini vəsf edər. Eyni səs dəhşət içində haray da salar, bir körpəyə laylay da çalar. Baxır, üst dünyadan ruha enən həqiqətə… Baxır, ətrafın yaratdığı mühitə. Getdiyim tədbirdə “Qoşa qanad” adlı bir kitabın təqdimatı da oldu: Akademiya əməkdaşlarının, öz çevrəsində alim kimi tanınan şəxslərin şeirlərinin toplusu. Daha dəqiq desək bu, həmin şəxslərin sözlərinin o biri “ifadə bacarıqlarının” təqdimatı, akademik dillə danışan şəxslərin ruhunun lirik notlarda səslənişi idi. Bu, alimlərin rezonansın zirvə nöqtəsini yaxalamaq nümunələri idi. Necə maraqlı, necə zəngin dünyalar, necə fərqli zirvələr bəyan edildi bir neçə saat ərzində!
Əslində, bu normal haldır. İnsanın məşğul olduğu elm ruhsuzdur və sözlər də onu ifadə edəndə ruhsuzlaşır. Onda köməyə lirika yetir – sözlərə ruh verir, qanad verir, alır götürür canlı bir dünyaya. Axı insan həm də ruhani varlıqdır və özünün bu tərəfini unutmaqla öz insanlığına xələl gətirmiş olur. Deməli, insanı yalnız məntiqinin deyil, ruhunun dedikləri də düşündürməlidir. Bu düşüncədə yalnız şablonlar, qanunlar yox, həm də ilahidən gələn həqiqətlər olmalıdır. Elmi dərəcənin hansı pilləsində durmasından asılı olamayaraq bəzən insan çatdığı o zirvənin son olmadığını, şəxsiyyətinin daha ali bir qüvvəyə möhtac olduğunu hiss edir. Yalnız ruhunun tələbləri ödənəndə, ruh İlahi aləmdən aldığı hikmətlə tamamlananda insan bütövləşir, naməlum ehtiyac hissi yox olur. Amerikalı tədqiqatçı Robert Dilts yazır: «Nikola Tesla özünün vizuallaşdırma bacarıqlarını inkişaf etdirirdi ki, artıq biliklərinə malik olduğu «kiçik aləmin hüdudlarından kənara ekskursiya etsin». Eynşteyn isə daha yüksəyə qalxmaq istəyir: «Mən Allahın düşüncələrini bilmək istəyirəm, qalan şeylər xırdalıqdır». Hər insanın şüurlu və ya şüursüz şəkildə axtardığı, ehtiyacı duyduğu budur: Yaradanın məhz onun ruhuna üflədiyi həqiqəti dərk etmək. Bu həqiqətin isə həm fizika qanunları ilə izahı, həm də lirikanın dili ilə tərənnümü mövcuddur.
Fizika da, lirika dinləməkdi, görməkdi. Kimsə dahi bəstəkar Bethoven kimi təbiəti dinləməyi (!) sevir. Ayın səssizliyini “Ay sonatası”na köçürür, cəmiyyətin xaosunu “Böyük fuqa”da nizama salır. Kimsə Vaqner kimi daha dərinə baş vurub xalqın yaddaşını dinləyir və ortaya “Nibelunqun üzüyü” tetralogiyasını çıxarır. Burada səsin maddiyyatı yox olur, qalan onun çatdırdığı müdriklik, ilahi gözəllik olur. İnsan ruhunun gücü ilə yalnız səs yox, daş da dil aça, hikmət çatdıra bilir, yetər ki, bu ruh fiziki dünya ilə məhdudlaşmayıb ilahi qatlarda da dolaşsın. Mikelanjelonun mərmərdən yonduğu “Pyeta” kimi. Bəli, elə ki, dinləyən, görən ruh olur, ətrafda hər şey hikmət daşıyıcısına çevrilir. Deyilənə görə, Blez Paskal uşaqlığında gördüyü ən adi məişət hadisəsinin mahiyyətini düşünürmüş və 11 yaşında qab-qacağın toxunuşundan yaranan səsləri dinləyərək özünün məşhur “Səslərin traktatı”nı yazır. 16 yaşında teoremini ixtira edən, 19 yaşında mexaniki hesablayıcı aparat düzəldən bu dahi üçün təbii ki, fiziki dünya yetmir və o, 31 yaşında gecəyarısı aldığı ilahi bir nurlanma ilə ruhunun daha böyük imkanlarını tanıyır və bütün həyatı anidən dəyişir. Məhz ruhunun səsini dinləməklə maddi dünyanın dar çərçivəsini sındırır. Həqiqətən də, insanlar eşitdiklərini bacardıqları kimi ifadə edirlər. Kiminə fizika yetir, kiminə lirika, kiminə də bunların kəsişməsinin zirvə anı!
Bəlkə də lap əvvəldən insanın beyin yarımkürələrinin funksiyalarını, birinin analitik, digərinin yaradıcı təfəkkürə cavabdeh olduğunu xatırlasam, fizika və lirika tandeminə təəccüblənməzdim. Axı, hər iki yarımkürə, hər nə qədər biri digərindən zəif olsa da, aparıcı biri olsa da, məhz bərabər şəkildə fəaliyyət göstərəndə insan cəmiyyətdə normal qəbul edilir. Axı, bunlardan biri mütləq digərini tamamlamalıdır ki, insan irəli gedə bilsin. Nurlar qovuşmalıdır ki, özündən üstdəki Nura doğru yüksələ bilsin. Ancaq burada daha bir əhəmiyyətli məqam var. Deməli, fizika və lirika eyni həqiqətə fərqli prizmadan baxmaq bacarığıdır, sanki eyni otağa iki qütbdən açılan qapılardır. Əlbəttə, əksər hallarda həmin otağı tanımaq üçün bir qapı da bəs edir. Yalnız ikinci qapı açılandan sonra qaranlıqda nələrin qaldığı məlum olur. Məsələn, deyilənə görə, Eynşteyn uşaq vaxtı çox gözəl skripka çalırmış və musiqi müəllimi onun məhz musiqiçi olması üçün israr edirmiş. Maraqlıdır ki, seçimi fizika olsa da, Eyşteyn skripka ilə ömür boyu vidalaşmır, hətta xırda məclislərdə ifalar da edir. Səbəbini özü belə izah edir: “Musiqi və fizika sahəsində tədqiqat işi fərqlidir, ancaq tək məqsədlərinə görə əlaqəlidirlər – naməlumu ifadə etmək həvəsi. Onların reaksiyaları fərliqdir, ancaq bir-birini tamamlayırlar. Elm Təbiətdə, musiqi isə insan ruhunda olan naməlumu açır. Üstəlik musiqidən başqa bir şeylə açılmayan naməlumu”. Belə nəticə çıxartmaq olar ki, ağlı ilə bacarığı, istedadı bir-birini tamamlayanda yaradıcılıq enerjisi nəinki tükənmir, əksinə, daha da artır və keyfiyyətlərinə də müsbət təsir göstərir. Dediklərimizə bir də fizikadan bir nümunə gətirək ki, tərəzinin gözü pozulmasın. Necə ki, daxili yanma mühərrikində hava-yanacaq qarışığı kamerada alovlandırılır və yanacaq zamanı ayrılan istiliyin nəticəsində hərəkət yaranır, eləcə də fizika və lirika bir-birini kəşf elədikcə, insanın ruhuna bir təkan verir, yaradıcılığı inkişaf edir. Axı, onlara qoşa qanad deyirlər. Qanadlardan yaza-yaza bir sufi hekayətini – Fəridəddin Əttarın “Quş dili” (“Mantık-ut Tayr”) əsərini xatırladım. Daha doğrusu, bir sual durdu qarşımda. Özlərinə padşah axtaran və buna görə uzun yola çıxan quşları irəli aparan bu iki qanaddırsa, nə üçün sona – Simurqun yanına yalnız otuz quş çata bilir? Bu iki qanad arasında bir ürək döyünməsə, ilahi aləmlə əlaqəsini saxlayan ruhun əzmi olmasa bu iki qanad hara, kimi aparar? Ən nəhayət, son məqamda quşlar Simurqda bir ayna kimi öz əksini görəndə, gördükləri nə idi: qanadlarını, yoxsa bütün varlığını?!
Çin səddinin o üzündə (17 sentyabr, 2018)
Getmişdim Çinə. Bilmirəm neçənci möcüzə olan Böyük Divarın, çinlilərin öz dili ilə desək, Vanli Çançanın o üzünə. Dünyanın bu qulağı ilə o qulağını birləşdirən Böyük İpək Yolunun düz uc nöqtəsinə. Əslində, mən ticarətə yox, Ümumdünya Fəlsəfə Konqresinə getmişdim. Yəni Məhəmməd Peyğəmbərin (s.) elm arxasınca göndərdiyi yerə. Ancaq nədənsə özümü ucuz alıb baha satan dünyanın “topdan satış” məntəqəsində hiss elədim. Təəssüratlar çoxdur, ziddiyyətlidir və mirvari kimi ipək sapa düzməsəm, çətin ki, fikrimi çatdıra bilim.
Ümumdünya Fəlsəfə Konqresi Beynəlxalq Fəlsəfə Cəmiyyətləri Federasiyası (FİSP) tərəfindən 5 ildən bir dünyanın fərqli şəhərlərində keçirilir. Düzdür, ilk Konqress 1900-cü ildə Parisdə Beynəlxalq sərgi şəklində keçirilib, ancaq 1948-ci ildə Federasiya yaranıb, bütün təşəbbüsləri öz əlinə alıb və bu il özünün yubiley Konqresini qeyd elədi. Hələ 5 il qabaq Afinada qərar veriləndə ki, dünya filosoflarının növbəti görüş yeri Pekin – Şimal Paytaxt (Pei – şimal + çing – paytaxt) olacaq, ekzotik məkan olduğuna görə, sevinən də oldu, uzaq olduğuna görə kədərlənən də. Mən də sevinmişdim. Afinada – Antik Yunan müdriklərinin vətənində fəlsəfi ruhdan əsər-əlamət qalmamışdı: keçmişin uçuq sütunlarından pul çıxaran, Avropanın müftəxor balası olan yunanlar məndə heç bir xoş təəssürat buraxmamışdılar. Ümid edirdim ki, Konfutsinin vətəninə çatan kimi Uzaq Şərqin dərin hikməti qanıma işləyəcək.
Dünya Fəlsəfə Konqreslərinə Azərbaycandan həmişə az, lap az nümayəndə gedib. Afinada 7-8 nəfər olanda ümidlənmişdik ki, Pekində daha çox olarıq. Olduq da, ancaq Çin səfirliyinin yaratdığı min bir əngəldən sadəcə 4-5 adam keçə bildi, nəticədə yenə az qaldıq. Onu da deyim ki, hər Fəlsəfə Konqresində məni təəccübləndirən şey rus nümayənədələrin çoxluğu, söz sahibi olmaqları, özlərini Konqresin yiyəsi kimi aparmaqları olur. Düzdür, ruslar Federasiyada da təmsil olunurlar, ancaq bu səbəb deyil. Türkiyəli filosof, yunan əsilli İoanna Kucuradi Federasiyanın həmsədrlərindən biridir, ancaq heç bir konqresdə qoca Kuçuradi xanımın 2-3 tərəfdarından başqasını görə bilməmişəm. Adamda elə təəssürat yaranır ki, Türkiyədə fəlsəfə yunanların əks-sədasından ibarətdir. Bilirəm ki, belə deyil, ancaq “aşıq gördüyünü çağırır” axı. Dünya da bunu görür.
Dünya Konqreslərində ayrı-ayrı filosofların görüşlərinə aid seksiyalar, seminarlar keçirilir. Afinada da bizim filosofun – Səlahəddin Xəlilovun fəlsəfəsinə aid bir seksiya olmuşdu. Nə qədər qürurlanmışdıq! Azərbaycanın adı xüsusi çəkildikcə necə fərəhlənmişdik! Ancaq bunun davamı gəlmədi… Pekində varlığımız-yoxluğumuz heç bəlli olmadı. Hətta Fəlsəfi nəşrlərin sərgisində bizim “Metafizika” jurnalımızın olması məni sevindirsə də, az göründü. Görünmədi, həqiqətən azdır. Düzdür, az olsaq da, kiminsə əks-sədası deyilik, özümüzük. Ancaq Azərbaycan müdrikliyi belə dar çərçivədə təmsil oluna bilməz axı… Bizim kökümüz, bu kök üzərində şaxəli bir ağacımız var axı. Onu dünya da görməlidir axı…
Bu il Konqresdə rekord sayda “filosof” iştirak edirdi – 10 min. “Filosof” sözünü niyə dırnaq arasında yazıram, çünki orda tanıdığım nümayəndələrin əksəriyyətində bu sözün heç “f” hərfi yox idi. Ekzotik ölkənin, eyni zamanda, İpək Yolunun mənbəyinin cazibəsi özünü göstərmişdi: kimsə gəzməyə, kimsə Konqresdə iştirakı ilə öyünməyə, sertifikatlar kolleksiyasını zənginləşdirməyə, kimsə əlverişli al-ver edib, ucuz şuba, mirvari almağa gəlmişdi. Adı fəlsəfə ilə bağlı olan bu mötəbər tədbirdə 10 min nəfərlik insan selinin içində görünməz olan həqiqi filosofları düşündükcə, bu gün dünyada ən dəyərsiz şeyin nə üçün insan olduğunu anladım.
Doğrusu, dünyada Çinin saxtakarlıqla az qala sinonim sözlərə çevrilməsi, uyğur qatili kimi tanınması, mətbəxlərinin əcaib şeylərlə dolu olması məndə bu xalqa qarşı bir antipatik hiss yaratmışdı. Hələ hava limanından başlayaraq irad tutmağa bəhanə axtarırdım. Qəribədir, ancaq tapa bilmirdim. Əhalisinin sayına görə dünyada birinci olan, bütün dünyanın böyük ticarət mərkəzlərindən biri olan Çinin paytaxtında böyük bir sıxlıq gözlədiyim halda heç bir yerdə böyük növbə görmədim, hər şey avtomatlaşmışdı, bilmədiyini izah edən, çətin anında kömək etməyə hazır olan bir ciddi qayğıkeş mütləq tapılırdı. Qərbin bu ölkə ilə ticarət savaşını düşünə-düşünə özümə belə bir sual verdim: Qərb, nə əcəb, Afrika kimi, Çini də xəstəliklərlə, viruslarla məhv eləmir? Həmin dəqiqə də cavab durdu qarşımda – gigiyenik qaydalara, səliqə-sahmana bu qədər riayət edən, adi toza qarşı da maskadan, çətirdən istifadə edən, insanlar arasında, xüsusilə xaricilərlə təması minimuma endirən bu xalqa çətin ki, yad ünsür salmaq mümkün olsun.
Pekində xəstəliyin yox, başqa bir qlobal problemin kökünün şahidi oldum. Qərb Çinə heç bir virus göndərə bilmir, ancaq Çin bütün dünyaya başqa bir “virus” göndərir. Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, Çin Böyük İpək yolunun mənbəyi, başlanğıcıdır. Burada ticarətdə bir qanunauyğunluq varmış: aldatmaq, keyfiyyətsiz malı doğru yerinə satmaq, orijinala yaxın saxta mal hazırlamaq ən böyük bacarıqmış. Ən hörmətli adam ən yaxşı aldadanmış! Ağlıma gələn ilk sual bu oldu: görəsən, ticarət yolunun ta başlanğıcında yüklərə həm də fırıldaq, saxtakarlıq da yüklənir deyə, dünyada yalan, ikiüzlülük nəinki artır, üstəlik bir istedada, hünərə çevrilir? Heç onu da anşıra bilmədim, bu, iqtisadi sualdır, yoxsa fəlsəfi.
Şəhərə çıxan kimi qəribə bir doğmalıq hiss elədim və bütün səfər boyu bu hiss nəinki keçmədi, daha gücləndi. Bilmirəm, uşaqlığımda yaşadığım sosializmin ruhu idi, ya oxşar şüşə binalar, bəlkə də asfaltdakı çala-çuxurlar, ancaq hər şey çox tanış idi. Onların dilində salamlaşmaq, sağollaşmaq, məkan adlarını onlar kimi tələffüz eləmək, onlarla ünsiyyət qurmaq üçün imkan gəzirdim. Onların ciddi, boz, emosiyasız sifətlərində mənim əcaib çincəm bir təbəssüm oyadanda, xoşuma gəlirdi. Sahəsi 1135 ha olan Böyük Olimpiya parkında axşamlar əhali üçün hər iki addımda bir mədəni tədbir təşkil edilir – rəqs dərsləri, mahnı oxumaq, hansı isə musiqi alətində çalmaq öyrədirlər. Heç kimdə neqativ bir enerji hiss olunmur. Hərə öz işində, dincəlməyində, əylənməyində. Ən vacibi, yüksək əxlaq, abır-həya ilə. O qədər cəlbedici, könülrahatlayıcı bir ab-hava var idi ki, bizim özbək qardaşlarımız da dözməyib qoşuldular rəqsə. Orada yaşadığımız ən böyük çətinliklərdən biri taksi tapmaq idi. Yalnız zənglə gələn, küçədə əl qaldırmağa təəccüblə baxan Pekin taksisi. Ancaq yoldan keçən istənilən bir çinli işini-gücünü atıb sənin üçün taksi də çağırar, səninlə bərabər oturub onu da gözləyər. Bir dəfə biz otelə çatanda məlum oldu ki, bizi taksiylə yola salan gənc oğlan hətta yol pulunu da ödəyib. Eyni şey avtobusda da təkrar olundu: sürücü turist olduğumuzu biləndə konduktora pulumuzu geri qaytarmağı tapşırdı. Qəribədir, çinlilər heç bir başqa dili bilmirlər, ancaq heç bir ksenofobiya yoxdur. Xarici olduğunu bilən kimi, telefonundakı tərcümə proqramını çıxarıb qarşına tutur və bu telefon vasitəsilə nə lazımdır izah edir, səssiz-səmirsiz, ancaq nəticəli. Özləri kimi. Bir tərəfdə, nə təəccüb, nə laqeydlik, nə sevinc, nə hirs – heç nə ifadə etməyən sima, donuq baxan gözlər! Uzağı mənim “Si sey” – “Sağ ol” sözümə “buçita” – “dəyməz” cavabı və yüngül bir təbəssüm. Digər tərəfdə hər addımda insanlıqları, yadelliyə anlayışla yanaşmaları, qız-qadınla abırla danışmaqları! Bu qədər ziddiyyətli bir xalq görməmişdim.
Doğmalığın daha bir səbəbindən də danışım. Konqresdə mənim ilk məruzəm Azərbaycan muğamı haqqında idi. İştirakçıların təəssüratının, təsəvvürünün daha dolğun olması üçün çıxışımı Habil Əliyevin “Segah”ı ilə başladım. Azərbaycanın harda yerləşdiyini bilməyən şəxslər 10 dəqiqə bu ecazkar musiqini dinlədilər. Muğamın hikmətindən, təfəkkürə təsirindən, kökündən, inkişafından danışandan sonra bu dəfə Vaqif Mustafazadənin ifasında “Cazz-Muğam”ı dinlətdim. Üzlərdəki heyrəti, heyranlığı görmək lazım idi. Müzakirə hissəsində gənc çinli tələbə bir musiqi dinlətmək üçün icazə istədi. İcazə verdim və o, telefonunda Çin xalq musiqisindən bir hissə çaldırdı. Bu dəfə heyrətlənmək sırası məndə idi: sanki oğlan Segahın başlanğıcını köçürüb yenidən mənə dinlədirdi. Bitəndən sonra tələbə belə bir sual verdi: “Musiqilərimiz bu qədər oxşardırsa, onlar bizi Yaradana, ilahi dünyaya qədər ucaldırsa, biz niyə fərqli dinlərə sitayiş edirik, niyə bu qədər fərqliyik?” Belə sual gözləmirdim, ancaq cavab da açıq aşkar idi: “Nə qədər ki, zahiri formalarımızı ön plana çəkirik, fərqimizi görürük, bir-birimizə düşmən kəsilirik! Elə ki, içimizdəki həqiqətə üz tuturuq, onu dərk edirik, o zaman necə də eyni olduğumuz, bizi Yaradanın da tək olduğu göz qabağında olur”. İclasdan sonra oğlan mənə yaxınlaşdı və üzrxahlıq elədi: “Çin bir az mürəkkəb ölkədir, Google, Whatsapp yoxdur, yad adamlar üçün çətindir. Mən sizə necə kömək edə bilərəm?” Təşəkkür elədim, ayrıldım, ancaq içimdə o qədər xoş bir hiss qaldı ki, hətta bu hadisəni yazanda da gülümsəyirəm.
Bunlar Pekində görünən və çinliyə hörmət yaradan şeylər idi. İndi də görünməyən şeylərdən danışım və keçən Konqreslə kiçik bir müqayisə aparım. Afinada bizi Aristotelin məktəbi yerləşən bağa aparmışdılar. Böyük bir bağ, oturmağa bir kötük belə yox, ara-sıra rast gəlinən baxımsız künc-bucaq, sökülmüş dəmir hasarlar, ot basmış cığırlar, tozlu yollar. İnsanlar amfiteatr formalı talada toplaşıb ortada əylənən gənclərə baxırdılar. Bilmirəm, bu gənclərdən sonra hər hansı bir filosof çıxış edəcəkdi ya yox, amma dözülməz isti, yorğunluq, xaos, susuzluq üstün gəldi və Aristototel ruhunu duymaq üçün həvəslə toplaşanlar yavaş-yavaş dağılmağa başladılar. Sonuncu gün isə iştirakçılar Afinanın köhnə, sökülmüş sütunları arasında bir vida konserti verdilər. Və Konqress bitdi. Məncə, bu, Afinanın, Yunanıstanın fəlsəfədəki missiyasının bitişi oldu. Beş il sonra filosoflar Konfutsinin torpağına – “Şimal paytaxta” toplandılar. Konqres çərçivəsində Pekin Universitetinə də getdik. Böyük bir ərazini əhatə edən məkan hamını heyran etmişdi. Maraqlıdır ki, Universitetin qapılarından biri Pekində (bəlkə də Çində) ikinci məşhur qapı hesab edilir. Turistlər xüsusi olaraq bu qapının yanında şəkil çəkdirməyi özlərinə şərəf bilirlər. Ərazinin elə bir küncü, elə bir otu, elə bir cığırı yoxdur ki, insan əlinin sığalı hiss olunmasın. Diqqət edin, müdaxilə demədim, məhz sığal dedim. Heç nə təbii halından çıxmayıb, heç nə “darıxmır”. Hər şey “harmoniya içində”, öz yerindədir. Həyat öz axarı ilə gedir – doğulur, böyüyür, ölür. Bütün dünyaya hər şeyin süni variantını satan Çin təhsilində özü sanki təbiətin qanununu böyük bir qısqanclıqla qoruyub saxlayır. Bilir ki, yalnız bu şəkildə Universallıqdan enerji ala biləcək, öz inkişafında heç vaxt yarıda qalmayacaq.
Bəli, müasir dünyada çinlilər daha çox təqlidçi kimi təqdim edilirlər, nə görsələr onun eynisini daha ucuz, daha sürətlə istehsal edir dünya bazarına çıxarırlar. Buna təəccüb edirdim, hətta qınayırdım ki, az qala peyğəmbərə bərabər tutulan, əsrləri heçə sayan Konfutsinin həmvətənləri niyə bu qədər orijinallıqdan uzaq düşüblər, öz simalarını itiriblər? Bura gəlib başqa şey gördüm. Əvvəla, onlar orijinallıqlarını heç itirməyiblər, onu göz bəbəyi kimi qoruyurlar – dil, ənənə, düşüncə. Hətta yeməkxanalarında turistlərə çəngəl verməyib onları çubuqla, çörəksiz yeməyə məcbur etməklə sanki yadelliləri özlərinin “gülməli surətinə” çevirməkdən ləzzət alırlar. Bəli, onlar başqasının məhsulunu təqlid edir, hətta “oğurlayırlar”, ancaq öz möhürlərini qoymağı unutmurlar. Onlar nə ingilis, nə amerikan, nə fransız olmaq istəyirlər. Əksinə, onlar bütün dünyanı “çinli” eləmək istəyirlər.
İkincisi, onlar bu gün Konfutsi səviyyəsində ideya irəli sürməsələr də (buna heç ehtiyac da hiss etmirlər, çünki Konfutsi bəs edir bütün tarixə, bütün bəşəriyyətə), ona gedən yolun alaqla örtülməsinə imkan vermirlər. Bu yolla gəlib gedənlər həm Konfutsinin, həm də Çinin hegemonluğunu qəbul etmiş olur, onu daha da gücləndirir. Axı, şərt yalan-gerçək yenilik təklif etmək deyil, öz kökünü qorumaqdır. Kökü sağlam olan ağac qol-budaq atır, yanındakı pöhrələrə dəstək olur. Bu gün Çin kəsilməsi artıq mümkün olmayan, rişələri bütün dünyanı bürüyən nəhəng bir ağacdır. Onu sevənlər də, sevməyənlər də, tanıyanlar da, tanımayanlar da, qəbul edənlər də, etməyənlər də onun budağının altından keçməli, kölgəsində ani də olsa oturmalı, meyvəsindən dadmalı olurlar. Bax, dünyanı basan Çin xofu elə budur.
Düzdür, bəzi çinlilərdə xüsusi bir rus sevgisi də müşahidə etmək mümkündür. Pekində ayrıca “Russia Town” – “Rus şəhəri” də varmış. Hətta orada satıcılar öz adlarını ruslaşdırıb və mağazalarına öz adlarını veriblər: Maşa, Andrey, Tanya və s. Ancaq bu “ənənə” satıcılarla kifayətlənmir, Rusiya ilə əməkdaşlıq edən professorların da adları ruslaşdırılıb. Sonra bu məsələyə də bir aydınlıq gəldi. Konqress zamanı Peterburqda təhsil alan çinli professor Jan Bayçun rusların ünsiyyətçilliyini, şən olmaqlarını heyranlıqla vurğulayanda, Çin-Rusiya Fəlsəfə Cəmiyyətinin sədri professor Xun Li qısa bir qeyd etdi: “Bizim babalarımız bizə susmağın qızıl olduğunu və xoşbəxtliyi bunda tapmağı öyrədiblər. Biz isə babalarımızın yolu ilə getməyə üstünlük veririk”. Qısa və aydın, heç bir şübhəyə yer qoymayan qeyd! Çinlilərlə ünsiyyət zamanı onların üzünün bir cizgisinin belə tərpənməməsinin, emosiyasız qalmaqlarının açıqlaması. Hətta “yox” sözünü belə telefonundakı tərcümə proqramı ilə qarşımızda tutan bu adamlarla səbri qorumaq çox çətin idi. Görünür, səssiz olanda universal aləmin səsini eşitmək daha rahatdır. Bilmirəm, daha böyük möcüzə Çin səddidir, yoxsa onun o üzündəkilər?! O Divara qalxıb 10 dəqiqə ərzində ətrafa baxıb, özünün hamıdan uca bir məkanda şəklini çəkdirmək üçün 2 saat növbəyə durmaq lazımdır. Muzeyə çevrilmiş bütün tarixi məkanlar kimi, bura da öz sehrini itirməkdədir, heyrət doğuran yalnız bu qədim daş tikilinin nəhəngliyidir. Amma Divarın o üzündə neçə əsrlik dərin bir fəlsəfənin üzərində bir xalq böyüməkdədir, azman bir ölçüyə gəlməkdədir. Bunu fərq edənlər qorxuya düşür, dəhşətə gəlir, qarşısını almağa çalışır. Ancaq bu nəhəngliyin mənbəyini dərk edən millətlərin ürəyindən elə oradan – Universal Harmoniyadan, İlahi dünyaya qədər uzanan Haqq yoldan bəhrələnib böyümək, güclənmək keçir.
Müsəlmana açıq məktub (23 iyul, 2018)
Əziz müsəlman qardaşım.
Sözümü Allahın rəhmli və rəhman adı ilə başlayıram ki, anlaşılmazlıq yaranmasın: mən də müsəlmanam və sənə düşmən deyiləm. Mən qeyri müsəlmana onun dini ilə bağlı müraciət edə, sorğu-sual apara bilmərəm, çünki Quran da deyir ki, “sənin dinin sənə, mənim dinim mənə”. Uman yerdən küsərlər, mən də səni doğma bilib üzümü sənə tuturam ki, bilmədiyim bəzi şeylərə aydınlıq gətirək.
İslam, başqa dinlər kimi, özü Şərq hadisəsi olsa da, yolu Qərbdən keçir. Mən də o yolu keçməli olmuşam: İslam haqqında daha çox Qərb mütəfəkkirlərinin əsərlərini oxumuşam və Qərbdə keçirilən konfranslarda iştirak etmişəm. Əlbəttə, bir neçə İslam ölkəsində də olmuşam: Türkiyə, İran, Əlcəzair, Qazaxstan, Malayziya, Pakistan. Bu konfransların əhəmiyyəti mənim üçün daha böyük olub həmişə, çünki İslamın yalnız nəzəriyyəsi ilə deyil, praktikası ilə də tanış olurdum, o ölkələrin sakinləri ilə ünsiyyət qurub başqa ölkələrin müsəlmanları ilə ortaq məqamları axtarırdım. Gördüyün kimi, əsasən İslam dünyasında aparıcı rola və sözə sahib ölkələrdə olmuşam. 3-5 gün qəti söz demək üçün kifayət eləməsə də, düşünmək üçün materail toplaya bilmişəm. Ziyarətində olduğum son müsəlman ölkəsindən topladığım təcrübə və öz ölkəmdə baş verən son hadisələr isə məni bu məktubu yazmağa vadar elədi. Çünki elə suallar, elə məsələlər var ki, heç cür anlamıram, anlasam da qəbul edə bilmirəm. Buna görə də sənə açıq məktub yazmağa qərar verdim.
Müsəlmanlığın əsl mahiyyətini çox gec, artıq İslamın fəlsəfəsi ilə məşğul olmağa başlayanda dərk etsəm də, əksər Azərbaycan vətəndaşları kimi, mən də doğulandan nəslimin dininə aid olmuşam. Sözümü beynəlxalq konfransların birində baş vermiş bir hadisənin nəqli ilə başlayım. Orada iki fransız alim ərəb iştirakçılara çox yuxarıdan aşağı baxır, hər imkanda onları alçaldırdılar. Bir müsəlman kimi özümə borc bildim ki, ərəbləri müdafiə edim. Məlum oldu ki, bu fransızlar İslamı qəbul ediblər, hətta Həcc ziyarətində olublar. Onlardan biri üzrxahlıqla dedi: “Biz müsəlmanı yox, İslam adına ləkə gətirən bu şüursuzları tənqid edirik. Onlar müsəlmanlığın nə olduğunu anlamırlar, amma özlərini bu dinin sahibi kimi aparırlar. Elə buna görə hər cür təhqirə layiqdirlər, qoy kimliklərini anlasınlar”. Mən məhz sənə müraciət edirəm, çünki belə mübarək adı – müsəlman adını daşıyırsan, bununla qürur duyursan. Bəli, razıyam, müsəlmanlıq fəxr olunası addır. Amma səndə razılaşarsan ki, onun mahiyyətini dərk etmədən mənimsəyəndə, baş qaxıncına dönür.
Mənim sənə müraciətimdə əvvəlcə milli kimlik haqqında danışmayacağıma söz vermişdim, çünki İslamda ümmət öndə durur. Ancaq sonra yadıma düşdü ki, ayrı-ayrı müsəlman ölkələri həm də mənsub olduqları millətin mədəniyyətinin, psixologiyasının daşıyıcılarıdır. Məsələn, Əlcazairdə həm qipti, həm fransız, həm də ərəb nəfəsi var. Malayziyada – malay, hind və islam, Pakistanda hind, islam və adını unutduğum xırda millətlərin mədəniyyətləri öz izini açıq-aşkar qoruyub saxlayır. Mən bilərəkdən bəzən ərəb, bəzən də islam deyirəm, çünki bəzi xalqlar bədəvi ərəblərin, bəziləri isə İslam mədəniyyətini mənimsəyiblər və bunun fərqli anlayışlar olduğunu dərk eləmirlər. Hərdən düşünürəm ki, bəlkə fərqli mədəniyyətlərdir ki, vahid ümməti heç cür yaranmağa qoymur? Daha da vacibi, əziz qardaşım, bu gün müsəlmanın qatili əksər hallarda elə müsəlmandırsa, hələ də tək ümmətdən danışmağa haqqımız varmı? Əgər milli təfəkkür dini təfəkkürü üstələyibsə, bu, imanın zəifliyinə dəlalət etmirmi? Əgər milli kimlik bu qədər inkişaf edibsə, nə üçün Pakistanda İngilis dili hələ də rəsmi dövlət dilidir, Əlcəzair milli hərəkat nümayəndələrinin başları Fransa muzeylərində, milli dəyərləri fransızın arxivlərində cürüyür, İraqın tarixi inciləri Luvrda eksponata çevrilib? Bu neçə əsr ərzində millət və ümmət arasında seçim eləmək beləmi çətindir? Doğrudanmı, bir gövdə üzərində şaxələnmiş ağac kimi İslam dini üzərində milli kimliyini dərk etmək yerinə qardaşa düşmən kəsilmək daha asandır? Maraqlıdır, bir-birini tamamlaya və gücləndirə bilən bu iki düşüncəni bir-birinə necə düşmən etmək olar? İslam ürəklər, ruhlar arasında sağlam körpüdür, yüksək mənəviyyata aparan yoldur, sağlam həyat tərzi, yüksək mənəviyyatdır. Əcəba, bu gün İslamı siyasətə oyuncaq, əlində qanlı bıçağa dəstək edənə müsəlman demək düzgündürmü? Bilirəm, adətən belə vaxtlarda, “Qərbin təxribatıdır” deyib, günahı üstündən atırsan. Amma əlində bəşəriyyətin ən güclü biliklərini verən, ən təmiz mənəviyyatını təbliğ edən, ən uca həqiqətlərin dərkinə aparan yolu təbliğ edən bir Kitab – Qurani Kərim varsa, kiminsə təxribatına necə uya bilirsən?
İxtisasıma görə tez-tez bu sualla rastlaşmalı oluram: İslam fəlsəfəsi deyəndə nə nəzərdə tutulur – İslamın fəlsəfəsi, yoxsa müsəlmanın yazdığı fəlsəfə? Bəzən bunu İslam mədəni bölgəsində yazılan fəlsəfə olduğunu da iddia edirlər. Çox dolaşıq məsələdir, ona görə də sənə müraciət edərək aydınlaşdırmaq istəyirəm. Səncə, Suriyada, İraqda indi fəlsəfə yazılır? Bəs illər əvvəl İrandan Avropaya, Amerikaya köç etməli olan filosoflar hansı kateqoriyaya aiddirlər? Səncə, adı müsəlman olub, özü Qərb filosoflarının yazılarını təqlid olan şəxslərin əsərləri necə, İslam fəlsəfəsinə aid edilə bilərmi? Sualların cavabını bəlkə də əvvəlki əsrlərdə axtarmaq lazımdır. Özün düşün! İslamın öz fəlsəfəsi varsa, niyə yarıda qırılıb? Hətta dərsliklərdə orta əsrlərdən bu yana keçmirlər. Əgər bu Universal dindirsə, niyə indi davam etdirilmir? Gücü, potensialı elə orta əsrlərə qədərmi yetdi? Doğrudanmı, o qədər dərin biliklər, uca həqiqətlərə aparan ip ucları verən Qurani-Kərim, dərsliklərə istinadən desək, Fərabi, İbn Sina və İbn Ərəbi ilə bitir? İcazə ver, mən deyim. Sən öz filosoflarınla o qədər fəxr edirsən ki, hələ də onların sözünün üstünə söz deyə bilmirsən. Sən Quranın öz hikmətini yox, onun haqqında yazanları oxuyursan. İslam ancaq onlardan ibarət deyil axı! Deyilməmiş sözlər çoxdur hələ, sadəcə mənbənin özünə baxmaq lazımdır. Əgər belə fəxr edirsənsə, bu gününü yaratmaqla keçmişinə sahib çıx! Yox, onların sözü ilə bütün hikmətin bitdiyini zənn edirsənsə, yadına sal ki, İslam dini bir şəxsin, hətta onun mübarək peyğəmbərinin (s.) belə şəxsiyyətindən çox fövqündədir. Xatırladım ki, İslam dininin müqəddəs kitabı – Qurani-Kərim əsrlərdir qorunub saxlanır. O, Allahın kitabıdır. İslamın fəlsəfəsini yazmaq və dərk etmək isə ilk növbədə müsəlmanın üzərinə düşən missiyadır. Allah onu da sənin yerinə yazmayacaq. Molla Sədra, Cəmaləddin Əfqani, Məhəmməd İqbal və daha neçə istisnanı nəzərə almasaq, belə qüman etmək olar ki, müsəlman orta əsrlərdə yalnız ideyalarını deyil, ağlını, dərrakəsini də Qərbə bəxşiş verib. Özünə izə ləzzət almaq, kef eləmək və müsəlman qardaşını öldürmək texnikalarını saxlayıb. Bir az ağır ittiham oldu, amma görünən həqiqət budur. Əgər dininin müdrikliyini bilirsənsə, nə üçün onu öyrənmirsən, öyrətmirsən, yox, bilmirsənsə, bilmək istəmirsənsə, niyə müsəlman adını qəbul edirsən? Ya bu hikməti dünyaya tanıt, onun fonunda özün də ucal, ya da onu tənqid etmək üçün şərait yaratma. Axı öz biliksizliyinlə müsəlmanın cahil obrazını yaradırsan! Axı, cahil və müsəlman sözləri yanaşı olmamalıdır, niyə onları qoşalaşdırırsan?
Müsəlman qardaşım, sənin dinin sülh dinidir, amma adın terrorla az qala əkizləşdirilib. Başqa dinlər tarixi boyu qan töksələr də, hətta öz filosofları, mütəfəkkirləri bunu qeyd etsələr də, bunu möhür kimi üzərlərində gəzdirmirlər, bunun hallanması üçün şərait yaratmırlar. Başqa dinlər həqiqətən öz dinlərini qılıncın, nizənin ucunda daşıyıb, alov dilimləri ilə insanlara dağ basmaqla yayıblar. Sənin babaların isə fəth elədiyi torpaqlarda İslamı qəbul edən şəxslərdən vergini belə yüngülləşdirilmiş şəkildə alıb, dinini təsəvvüf vasitəsilə eşqi tərənnüm edə-edə yayıblar. Amma bü gün sənə “qılınc müsəlmanı” deyirlər, gizli dumanların içindən görünməyən Vatikan papası isə bir cinayətkarın ayağını öpdüyünə görə, mərhəmət rəmzi elan edilib? Bunun səbəbini heç düşünmüsənmi? Yenə Qərb təranələrini oxuyacan. Qardaşım, başqası sənin obrazını səhv yaradırsa, bəs əsl obrazın hanı, niyə öz obrazını özün tanıtmırsan? Yox, yaradılan obrazlar düzdürsə, o terrorçunu özünə din qardaşı kimi qəbul edirsənsə, bunun İslamla bir əlaqəsi olmadığını da bilməlisən axı! Sənin dinin səndən bunu istəmir, hətta qadağan edir. Elə isə, nə üçün sənə məxsus olmayan o mübarək adı daşıyırsan, onu niyə çirkləndirirsən? Öz dinini tanıyırsansa, müdrik prinsiplərini dərk edirsənsə, niyə ayrı-ayrı bəndələrin məhdud ideyalarına uyub, kimlərinsə dəyirmanına su tökürsən, gizli bir əlin qardaşlar arasında hördüyü divara kərpic olursan? Sən müsəlmansan, deməli Allahın tövsiyələrini qoyub, öz gizli maraqlarını güdən bir bəndənin dediklərinə inanmamalısan. İnanırsansa, deməli müsəlman deyilsən!
İslam xilafəti dövründə elə bir yüksək mədəniyyət yaradılıb ki, tarix boyu düşmənlərin belə əli gəlmir onu dağıtmağa. Amma yəqin fikir vermisən ki, o tarixin kölgəsindən çıxmağa qorxursan? Sənə gün işığı, təzə hava lazımdır ki, böyüyəsən. Tarix şərəfdir, şandır, kökdür, dəyərdir, ancaq keçmişdir. Axı, sabahkı nəsil də tarix axtaracaq, sən onlara nə təqdim edəcəksən? Təsəvvür elə, Cahan şahın tikdirdiyi möhtəşəm sarayın ara-sıra bərpaya ehtiyacı olur, onu da gəlib ingilis bərpa edir. Sənə qalır əlin cibində müsəlman olmağınla fəxr eləmək. Doğrudanmı, nadir bir tarixi abidəni UNESCO gəlib öz dəyərlər sisteminə salmalıdır ki, sən onun qədrini bilib, qoruyasan? Belədirsə, bəlkə elə müsəlman adı da qorunan mənəvi irs sırasına salınsa yaxşıdır?!
Bu gün dünyada mənəviyyatın, ismət-namusun dəyər-dəyməzinə satıldığı bir vaxtda Qurani-Kərim insanlığın, kamilliyin meyarını qoruyub saxlayır. Bir neçə il əvvəl beynəlxalq fəlsəfə konfranslarının birində iki katolik keşişlə rastlaşmışdım. Onlardan biri universallıq, bəşəriyyətə mərhəmət haqqında məruzə edirdi və şərhlərində İslamın adını çəkmədən onun prinsiplərini təqdim edirdi – öz dəyərləri kimi. İclasdan sonra ona yaxınlaşıb: “Bu dedikləriniz Qurandandır, bilirsinizmi?” – dedim. Cümləmi bitirmədən, xoş olmayan bir təbəssümlə: “Əlbəttə bilirəm, sizin reaksiyanızı da gördüm”, – dedi. Üzümdəki təəccübə baxıb əlavə elədi: “İslam əslində bizim dindir, sizin yox. Onun prinsiplərini biz daha yaxşı anlayırıq və həyata keçiririk, nəinki siz. Bütün Avropa bu dəyərlərlə yaşayır”. Bu qədər üzsüzlük gözləmirdim: “Bəs niyə İslamın adını çəkmirsiniz?” Adam yenə saymazyana təbəssüm etdi: “Bütün dinlər Allahdandır, bunu da siz müsəlmanlar deyirsiniz. Əsas məqsəd onları bəşəriyyətə çatdırmaqdır. Adını çəkməyə ehtiyac yoxdu”. Mübahisəmizin davamı və yekunu maraqlı deyil, çünki ümumi nəticə bu gün göz qabağındadır: Xristianlıq mərhəmət, İslam zorakılıq təcəssümü kimi qələmə verilir. Anladığım bir həqiqəti sənə də xatırladım. Əziz müsəlman qardaşım, başda xatırlatdığım kimi, İslam ərəbin yox, farsın yox, bəşəriyyətindir. O xəzinədir və onu düzgün istifadə edənə xeyir verir.
Səncə, İslam adına ciddi ləkə olan məsələlər “onun İslama aidiyyatı yoxdur,” “əsl İslam bu deyil” deməklə həll edilirmi? Hələ də dəstəmazın necə alınması, 4 arvadın nə vaxt günah olmadığı, cariyənin, siğənin mövcudluğunun qanuni olması, yeməklərin haram-halal sertifikatının hazırlanması ilə məşğul olursansa, Allahın yerinə günahı-mükafatı paylamaq missiyasını üzərinə götürürsənsə, sən İslamın mümkün təhrifinin qarşısını ala bilərsənmi? Məncə, nəinki yox, hətta özün yeni təhriflərə yol verərsən. Əsl İslam bu deyilsə, bəs hansıdır? Göstər öz dinini bütün gözəlliyi, möhtəşəmliyi ilə! Hələ XX əsrin əvvəllərində, Mirzə Cəlil, Sabir müsəlmanı “oyatmağa” çalışırdı. Axı, onlar təsadüfən: “Harda müsəlman görürəm, qorxuram,” deməyiblər. Bu, bir həyəcan təbilidir ki, əsrlərdi çalınır, əks-sədası hələ də cingildəyir. Əcəba, “müsəlmanın” Qurani-Kərimdən xəbəri varsa, deməli, az qala hər surədə “heç düşünürsünüzmü?” “bunu sizə düşünmək üçün söylədik” kəlmələrindən də xəbərdardır, bəs niyə düşünmür?! Yox, oxumursa, o müsəlmandırmı?
Bir-iki sualım da ayrıca müsəlman bacıma var. Quranda qadına böyük dəyər verilir və onlara ayrıca müraciət edilir. Bəzən hicablı bacılarımın icitmai yerlərdə insanlara göstərdikləri təkəbbürlü münasibətlərinin ya şəxsən şahidi oluram, ya da sosial şəbəkələrdə yayırlar, oxuyuram. Müsəlman bacım, sənin baş örtüyün ismət, sədaqət rəmzidir və hər qadına yaraşır, amma o, İslamın rəmzi deyil. Bu, dərin hörmətə layiqdir, amma o səni başqalarından nə əskik edir, nə artıq. Səndən bir şey soruşmaq istəyirəm: üzündəki laqeydlik, sərtlik, təkəbbür maskası kimə ünvanlanıb? Quran bunu öyrətmir axı? Doğrudanmı düşünürsən ki, ətrafda hamı üzü cəhənnəmə, bircə sən üzü cənnətə gedirsən? Eyni ifadəni, kobudluğu örtüksüz bir xanımda görəndə bu qədər məni narahat eləmir, amma səndə edir, çünki Quran insanlara mərhəmət, sevgi öyrədir, sən də bunu bilirsən. Müsəlmansan axı! Bunu da bilirsən ki, iman Allah-qul arasında gizli bir əhddir və başörtüyü ilə təyin edilmir. Ən vacibi isə, başörtüyü nəfsin örtüyüdür, təfəkkürün, düşüncənin deyil. Necə bilirsən, Allahla bəndənin arasındakı bir sirri, əhdi bəndənin sorğu-sual eləməyə haqqı çatırmı? Səncə, bu gün zahiri görkəmindən müsəlmanlığı bəlli olan bir bacı və ya qardaş görən kimi niyə elə təsəvvür yaranır ki, mütləq dinə, imana aid sorğu-sual, tövsiyələr başlanacaq? Doğrudanmı, bir müsəlmanın dünyagörüşü belə dar çərçivəyə sığışır və işi ətrafdakıları tərbiyə eləməkdir? Axı, Qurani-Kərimdə də Allah Təala peyğəmbərə bildirir ki, imana gətirmək ancaq Allahın işidir, sənin işin ancaq xəbər verməkdir. Səncə, Allaha məxsus bir işi üzərinə götürməyə sənin səlahiyytin çatırmı?
Əziz müsəlman, sənin adın terrorla, cəhalətlə eyniləşdiriləndə, səndən qorxanda, səndən təhlükəli od kimi gen gəzəndə ilk əziyyət çəkən yenə sənin qardaşın, bacın olur. Bəlkə də sənin qolunun zoru var, kimlərə isə şiddət göstərə bilirsən, amma sənin zəif bacın var, onu necə, qoruya bilirsənmi? Yox, çünki heç ondan xəbərin yoxdur. Ramazan günlərində ərəb şeyxlərinin dolu masaları ilə acından ölən sudanlının qoşa şəkillərinə baxmaq, müsəlman bacıların qul bazarında “İslam ordusu” tərəfindən satıldığını görmək, düşünməyən, marionet kimi əllərdə oynadılan müsəlmanın İslam adına danışdığının şahidi olmaq sadəcə xəcalət verir.
Qardaşım, bacım, sənə İslamın ən dərin, ən uca, ən xoş hikmətlərinin dərkini arzu edirəm! Sənə öz dininə, imanına sahib çıxmağını arzu edirəm! Allahdan sənə əlində nahaq qan tökən bıcaq yox, Haqq söz yazan qələm tutmağı diləyirəm. Amin.
Pakistanın pak insanı (21 may, 2018)
Məhəmməd İqbalın fəlsəfəsini tanıyandan ona həsr olunan bir konfransda iştirak etmək, onun tədqiqatçıları ilə fikir mübadiləsi aparmaq, bilmədiyimi də onlardan eşitmək istəmişəm. Bütün İslam düşüncəsində bir yenidənqurma təşəbbüsü ilə çıxış edən, İslamın möhkəm təməli üzərində milli təfəkkürün inkişafı üçün bütün varlığı ilə çalışan, ruhu Şərq, düşüncəsi Qərb olan bu filosof mənə həmişə doğma görünüb, onunla öz filosoflarımızla müqayisə eləmişəm. İllər əvvəl İstanbulda Mövlana Konqresində onun oğlu Cavid İqballa tanış olanda elə bil dünyanı mənə bağışlamışdılar. Hüquqşünas olmasına baxmayaraq Cavid İqbalın oturub mənə – ilk dəfə tanış olduğu gənc bir tədqiqatçıya atasının fəlsəfəsindən, Pakistan haqqında ideyalarından, İslamın gələcəyindən həvəslə danışması Məhəmməd İqbala olan marağımı daha da artırmışdı. Belə bir nəhəng filosofdan öyrəniləsi çox şey vardı. Bu səbəbdən “İqbal düşüncələri işığında bəşəriyyətə çağırışlar” konfransını eşidən kimi, bütün bildiklərimi, hisslərimi səfərbər edib bir elmi məruzə yazdım: “İqbalın şəxsində Qərb düşünücəsi ilə Şərq ruhunun dialoqu”. Konfransın keçiriləcəyi məkanın uzaq olması da məni çəkindirmədi: nədir ki, 6 saatlıq uçuş məsafəsində olan Lahora – İqbalın Vətəninə gedəcəkdim. Və getdim. Yeri gəlmişkən, bu qədər yaxın əlaqələrimizə, qarşılıqlı səmimi sevgimizə baxmayaraq Pakistanla Azərbaycan arasında birbaşa təyyarə reysinin olmaması çox təəssüfləndirici haldır. Mütləq haralara isə baş çəkməlisən ki, Pak torpağa yol görünsün. Orada mənim Azərbaycandan olduğumu bilənlər də bu faktı mütləq vurğulayırdılar. İqbal Akademiyasının direktoru isə lap ürəkdən arzuladı ki, “İnşallah, bir gün gələr Azərbaycan Türkiyə və Çinlə olduğu kimi Pakistanla da yaxın əlaqələr qurar. Axı biz də sizi sevirik, qardaş deyirik”. Mənə qaldı bu duaya amin demək.
Bir səfərin uğurunu qayıdandan sonra gətirdiyin ideyaların bolluğundan hiss edirsən. Buna görə də, hansı məkana gedirəmsə, mütləq oranın ruhunu duymağa çalışıram. Muzeylərin, tarixi sarayların, yaxud bər-bəzəkli ticarət mərkəzlərinin ziyarətini ən sonuncu günün ən yorğun saatlarına saxlayıram ki, getməməyə bəhanəm olsun. Sevmirəm cansız məkanları, keçmişin xəbərçilərini. Əvəzində böyük həvəslə parklara, bağlara gedirəm, küçələri, prospektləri, kiçik antikvar dükanlarını gəzirəm. Yalnız bu halda həmin şəhərin aurasını duya bilirəm.
Hər nə qədər daşlar cansız görünsələr də, onlar insanların bütün əhval-ruhiyyəsini, gizli niyyətlərini, sevinclərini, kədərlərini özlərinə hopdururlar. Qurani Kərimdə Kəbə haqqında deyilir ki, “Biz evi (Kəbəni) insanlar üçün savab və əmin-amanlıq yeri etdik” (Quran 2/125). Bu gün də ruhları üçün əmin-amanlıq axtaran dünya müsəlmanları mütləq Kəbəyə üz tuturlar. Yaxud Rusiyanın iki böyük yazarı Dostoyevski və Tolstoyun Peterburqa olan nifrətləri dillər əzbəridir. Dostoyevskinin “Cinayət və cəza”sının qəhrəmanı deyir ki, “Peterburq qədər insan ruhuna bu qədər tutkun, kəskin və qəribə təsir göstərən yer az-az tapılar”. Tolstoy isə ümumiyyətlə onu ruhun həbsxanası, müsbət şəxslərin tənhalığını qabardan məkan adlandırır. Peterburqun bünövrəsindəki bataqlıqda neçə günahsız bədbəxtin ruhu olduğunu nəzərə alsaq, bu nifrət hətta normal görünməlidir. Nədənsə, Böyük Moğol İmperiyasının mədəniyyət mərkəzi, torpağı neçə sufi mütəfəkkirə beşik olan Lahora getməmişdən əvvəl məhz bu iki şəhəri – Kəbə və Peterburqu düşünmüşdüm. Və gözlədiyim oldu. Kuala Lumpurdan (Malayziya) sonra ikinci dəfə idi ki, şəhərin sakit, rahatlayıcı təsirini hiss elədim, ruhum dincəldi. Pəncablıların bir atalar sözü var: “Lahoru görməyən hələ doğulmayıb”. Beləcə, mən də doğuldum.
Malayziyadan sonra mədəniyyət şokuna düşəcəyimi zənn etməsəm də düşdüm. İstənilən ölkəyə gedəndə öz gücümü, dil bilgilərimi ölçüb biçirəm ki, ünsiyyət çətinliyim olmasın. Pakistanda ingiliscənin ikinci rəsmi dil olduğunu bilirdim deyə, narahat deyildim. Bu səbəbdən məni qarşılayan sürücünün məni anlamamasına əməlli-başlı heyrətləndim. İsrarla bildiyim dilləri işə saldım, sözlər quraşdırdım, xeyri olmadı. Adam urducadan başqa, hətta ona çox yaxın olan farscanı da bilmirdi, amma o qədər mədəni idi ki, məni pərt eləməmək üçün başa düşmədiyini üzümə vurmamağa çalışırdı. Sadəcə özünü göstərib qürurla: “Mən urduyam,” – deyirdi. Bütün cəhdlərimin boş olduğunu anladım və nəhayət: “Mən də azərbaycanlıyam”, – dedim. Beləcə, iki müsəlmanın anladığı ancaq “salam aleyk” oldu.
Lahor çox qədim şəhərdir. Bəzən tarixçilər onun tarixini təqribən 982-ci ildən başlasalar da, başqa bir məlumata görə, hələ II əsr Ptolomeydə o, Lahavur, Lahanur adı ilə qeyd olunur. Əhalisi az qala 10 mln-a çatan bu şəhərin narahatlığı Hindistanla, Əfqanıstanla sərhəddə yerləşməsi, hər an terror səksəkəsi ilə yaşamasıdır. Yəqin buna görə Lahor mənə hərbiçi şəhəri təsiri bağışladı: küçələr, obyektlər, otellər, şəxsi evlər – hər yer avtomatlı hərbiçilər tərəfindən qorunur, yoxlanılır. İlk baxışda sanki şəhərdə fövqəladə vəziyyət elan olunub. Bu qədim məkanda mən cəmi 5 gün qaldım. Dərin müşahidə, akademik tədqiqat üçün çox qısa vaxtdır. Siyasi proseslərin prizmasından dediklərimi bəlkə də təkzib edən məlumatlar irəli sürə bilərlər. Yazdıqlarım sadəcə mənim müşahidələrim, duyduqlarımdır. Mən Lahorun tarixindən, coğrafiyasından danışmayacam. Bu məlumatları ensiklopediyalardan da tapmaq mümkündür. Mən heç sadə xalqın kasıblığından, yaxud savadsızlığından da söz açmayacam. Məsələn, millətin ingiliscə bilməməsinə, şəhərdə turistlərin haradasa 1% olmasına baxmayaraq, hər yerdə işarələr ingiliscədir. Heyrət etdim. Millət gedəcəyi yeri zatən tanıyır, yad dildə verilən istiqamət ona lazım deyil, bələdçisini heç anlamır da. Bəlkə ingilis dili aristokrat hesab edilir? Bəlkə müstəmləkə ruhu çıxmır canlarından? Sualların cavabını hələ də bilmirəm. Pakistanın terrorun bol olduğu, hər addımbaşı bir fövqəladə hadisənin gözlənildiyi ölkə olduğunu da unuduram. Bunlar dövlətin iqtisadi, siyasi, təhsil problemləridir. Mən Lahora İqbal boyda sevgiylə getmişdim, bu səbəbdən də hər yerə, hər kəsə sevgi gözü ilə baxırdım və eyni sevgi ilə rastlaşırdım. Buna görə də mən yalnız sadə insandan yazmaq istəyirəm – Lahorun zahiri narahatlığının altında əmin ruhunu hər gün duyan, onu pozulmağa qoymayan pakistanlıdan.
Lahora çatan kimi gəzməyə çıxmaq istəyirdim və ən maraqlı yerlərə necə gedə biləcəyimi mənə izah edən mehmanxana menecerindən soruşdum: “Buralar təhlükəsizdirmi? Mən çıxıb ətrafda rahat gəzə bilərəmmi?” Adamdan elə bir cavab aldım ki, nəinki sakitləşdim, hətta belə bir sual verməyimə görə utandım: “Əlbəttə buralar təhlükəsizdir, başımızın üstündə Allah var axı. Bizi qoruyan da, bizə nəzarət edən də Odur. Bunu bilirsinizsə, buna inanırsınızsa, narahat olmağa səbəb olmamalıdır”. Bildiyimə və inandığıma görə hətta telefonla güvənli taksi də sifariş vermədim. Dili bilməsəm də əhali ilə maksimum ünsiyyətdə olmaq üçün o tozlu küçələrdə ya ayaqla gəzdim, ya da kasıb təbəqənin mindiyi rikşalardan istifadə elədim.
Lahorun küçələrində hər cür nəqliyyat növünə rast gəlmək olur. Motosikletlər rikşalara, velosipedlər avtomobillərə, at arabaları avtobuslara qarışıb. Piyadaların gəzməsi üçün, demək olar ki, yol yoxdur. Bu qarma-qarışıqlığa, toz-duman buluduna baxanda adamın gözü qaralır. Amma insanların üzünə baxanda fərqli təəssürat yaşayırsan. Hər kəsin üzündə məişətin qayğısı hiss olunsa da, ağır dolandıqları bəlli olsa da, gözlərdə, baxışlarda xoş bir səmimiyyət, ruha işləyən bir rahatlıq sezilir. Tozlu yollarda məni xoş mənada təəccübləndirən daha bir fakt yol boyu, Allahın mübarək adlarının ərəbcə və urduca 5-6 metrdən bir ağacların üstünə yapışdırılması oldu. Sadə, kiçik bir ştrix Yaradanın fərqli işarələrlə, adlarla hər yerdə, hər zaman sənin yanında olduğunu xatırladırdı. İstər-istəməz üzünə təbəssüm, içinə bir rahatlıq qonurdu.
Pakistan İslam Respublikasıdır və bütün qanunlarında Qurani Kərimin prinsipləri hakimdir. Təbii ki, ağıla gələn ilk sual kişilərin dörd evliliyi haqqında olur. Bəli, burada o qanun da qüvvədədir. Çoxevlilik haqqında sual verəndə əvvəlcə qadınların gözlərində bir inciklik, qısqanclıq atəşi alışıb söndü. Ancaq sonra məsələnin əsl mahiyyətini mənə izah eləməyə başladılar: kişilər dünyaya uşaq gətirə bilməyən, sonradan xəstəlik tapan həyat yoldaşlarını boşamırlar, tək qoymurlar, onların da qayğısına qalırlar. Üstəlik, qadının sayı kişilərdən çox olduğuna və başqa millətlə evliliyə xoş baxılmadığına görə, bu zəruri addımdır. Ən başlıcası isə, əgər birinci həyat yoldaşı razılıq vermirsə, ikinci evlilik baş tuta bilməz. Ümumiyyətlə, Pakistanda qadınlar zənn elədiyim kimi hüquqları tapdalanmış, əzilmiş vəziyyətdə deyillər. Əksinə, əməlli-başlı hökm sahibidirlər. Buna hətta təəccüb elədim. Xatırladım ki, ən yeni tarixdə müsəlman ölkələri arasında ilk dəfə Pakistanda qadın Baş Nazir olub – Benazir Bhutto. Onun öz həyat hekayəsində dediyinə görə, müsəlman atası kiçik yaşda ona çadra geyindirmək istəyən anasına deyir: “Qoy böyüsün və üzünü örtüb örtməyəcəyinə özü qərar versin. İslam qadına öz həyatını istədiyi kimi qurmaq hüququ verir”. Bu prinsip bu gün bütün Pakistana hakimdir – qadın öz həyatının sahibidir. Ölkənin, elm ocaqlarının administrasıyalarında işçilərin 20%-i qadındır, alim qadınların faizi daha yüksəkdir. Elmlə məşğul olan qadınlarla, qızlarla söhbət zamanı həm onların ağlı, məntiqi, elmə həvəsi, həm də xanım-xatınlığı, ailəcanlılığı, gözəl əxlaqı adamı heyran edir. Əsl müsəlman qadın!
Pakistanın İslam ölkəsi olmasını deməklə yanaşı, mütləq o da vurğulanır ki, burada təsəvvüf güclüdür, çoxlu sufi məktəblər, təriqətlər var. Bəlkə də buna görə başqa İslam ölkələrindən fərqli olaraq burada İslam dininin gözəlliyini daha artıq hiss edə bildim. Şahidi oldum ki, pakistanlı üçün din bir öhdəlik, idarə üsulu, “opium” deyil, Allahla batini əlaqəsini anladan, tanıdan vasitədir, Allahına sözsüz güvəndir. Axı təsəvvüf İslamın mahiyyətində olan bütün kamilliyi, sevgini, səbri ehtiva edir. Pakistanlı qadının, kişinin baxışlarında, hərəkətlərində bunu açıq-aşkar müşahidə eləmək olur. Küçələrin xaosunda, toz-dumanın içində ən son model `Lexus` əllə çadırdan quraşdırılmış primitiv rikşaya və ya at arabasına yol verəndə, nəqliyyatlar az qala bir-birinə dəysə də, sürücülər bir-birinə ən kiçik sərt baxış belə fırlatmayanda bu dərya səbrə, qaya kimi təmkinə, təmənnasız sevgiyə heyran qalmamaq olmur. Bu qarşılıqlı hörmətin, səbəbsiz sevginin altında vacib bir anı da sezdim: pakistanlı insan bu qaçaqac dünyada heç kimlə yarışmır, özlərini heç kimlə müqayisə etmir, kimə isə həsəd aparıb, kimdən isə artıq olduğunu düşünmür. Uzun illər Pakistanda çalışmış hörmətli bir azərbaycanlı diplomat tək cümlə ilə pakistanlını mənə belə tanıtmışdı: “Orda ya ən yaxşı təhsil alırlar, ən gözəl mütəxəssis olub, işini ən yüksək səviyyədə görürlər, ya da savadsızdırlar, heç nə eləmirlər”. İstər insanları ilə, istərsə də şəhərlə tanışlıq bu tərifi tam mənada doğrultdu: pakistanlı kiminsə gözündən pərdə asıb yaşamır, nəyi varsa səmimiyyətlə göstərir. Məncə, onlar çoxdan dərk ediblər ki, bu ayaltı aləmdə hər kəsin öz yeri, öz qisməti var.
Pakistan Avropa deyil, Amerika deyil, heç olmaq da istəmir. O, “pak torpaqdır” və bununla qürur duyur. Bu faktdır ki, pakistan ziyalılarının əksəriyyəti Qərb təhsillidir, Harvard, Kempric, Oksford və başqa ən öndə duran Qərb Universitetlərinin məzunudur. Təbii ki, Qərbin nüfuzlu ali məktəblərinin diplomlarına sahib olmaq varlı təbəqənin qismətidir. Lakin bu, varlı atanın pulu ilə gedib Qərbin komfortlu həyatında kef eləmək deyil. Bu, oranın verdiyi elmi mənimsəyib, oranın təfəkkür tərzini öyrənib öz ölkəsində tətbiq etməkir. Bu strategiyanın arxasında çox güclü bir təməl durur – milli ruh. Neçə-neçə ziyalısı, dövlət xadimi dərk edib və sonralar da millətinə aşılayıb ki, milləti olmadan o, sadəcə bir kölgə, təqlid, yamaqdır. Özü olaraq qalmaq üçün millətinin var olması üçün çalışmalıdır. Əlbəttə, bütün millətlərdə öz dilinə, vətəninə sevgi, qürur var. Amma pakistanlılarda bu hiss nə qədər dərin olsa da, ingilislərdə, fransızlarda olduğu kimi qarşısındakını əzən, alçaldan bir təzyiq vasitəsi deyil. Deməli, pakistanlılar ingilislərdən yox, elə Qurani Kərimin özündən dərs alıblar: “Sənin dinin səndə, mənim dinim məndə.” Dediklərimin iki ən böyük nəticəsini xatırladım. Birincisi, Pakistan dövlətinin 1947-ci ildə yaranmasıdır. Onun ideoloqlarından birincisi, millətin mənəvi atası böyük filosof Məhəmməd İqbaldır ki, Avropada təhsil alıb, oranın ən mütərəqqi ideyalarını öz gələcək müstəqil respublikası üçün istifadə edib. İkincisi isə, Qərb elminin nəticəsi olan atom bombasının burada da yaradılmasıdır. Avropanın ən güclü elmi müəssisələrində təhsil almış, təcrübə keçmiş böyük alim Məhəmməd Abdus Salam öz ölkəsində gənc fiziklərin yetişməsi üçün malını və gücünü qoydu. Nəticə Pakistanın varlığının təminatçısı olan atom bombası oldu. Bəli, Pakistan nə Amerika, Rusiya kimi öz dəhşətli silahı ilə liderlik davası aparmır, nə Şimali Koreya kimi sağını-solunu hədələmir, xox gəlmir. Pakistan üçün maraqlı olan tək şey var – milli suverenlik. Atom bombası da yalnız onun sipəridir.
Getdiyim beynəlxalq tədbirin sonunda Məhəmməd İqbalın gəlini, Harvard məzunu, ölkədə tanınmış hüquqşünas Nasirə xanım İqbal Vətəni və milləti haqqında çox emosional bir çıxış elədi və ölkəsinə belə bir tərif verdi: “Pakistan ruhani dövlətdir, burada ilahi qanunlar hakimdir, burada eşq hakimdir. Biz Pakistanı qorumalıyıq.” Bu dövləti quran ideoloqun gəlinindən bundan daha dəqiq və aydın bir ismarıc ola bilməzdi. Məhəmməd İqbalın düşüncəsinin işığında eşqin hakim olduğu bir məkandan mən də öz payımı – təəssüratlarımı, müşahidələrimi götürdüm. Onun işığında İslamı, İnsanı, elmi, hikməti, eşqin özünü təkrar sevdim.
Yer kürəsinin sinəsinin dağları (23 aprel, 2018)
Planetimiz canlıdır. Yalnız özü deyil, ona aid olan hər şey canlıdır. Bizim bu canı görüb-görməməyimizdən asılı olmayaraq, istər Yer kürəsinin qatları olsun, istər ağaclar, istər quru daş olsun, istər kiçik mamır, istər kiçik bulaqlar olsun, istər nəhəng dalğalar – hər biri özünəməxsus şəkildə nəfəs alır, bir ömür yaşayır, doğulur, böyüyür, ömrünü başa vurur. İnsan da bu canlı sistemin, orqanizmin bir hissəsidir. Ən vacibi isə planetdə heç nə təsadüfi deyil və hər şey bir-birini tamamlayır. Bəzi filosofların haqlı iddiasına görə, Yaradanın hikməti üç kitabda ehtiva olunub: müqəddəs kitablar, insan və təbiət. Bu hikməti dərk etmək üçün bu üç kitab mütləq paralel oxunmalıdır. Biz bu kitablardan yalnız bir səhifəsinə – dağlar haqqında həqiqətlərə nəzər salacağıq. Sakit, hərəkətsiz durduğunu zənn etsələr də, buludlar kimi hərəkətdə olan dağlara (Qurani Kərim 27/88).
Din tarixinə görə, Allahın öz peyğəmbərlərinə ilk müraciətinin məkanı dağlar olub. Deməli, dağlar daim Allahla insanların ünsiyyətinin ilk şahididir. Ümumiyyətlə, dini baxımdan bir çox əhəmiyyətli hadisələr məhz dağlarda vaqe olduğuna görə, dini kitablarda, tədqiqatlarda dağlar, onların müqəddəsliyi haqqında çox məlumat var. Biz də xırda detallara çox aludə olmadan, dağlarla bağlı bəzi mətləblərə toxunaq.
Qədim inanclarda, miflərdə tanrıların toplandığı məkan dağlardır və ora dünyanın, kainatın mərkəzi hesab edilir. Məsələn, Zevs və onun tanrılarının taxtları Olimp dağında qurulmuşdu və onlar insanların taleyi haqqında hökmü oradan verirdilər. İnsanları tanrıların qəzəbindən qoruyan, onları Zevslə mübarizə aparmaq üçün gücləndirmək istəyən Prometey atəşi məhz həmin dağdan oğurlayır və cəza olaraq başqa bir dağın, bəzi versiyalara görə, Qafqaz dağlarının qayalarına zəncirlənir.
Budda da öz təbliğatını dağlarda – Qartallar (Çalağanlar) dağında aparıb. O, öz fəlsəfəsinin – Dharma təkərinin, ikinci dövrəsini, yəni var olan həqiqətlərin, işarələrin inkarı üzərində qurulan və Həqiqətə doğru irəliləmənin ikinci mərhələsini burada tamamlayıb. İnduslara görə isə, tanrıların məkanı Himalaydakı Kaylas dağı və ya əfsanəvi (Su)Meru dağıdır və bu, varoluşun qanunauyğunluğudur. Belə ki, tədqiqatçı Batomunkuyevanın da yazdığı kimi, “müqəddəs Sumeru dağı “qiymətli” ilk elementdən yaranır, sonra Sumerunun ətrafında konsentrik çevrələr boyunca 7 dağ düzülür, adaları ilə bir yerdə 4 qitə və dəmir dağ yaranır və bunlar bütün yeri bütün cevrə boyunca əhatəyə alırlar. Beləcə, dünyanın yaradılışının kalpası (buddizmdə zaman anlayışı – K.B.) yekunlaşır. Burada dağ mərkəzdir və kainat onun ətrafında yaranır.” Yəni dağlar təbiətin deyil, ilahi missiyanın, yaradılışın əhəmiyyətli bir hissəsi kimi qəbul edilir.
Dağların təktanrılı dinlərdə də xüsusi yeri var. Belə ki, Nuh peyğəmbərin gəmisi Allahın lütfü ilə ilk dəfə dağın zirvəsində quruya oturur. Lut peyğəmbər Sodom dağında Allahın qəzəbinin şahidi olur – onun arvadı öz həmfikirlərinin aqibəti ilə maraqlanıb arxaya boylanan an daşa çevrilir. Süleyman peyğəmbər Məbəd təpəsində ilk məbədini tikir. Bibliyaya görə, həmin dağda, Qurani Kərimə görə isə, Mərvə dağında İbrahim peyğəmbər öz oğlunu Allah yolunda qurban vermək istəyir və Yaradanın sonsuz lütfünün şahidi olur – insan qurbanı qoç qurbanı ilə əvəz olunur. İsrarla Allahı görmək istəyən Musa peyğəmbər Sina və ya Tur dağında bu istəyin ağırlığını dərk edir – yanar ağacı görür. Müqəddəs mətn yazılmış lövhələri də Musa peyğəmbər burada alır. Dağlar arasında maraqlı tarixi, zəngin “təcrübəsi” olan dağlardan biri də Yerusəlimdəki Zeytun (Eleon) dağıdır. Yalnız bu dağın üstündə və yamaclarında Zəkəriyyə peyğəmbər də daxil olmaqla 150 000 tanınmış şəxs, mübarək insan dəfn olunub. Yəhudilər inanır ki, Messiya məhz bu dağdan gələcək. İsa peyğəmbər həbs olunmamışdan qabaq sonuncu dəfə bu dağda Allahına dua edib, Ondan güc alıb, çünki onu hansı əzabın gözlədiyini bilirdi. Barnaba İncilinə görə isə, İsa Məsih ilk dəfə vəhyi də bu dağda alıb. İslama görə, Sirat körpüsü bu dağla Kiron vadisi arasında qurulacaq. Tarixən bizə ən yaxın, sonuncu peyğəmbərin adı ilə bağlı olan dağ isə Hiradır – Məhəmməd peyğəmbərə vəhy gəlməyinin şahidi, gecələr boyu onun mələk Cəbrayılla söhbətlərinin dinləyicisi olan Hira – Nur dağı.
Yenə də tədqiqatlara görə, yeni dinlər gələndə öz məbədlərini elə həmin dağın üstündə köhnə dinin məbədinin yerində inşa edərdilər. Güman etmək olur ki, məbədlər dağların xüsusi nöqtələrində tikilirdi. Belə ki, hansı dinə mənsub olmasından asılı olmayaraq, insanların daim ilahidən gələn enerjiyə ehtiyacları olub. Yəni məbədlər bir növ keçmişlə gələcək arasında əlaqənin qırılmamasına, enerjinin qorunmasına xidmət edirdi. Vatikan buna çox gözəl nümunədir – qədimdə çoxtanrıçıların məbədləri yerləşən təpələrdə indi Vatikanın kilsələri ucalır. Burada söhbət sadəcə əhalinin təfəkküründən, gündəlik həyatından köhnə inancı silməkdən getmir. Əsas məqsəd dağların malik olduğu, daha doğrusu, vasitəçisi olduğu ilahi enerjinin sahibinə, varisinə çevrilməkdir. Bəlkə də bu səbəbdən müəyyən müqəddəs hadisələrin baş verdiyi dağın harada yerləşməsi barədə daim mübahisələr gedir. Məsələn, xristianlığın ilk çağlarında ədalətsizlikdən, küfrün zülmündən qaçan 7 möminin sığındığı və yuxuya getdiyi məşhur mağaranın – Əshab əl-kəhf (Mağara sahibləri) dağının 3-4 məkanı bəllidir: Efes, Naxçıvan, Uyğur və başqa. Hər biri də ziyarətgaha çevrilib, üzərində ya kilsə, ya məbəd ucaldılıb və buraya gələnlər mütləq orada möcüzə ilə rastlaşacaqlarından əmindirlər. Başqa sözlə desək, dağlar həm Yer kürəsinin ta bağrından gələn enerjinin, həm də Yaradandan gələn ilahi enerjinin vasitəçisi olublar və bu enerjinin baş ucunda daim həmin dinin qulluqçuları dayanıblar. Bəziləri bu enerji ilə al-ver edib, öz nüfuzlarını, var-dövlətlərini artırıblar, bəziləri isə onu insanlara ötürməklə öz peyğəmbərlik missiyalarını yerinə yetiriblər.
Belə məlum olur ki, dağ fenomeni bütün inanclarda var – hənif dinlər, uzaq Şərq dinləri, yaxud bütpərəstlik, çoxtanrıçılıq, fərqi yoxdur. Təbii ki, bu fakt bəzi tədqiqatçıların da nəzərini cəlb edib və onun köklərini, təsirlərini araşdırıb, maraqlı nəticələrə gəliblər. Az sayda olan belə araşdırmalara görə, hər şeydən əvvəl dağlar öz ucalıqlarına, səmalara yaxın olduqlarına görə səcdəyə layiqdirlər, hətta müqəddəsdirlər. Əsrlər boyu adını çəkdiyimiz və çəkmədiyimiz neçə dağlara ziyarətçilər gəlir, qurbanlar kəsir, diləklərini söyləyirlər. Qəribədir! Bir zamanlar hansı isə ilahi hadisənin şahidi bir müddət sonra özü səcdə obyektinə çevrilir… Bibliya mətnlərində dağları, xüsusilə Sion dağını araşdıran gənc bir tədqiqatçı əmindir ki, dağ hələ qədim zamandan Kilsənin rəmzi kimi təsvir edilib: “Allah orada (Sion dağında – K.B.) olmaqla bizə göstərir ki, O bizdən ucadadır, O, böyükdür, O, Kilsənin başçısıdır. Dağ həm də səma ilə yeri birləşdirir və Allahla insanlar arasında birləşdirici halqadır”. Eyni münasibət buddizmdə də var. Lama Anaqarika Qovinda yazır: “Heç kim dağların müqəddəsliyini elan etmir, onun sakrallığının elan olunmağa ehtiyacı yoxdur, insanlar sadəcə bunu hiss edir. Dağlar böyüyür və dağılır, onlar külək, bulud, leysan, şəlalə, çaylar yaradır. Onlar ətrafında hər şeyi həyatla doldurur, sonsuz sayda canlı varlıqlara ev verir. Dağın qüdrəti bundadır”. Təyin etmək çətindir: dağın möhtəşəmliyidir hər hansı mübarək hadisələrin məhz orada baş verməsinə imkan yaradan, yoxsa onu möhtəşəm edən belə mübarək hadisələrin, Yaradanın öz bəndəsi ilə ünsiyyətinin məhz orada baş verməsidir?!
Tədqiqatçılarla yanaşı, dağlar şairlərin, rəssamların, bəstəkarların da diqqətini özünə cəlb edə bilib və ortaya gözəl, şedevr əsərlər çıxıb. Əslində, bu normaldır, çünki özündə bu qədər enerji ehtiva edən dağlar yaradıcılığa da təsir etməlidir. Məsələn, Zeytun dağının müqəddəs hadisələrin bir iştirakcısı olmasına klassisizm və romantizm arasında körpü rolunu oynayan Bethoven bir oratoriya, fransız romantik şairi Jerard de Nerval poema, XVII əsr Avropa islahatçı rəssamı Karavacco isə bir rəsm həsr ediblər. Bəli, kimliyindən asılı olmayaraq dağın ruhu yaradıcı insanları həmişə dindirməyi bacarıb. Hər kəs öz düşüncəsi səviyyəsində dağa müraciət edir və müvafiq cavabı alır. Məsələn, dağlar haqqında düşüncələrlə tanış olandan sonra Fərhad və Şirin əfsanəsi fərqli təsir bağışlayır: öz sevgisinə gedən yolda Fərhad Məcnun kimi mənəvi yolu tutmadı, sevginin ilahi qatını tanımadı, əksinə, fiziki gücə üstünlük verdi, dağla üzbəüz durdu, ona üşmən kəsildi, çapdı, incitdi və… məğlub oldu. Məhəmmədhüseyn Şəhriyar da dağla üzbəüz durub, ancaq o dərəcədə səmimi, o qədər ürəkdən onunla “dərdləşir” ki, Heydərbabanın müdrik, bir az yorgun, bir az nisgilli “ruhu” canlanır qarşımızda:
Heydərbaba, yolum sənnən gəc oldu,
Ömrüm keçdi, gələmmədim, gec oldu,
Heç bilmədim gözəllərin nec oldu,
Bilməz idim döngələr var, dönüm var,
İtginlik var, ayrılıq var, ölüm var.
Bəli, dağlarda nə kəramət varsa, Aşıq Ələsgər demiş:
Yoxsulu, ərbabı, şahı, gədanı,
Tutmaz bir-birindən aralı dağlar.
Nə üçün məhz dağlar? Səmalara daha yaxın olduqlarına görə mi? Həqiqətən də, dağın özünün möhtəşəmliyi insanlarda bir heyrət, heyranlıq yaradır. Ancaq ortaya daha əsaslı çıxır. Axı, “nə Şərqdə, nə Qərbdə olmayan”, insanlara onların “şah damarından da yaxın olan” Yaradan öz seçilmiş bəndəsi ilə ünsiyyət yaratmaq üçün mütləq ən hündür nöqtənimi seçməlidir? Əgər səbəb onların böyüklüyüdürsə, nə üçün okeanlar eyni missiyaya sahib deyillər? Üstəlik, qeyd edək ki, adı çəkilən dağların əksəriyyəti heç də hündürlükləri ilə fərqlənmirlər, hətta bəziləri təpədir. Yaxud dağları dinlərə görə fərqləndirmək, doğrudurmu? Nəzərə alsaq ki, məbədlər dəyişsə də, dağın öz funksiyası dəyişməyib, onda söhbət onun üzərindəki tikilidən və onun hansı dinə xidmət etməsindən gedə bilməz. Deməli, daha vacib məqamlar var.
Dağların quruluşu və funksiyaları haqqında daha rasional və elmi baxımdan təsdiqlənən fikirlərə müqəddəs kitablardan yalnız Qurani kərimdə rast gəlmək olur. Əvvəla, müqəddəs mətn dağların həqiqətən canlı olduğunu vurğulayır: “Biz onu (məsələnin hökmünü) dərhal Süleymana anlatdıq. Və onların hər birinə hökm və elm verdik. Biz dağları və quşları Davudla birlikdə (Allahı) təqdis edib tərifləsinlər deyə ona ram etdik. Bunları Biz etmişik” (Quran 21/79). Əslində, dağın canlı olmasına insanlar əsrlərdir şahid olurlar. Dağ ona pənah gətirənlərə sığınacaq verir və qucağını mağara şəklində onlara “açır”. Bunun ən qədim nümunəsi yəqin ki, Əshabi Kəhfdir. Başqa bir maraqlı nümunə isə dünyanın ən müxtəlif yerlərində sonsuz qadınların körpə ümidi ilə müqəddəs dağlara üz tutmasıdır. Qəribədir, məkanlar fərqli olsa da, mərasimlər eyni olur – körpə həsrətli gəlinlər mağaranın dar dəhlizindən iməkləyərək kiçik bir hücrəyə keçib orada dua edirlər, bəzi yerlərdə oradan bir daş, yaxud bir ovuc torpaq götürürlər. Körpənin Yaradandan ilk dəfə ruh aldığı ana bətni kimi qadın da sanki dağın bətnindən bir “həyat” parçası alır. Əlbəttə, ilahi payı verən Yaradandır, dağ həmişəki kimi vasitədir: dağ bir Ana kimi ruhların paylanması üçün öz “bətnini açır.”
Allahın Rəhman, mülayim, qoruyan adı ilə yanaşı, həm də Qahir – zalımları qəhr edən, Cabbar – zalımlara əziyyət edən adları var. İlahi həqiqətlərin vasitəçisi olan dağlar da belədir. Pompeyin, Sodomun, Qomorranın acı, dəhşətli taleyini xatırlamaq yetər ki, dağın qəzəbli od püskürməsinin, silkələnib üzərindəki günah dolu insanları yerin altına gömməyinin nəticəsinin nə olduğunu biləsən. Tarixi və arxeoloji araşdırmalara görə, Vezuvi və Sodom dağları insanların başına “kül ələməklə”, atəşli kükürd yağdırmaqla onların həyat işığını söndürüb, yer üzündən silib. Əslində, Yaradanın o miqyasdakı, o böyüklükdə qəzəbini ancaq dağ kimi möhtəşəm, güclü bir varlıq çatdıra bilərdi. Burada təəccüblü bir hal yoxdur: mömin olan, Allahını tanıyan və ona səcdə edən dağlar (Quran 22/18) kafirə, cahilə qarşı heç vaxt mülayim davranmaz.
Qurani kərimdə dağlar haqqında o da bildirilir ki, dağlar Yerin sabitliyini qoruyan vacib bir elemendir: “Yer onları silkələməsin deyə, orada möhkəm dağlar yaratdıq; onlar rahat gedib çata bilsinlər deyə, orada geniş yollar əmələ gətirdik” (Qurani Kərim 21/31). Deməli, dağların üzərində böyük bir missiya var – Planetin tarazlığını qorumaq. Sözün hər mənasında.
Deyilənlərdən sonra istər istəməz xalq yaradıcılığında dağla bağlı kəlamlar yada düşür. Nə üçün ağır dərdli adamlara “ürəyi, sinəsi dağlı” deyirlər?! Nə üçün birinə ağır zərbə vuranda “ürəyinə, sinəsinə dağ çəkdim” deyirik?! Nə üçün ömrü boyu unutmayacağımız bir nümunəyə, dərsə “gözdağı” deyirik?! Axı, nə üçün dərddən ah çəkənlərə “”ahın dağlara, daşlara” deməklə, onu yüngülləşdirmiş hesab edirik?! Səbəblər çox ola bilər, bəlkə də zəngin Azərbaycan dilinin söz oynatmasıdır, amma biz ümumi kontekstimizdən çıxış edib bir neçə mümkün açıqlama söyləyək.
İfadələrdən belə məlum olur ki, əksər hallarda dağ sözü dərdlə assosiasiya olunur, az qala eyni mənalı söz kimi işlədilir. Biz də izahımızı məhz bu nöqtədən başlayaq. Dərd bir həyat sınağıdır və özündə ağır bir mahiyyət, məna ehtiva edir. Bunu dərk edə bilməyən şəxs üzərinə qaya düşmüş kimi, onun ağırlığı altında əzilir. Dərk edənin dərdi isə sinəsində dağa çevrilir. Belə insan daha təmkinli, daha səbrli, daha müdrik olur. Sinəsinə çəkilmiş “dağ” onu sanki sabitləşdirir, hər xırda sözdən çalxalanmır, həyatın xeyir və şəri arasında tarazlığını daha yaxşı qoruya bilir. Hər insan öz Yaradanına yəqin ki, ən ağır zamanında daha yaxın olur. Məhz belə anlarda hər insan özündən, bütün imkanlarından daha böyük bir Varlığın şahidi olur. Onu da anlayır ki, yalnız Onun dəstəyi olarsa, içindəki böhrandan çıxa bilər. O anda insanın “dağı” onun üçün Olimpdir, Sinadır, Zeytun dağıdır, çünki orada öz Yaradanı ilə üz-üzədir. O anda onun “dağı” dünyanın mərkəzi, ilk elementdir və hər şey onun ətrafında hərlənir.
Dağlar dağımdır mənim,
Qəm ovlağımdır mənim,
Dindirməyin ağlaram
Yaman çağımdır mənim.
Kiminsə “sinəsinə dağ çəkmək” həm də onun “ahını” almağa hazır olmaqdır. Haqsızlığa qarşı dağların qəzəbi, ahı çox ağır olur zatən. Dağlar Yaradanla ən məhrəm, vasitəsiz ünsiyyət məkanıdır. Bəli, kiminsə sinəsinə dağ çəkməklə ona ağır, dağ boyda yük vermiş olurlar, onun əzilməyinə səbəb yaradırlar, amma bu, həm də ona əlavə güc vermək deməkdir. Yetər ki, insan “sinəsindəki dağdan” Yaradanına üz tuta bilsin. Onda vay qarşıdakının halına…
“Gözdağı” hər iki ifadədən fərqli mahiyyətə malikdir. Maraqlıdır, qorxutmaq, unutmayacağı ömürlük dərs vermək, bir şeyi etməkdən çəkindirmək mənası daşıyan bu idiomun dağla nə əlaqəsi?! Söhbət insanın gözlərinin qarşısına məcazi mənada bir sədd – dağ çəkməkdən gedir ki, göz o nəhənglikdə dağdan kənarda heç nə görmək iqtidarında olmasın. Yəni bir var, dağın zirvəzində durub ətrafı bu ucalıqdan seyr edəsən, bir var, bu dağın mağarası vasitəsilə onun düz bağrına girəsən, bir də var bu dağ gözünün düz qabağında bitə və sən altdan yuxarı həsrətlə onun zirvəsinə, ona qalxan yollara baxasan – gözdağından qorxub addım atmayasan.
Xalq deyimləri arasında ilk baxışda ən önəmsizi, əslində isə ən mürəkkəbi, yəqin ki, dərdli ahları dağlara göndərmək, dağları həmdərd, sirdaş, bəlkə də xilaskar görməkdir. Qurani Kərimdə deyildiyinə görə, Yaradan öz əmanətini göylərə, yerə və dağlara təklif etdi, ancaq onlar onu daşımaqdan imtina etdilər və insan onu boynuna götürdü (Qurani Kərim 33/72). Belə olan halda, yəni dağların daşıya bilmədiyi bir şeyi insan öz üzərinə götürüb daşıyırsa, bir ah nədir ki, yüngülləşmək üçün onu dağlara göndərir?! Belə güman etmək olar ki, bir ürəyin ağır dərdə tab gətirə bilmədiyinə görə, onu cansız (!) dağa, daşa vermək istəyir. Amma bayatılarımız başqa şey deyir:
Bu el sənin tayandı,
Halım sənə əyandı.
Ah çəkdim, duman qalxdı,
Göydə quşlar dayandı.
Yaxud:
Bu yerdə su dayandı,
Od gəldi, suda yandı.
Dərdimi suya dedim,
Alışdı, su da yandı.
Deməli, həqiqətən də, insanın çəkdiyi yükü başqa bir canlı, cansız çəkə bilməz. Yenə bizim konekstdən yanaşsaq, belə iddia etmək olar ki, ahını, dərdini dağlara göndərməklə insan onu Yaradanı ilə paylaşmaq, Ona sığınaraq yüngülləşmək istəyir. Axı, Allahın verdiyi əmanəti ancaq Onun öz köməyi ilə daşımaq mümkündür. Axı, dağlar sanki daha üst dünya ilə bilavasitə əlaqə məkanı, ilahi enerjinin ötürücüsüdür. Yəqin buna görədir ki, insanların xəbərsiz qalanda, güman yerinin kəsiləndə “dağları duman alır”, dostun, yarın etibarsızlığı ilə üzləşəndə “güvəndiyi dağlara qar yağır”. Əksinə, könül içdən sevinəndə dağların çiçəkləri açır, bulaqları qaynayır. Qəribədir, söylənən hadisələr nə mistika deyil, nə nağıl, həyatın, təbiətin reallığıdır. Sadəcə, biz insanın daxili dünyası, ilahi aləmlə əlaqəsinin təbiətdəki hadisələrlə paralellərindən çüzi bir hissəsini ön plana çəkdik. Üç kitabın dağ haqqında dediklərinə qısa bir baxış saldıq. Bəli, dağlar özləri boyda bir sirdir. Hər nə qədər yer üzündə ən hündür nöqtələr dağlara məxsus olsa da, onlar Yer kürəsinin düz mərkəzi ilə əlaqəlidirlər. Yerin qəzəbli, odlu nəfəsi məhz dağlarla üzə çıxır. Dağların sükutunda ilahi kəlam daha aydın eşidilir, sanki zirvələr arasında külək də dil açıb danışır. Bu sükutu pozmaq istəyənə isə dağlar elə öz səsinin əks-sədasını qaytarır. Dağlarla insan arasında bir müqayisə aparmalı olsaq, yəqin onları seçilmiş insanlara – peyğəmbərlərə və yaradıcılığının fəlsəfi qatına yüksələ bilən şəxslərə bənzətmək olardı. Malik olduğu möhtəşəm müdrikliklə yanaşı, təmkini və səbri ilə tarazlıq mücəmməsi olan, öz mənəvi ucalığında durub hər kəsin iç dünyasından xəbər verə bilən, ilahi həqiqətləri bəşəriyyətə çatdıran varlıq!
“525-ci qəzet” və Böyük qardaş (18 oktyabr, 2017)
Tanışlıqlar fərqli olur. Bəzisi dünəndən başlayıb sabaha qədər uzanır, bəzisi bu gün başlayıb elə bu gün də bitir, bir başqası isə bu gün başlasa da, həm dünənə, həm də sabaha süzülüb gedə bilir. Mənim “525-ci qəzet”lə tanışlığım kimi.
Bizim ailədə həmişə ədəbi mövzularda müzakirələr aparılıb. Kiçik yaşlarımda dinləyici, illər keçdikcə artıq iştirakçısı olduğum bu söhbətlərdə ayrı-ayrı müəlliflərin yazdığı şeirlərin misraları, məqalələrin mətləbləri elə geniş, eyni zamanda elə sərt şəkildə təhlil edilirdi ki, kənardan baxan elə bilərdi burada çox əhəmiyyətli həyati bir məsələnin həllinə çalışırlar. Biz, yəni uşaqlar öz fikrimizi bildirməkdə tam azad olsaq da, atamın dəlilləri çox tutarlı olardı və bizi susdurardı. Ancaq sonra yenə özü yeni bir mövzu tapar, yeni bir mübahisə qaldırardı. Yadımdadır, bir dəfə böyük qardaşım Ülvinin (Şəhid Ülvi Bünyadzadə nəzərdə tutulur – red.) hansısa şeirinin müzakirəsində atam öz sözlərinin təsdiqi üçün gətirib ortalığa 3-4 kitab tökdü, hərəsindən bir şey oxudu və sonda qəti bir səslə dedi: “Sən bunları bilməlisən! Yazmaq istəyirsənsə, bütün ruhunla yazmalısan, qələmi aldatmamalısan”. Sonralar Ülvi uzaq Sibirə hərbi xidmətə getsə də, söhbətlər, təhlillər kəsilmədi – məktublarda davam elədi. Atamın tənqidlərindən çəkindiyim üçün mən əvvəlcə yazılarımı, fikirlərimi Ülviyə göndərərdim, sonra “açıq müzakirəyə” çıxarardım. O da mənə məktublarında geniş təhlillər, izahlar, məsləhətlər verərdi. Hətta bir dəfə rus şairi Mixail Lermontovun “Zəmanəmizin qəhrəmanı” haqqında məktəb inşamı olduğu kimi göndərmişdim ona. Zarafat deyildi, mən Peçorini Ülviylə müqayisə eləmişdim və üstünlüyü öz qardaşıma vermişdim. Ülvi də cavab məktubu ilə kifayətlənməyib Sibirin Kansk şəhərindən Daşkəsənə zəng vurub telefonda özü ilə Peçorin arasındakı fərqləri mənə açıqlamışdı, mənim səhvlərimi göstərmişdi. 9-cu sinif şagirdi üçün onun yazdıqlarına verilən belə bir diqqətin nə demək olduğunu təsvir eləmək çox çətindir.
Uşaqlığımdan alışdığım bu müzakirələrin bir ana xətti var idi – sözə dəyər verib yerində işlətmək, onu havaya sovurmamaq və öz imzana hörmət etmək. Bəlkə də həmin söhbətlərin təsiri idi ki, mən sonralar publisistik məqalələr yazmaqdan çəkinirdim. Atam məni həvəsləndirsə də, ürək eləmirdim. Axı, indi əlim Ülviyə çatmırdı, atamın tənqidlərinə isə hazır deyildim. Elmi məqalələrdə öz fikrini bu sahənin 10-20 sanballı nümayəndəsinin sözləri ilə əsaslandırırsan və yerində rahat oturursan. Publisistik məqalədə isə elə bil ki, təkbaşına dayanırsan səhnədə və bütün işıqlar sənin üstünə düşür – nə bacarığın var göstər. Bu mənzərənin özü belə məni vahimələndirirdi: birdən cümlələrim kifayət qədər cilalanmaz, birdən gözəl bir mövzunu aşağı səviyyədə təqdim edərəm, birdən Bünyadzadə imzasına kölgə salaram. Amma bir gün o “səhnəyə” çıxmalı oldum və bu ilk mətbu orqan “525-ci qəzet” oldu.
Evimizdə alınan qalaq-qalaq qəzet-jurnalların, kitabların arasında ilk dəfə “525-ci qəzet”i gördüyümü yaxşı xatırlayıram – adı da, çap elədiyi yazılar da ilk gündən marağımızı cəlb elədi. Yalnız cəlb eləmədi, həm də özünə yer elədi. Rəsmi, hələ sovet dövrünün tozunu üstündən təmizləməyən qəzetlərin arasında öz qeyri-rəsmi məzmunu ilə çox fərqli, işıqlı görünürdü. Sanki fraklı, smokinqli əmilərin yanında öz sərbəst imici ilə rahat-rahat dolaşan, ona zillənən təəccüb dolu baxışlara yüngül təbəssümlə cavab verən cavan bir oğlan idi. Bəlkə də bu sərbəstlik, özünəgüvən idi ki, az müddətdə onu oxuculara, xüsusilə gənclərə sevdirdi. İmperiyanın zəncirlədiyi qələm elə bil “525”in səhifələrində azadlığa çıxmışdı, sağa-sola qılınc oynadırdı. Axı, biz yenicə müstəqil olmuşduq, azadlığı hər şeydə, hər yerdə görmək istəyirdik və bundan zövq alırdıq. Sonralar mən elmi işlə məşğul olsam da, arada mütləq vaxt tapıb “525-ci qəzet”dən bir yazı oxuyurdum. Gizlin-gizlin özümdən: “görəsən, mən də bura üçün yaza bilərəmmi?” – deyə soruşsam da, “səhnə” fobiyası məni fikrimdən daşındırırdı. Amma bir gün mən də “səhnəyə çıxmaq” ehtiyacı, daha doğrusu, zərurəti hiss elədim.
Ülvinin yubileyi idi və birdən-birə ürəyimdə böyük qardaşıma bərkdən, hamının eşidəcəyi bir səslə nə isə demək istəyi yarandı. Ancaq harada? O vaxtlar artıq kifayət qədər dəyərli qəzetlər, dərgilər çıxırdı. Qarşımdakı qəzetlərə baxdıqca məni daha çox təşviş bürüyürdü – bu, mənim ilk publisistik yazım olacaqdı, ilk dəfə imzam qəzetdə görünəcəkdi. Qorxu o qədər güclü idi ki, arada Ülvinin adı olmasaydı, fikrimdən vaz keçərdim. Ancaq içimdəki səs mütləq eşidilmək istəyirdi və mən o məqaləmi “səhnədən” təqdim etməli idim. Xəlvətcə ürəyimdə: “Birinci və axırıncı dəfə olacaq,” – desəm də, hələ əvvəlcə bu birinci addımı atmalı idim. Gözüm “525-ci qəzet”ə sataşandı, doğmamı görmüş kimi sevindim. Bilirdim ki, orda gənc imzalara, özünü ilk dəfə sınayan müəlliflərə də yer verirlər. Sevincək, heç düşünmədən telefonu götürüb baş redaktora zəng elədim. Bəxtimdən Rəşad Məcid yerində idi və mənimlə danışmağa etiraz eləmədi. Mən heç vaxt “525”in baş redaktorunu görməmişdim, tanımırdım və telefonda eşitdiyim səsi elə “525”in səsi kimi qəbul elədim: qəzet canlanıb mənimlə bu səslə danışırdı. İçimdəki həyəcanın verdiyi bir cəsarətlə salamdan sonra, özümü təqdim etmədən birbaşa mətləbə keçdim: “Mənim Ülvi Bünyadzadə haqqında məqaləm var və istəyirəm onu çap edəsiniz”. İllər sonra mən indi bu addımımın, belə danışıq tərzinin necə gülməli olduğunu anlayıram. Ancaq Rəşad müəllim gülmədi və sakitcə: “Ülvinin xatirəsi bizim üçün həmişə əzizdir. Məqaləni göndər baxaq”, – dedi. Mən isə “Yox, baxmaq yox, zəhmət olmasa, çap edin”, – dedim. Rəşad müəllim bir az duruxub mənim kim olduğumu soruşdu. “Mən Ülvinin bacısıyam, ancaq vacib olan bu deyil. Sabah yox, birigün Ülvinin ad günüdür və o məqalə həmin gün çıxsa yaxşı olar,” – dedim. Kiçik bir sükutdan sonra Rəşad müəllim: “Göndər, çap edək”, – dedi. Göndərdim də, 2 gün sonra, sentyabrın 23-ü yazı çap olundu da. Yalnız qəzet çıxandan sonra gördüm ki, məqaləm qəzet standartlarına uyğun deyilmiş, çox böyükmüş. Ancaq bir vergülümə belə toxunmamışdılar. Birdən, birə Rəşad müəllimlə söhbətimi kənardan seyr etmiş kimi oldum… Tanınmış bir qəzetin redaksiyasına belə ərkyana, hətta ərköyünlüklə zəng etməyimin səbəbini heç cür tapa bilmədim və… xəcalət çəkdim. Ancaq elə o an Rəşad müəllimin, mənim təsəvvürümdə isə “525”in verdiyi cavablar, üstəlik, məqaləni çap etməsi içimdə başqa bir hiss də yaratdı – “525-ci qəzet” özünü mənim böyük qardaşım kimi aparmışdı. Bilmirəm, məhz Ülvi haqqında yazımı verdiyinə görəmi, yoxsa tanınmayan bir müəllifin iddialı danışığına təmkinli cavablar verdiyinə görəmi, ancaq qarşımda qələmimi yonan, sözümə qüvvət verən böyük qardaşımı gördüm. Bu hiss mənə xoş, doğma bir rahatlıq verdi, hətta xəcalətimi də unutdurdu. Yəqin onun verdiyi səssiz dəstək idi ki, əvvəllər qorxduğum o səhnəyə sonralar təkrar-təkrar qalxmaq istədim. Yəqin onun verdiyi güvəndir ki, yazdığım istər ən qeyri-adi məzmunlu esse, istərsə də ən ciddi mətləbli bir məqalə olanda, yenə də onun üstünə qaçıram. Yəqin onun rəyinə verdiyim böyük dəyərdəndir ki, getdiyim hər xarici ölkədən yazdığım təəssüratları məhz onunla bölüşmək istəyirəm. Qəribədir, ancaq “525”ə verdiyim hər yazını oxucular üçün yox, məhz qəzetin özü üçün yazdığımı düşünürəm. O da bir Qardaş təmkini və qayğısı ilə alır, oxuyur və çap edir. İndi bəzən başqa dərgi və qəzetlərdə də çap olunuram. İzah olunmaz bir hissdir, ancaq ilk ağlıma gələn yenə də “525-ci qəzet” olur. Az qalıram ondan icazə alıb sonra məqaləmi başqa bir yerə göndərim. Məncə, yenə də böyük qardaş sindromudur.
Əslində, mən əvvəldən bilirdim ki, “525-ci qəzet” özünün az yaşı olmağına baxmayaraq, ilk addımını atan əksər qələmlərə böyüklük edir. Sadəcə indi özüm də bu təcrübəni yaşadım, bu qayğının şahidi oldum. Məhz onun səhifələrində gənc şairlər, nasirlər ürəklə özlərini tanıdır, ədəbiyyatın korifeyləri isə yenidən təqdim olunurlar. Təsəvvür edin, səhifənin bir üzündə gənc yazarın ilk qələm təcrübəsi, o biri üzündə Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin əsərindən bir hissə! Bu, bir tərəfdən, zaman anlayışını ortadan qaldırır. Oxucu nə keçmişdə qalır, nə də bu günün informasiya xaosunda itib batır, nə daşlaşmış ənənələrin içində sıxılır, nə də postmodern ruhu ilə dünyaya asi çıxır. Beləcə klassiklər və müasirlər arasında bir balans yaradır. Klassiklərlə eyni “səhnəyə” çıxan o ilk qələm sahibi özünü böyük ədəbiyyatın fonunda görə bilir. Bu, özünəgüvən yaratmaqla yanaşı, özünütəhlil qabiliyyətini də formalaşdırır. Onu da deyim ki, “525-ci qəzet”in gəncliyi ona qocaman klassiklərlə “ünsiyyətinə” nəinki mane olmur, əksinə, onlara yeni, “müasir” bir nəfəs verir. Qəzetin azad ruhlu olması isə müəlliflərə bir uğur qapısı təsiri bağışlayır. Sanki qəzet gənc qələm sahibinə “Sözünü de!”, “Arxandayam!”, “Ürəkli ol!” ismarıcları verir, ədəbiyyatımızın nəhəngləri yanında ona da bir guşə ayırır, səsini eşitdirməsi üçün kürsü verir.
İlk təəssürat güclü, həm də unudulmaz olur. Böyük bir məqaləmi qeyd-şərtsiz çap etmişdilər deyə, hələ də “525-ci qəzet” mənə sərhədsiz bir məkanı xatırladır: hər sayında zəngin materiallar, ən fərqli ölçüdə məqalələr. Adam bəzən təəccüb edir ki, gündəlik səkkiz səhifədə o qədər yazını necə yerləşdirirlər? Mətbəə, poliqrafiya işlərindən heç nə bilmədiyimə görə, öz sahəmə – fəlsəfəyə uyğun cavab verməyə çalışacam. Kağızı bədən, yazıları onun ruhu kimi qəbul etsək, cavabı tapmaq çətin olmaz: yazılar dolğun, məzmunlu olduğu üçün, oxucuya axtardığını verə bildiyi üçün kağızın hüdudları da unudulur, yəni “525”də bütün diqqət ruha verilir, bədən isə yalnız onun xidmətində durur.
Bir neçə kəlmə də “525”in şah əsəri – şənbə sayı haqqında yazmaq istəyirəm. Uşaq vaxtı rus kanallarından birində çox sevdiyimiz bir veriliş var idi: “V qostyax u skazki”. Hər cüməni səbirsizliklə gözləyərdik. Bilirdik ki, nə isə sehrli bir aləm açılacaq, biz də heyran-heyran onu izləyəcəyik. İndi “525-ci qəzet”in şənbə sayını o cür gözləyəndə, uşaqlığım yadıma düşür. Görünür, hər yaşın öz nağılı var. Onu da deyim ki, bu cür gözləyən tək mən yox, bütün “525-çilər” hamısı olur. Əslində, “525-çilər” ifadəsi indi təsadüfən yaranmadı. Bir anda tək olmadığımı anladım və hamımızı bu adla ümumiləşdirdim. Bir qəzetin axşamdan anonsunu oxuyub səhər ilk işi köşkə tələsmək olan, birində tapmasa təcili başqa köşklərə qaçan, sırf onun saylarını, xüsusilə şənbə günləri, vaxtında əldə etmək üçün qəzet satanlarla dost olan və buna sevinən oxucuya başqa nə ad vermək olar?! 525-çi! Qəzeti əlinə alan kimi elə oradaca acgözlüklə əvvəlcə başdan-ayağa vərəqləyirsən, gözünün ilk tutduğu bir yazını elə ayaqüstü oxuyursan. Sonra evə gəlib pürrəngi çayını da götürüb qalırsan bu səhifələrlə baş-başa. Yüz faiz əminsən ki, yaxın bir neçə saatın hədər getməyəcək – yeni bir şey öyrənəcəksən, yeni bir müəlliflə tanış olacaqsan, artıq bildiyin bir məsələnin qaranlıq tərəfinə işıq düşəcək, hansı isə bir incə mətləb səni düşündürəcək.
Çoxları xatırlayar, Sovetlər vaxtında ədəbiyyat sevərlər üçün Dünya ədəbiyyatı, Dünya uşaq ədəbiyyatı seriyaları var idi və onların hər sayı xüsusi bir hadisə kimi qarşılanardı. Kimləri oxumamışdıq oradan?! Zəmanə dəyişdi, insanların qalın romanlara olan sevgiləri telefon mesajları həcminə qədər kiçildi, elektronlaşma, texnologiya ədəbiyyata da sirayət elədi, onu quru meyvəyə döndərib ruhsuzlaşdırdı. Belə bir vaxtda ədəbi müstəvidə ünsiyyət qurmağın özü də hünər tələb edir. Doğrusu, elmi fəaliyyətimlə bağlı mən də ədəbiyyatdan bir balaca uzaqlaşmışam və qoruyub saxlaya bildiyim yeganə möhkəm bağ “525”dir. Məndə elə təəssürat var ki, “525”in şənbə sayı sanki ədəbiyyat sevgisinin bir közünü götürüb özündə saxlayır. Hər şənbə oxucular ayrıca almanaxa bənzəyən bu saylardan götürdükləri közlə ürəklərindəki ədəbiyyat ocağını qalayır, boğucu informasiya selindən çıxıb onun istisinə qızınırlar. Bu köz hərdən, layihələr olanda əməllicə atəşə də çevrilir. Məsələn, bir neçə il bundan qabaq qəzetin arasından kiçik kitablar çıxırdı – “525 kitab”. İosif Brodskinin, Anarın, Ramiz Rövşənin, Çingiz Abdullayevin, Səlim Babullaoğlunun, Söhrab Sipehrinin, Mişel Uelbekin, Boris Pasternakın, Fikrət Sadığın və daha kimlərin əsərləri o kiçik kitablarla evimizə gəlirdi. Hər kitabı boxçadan çıxan hədiyyə kimi qarşılayırdıq. Maraqlıdır ki, o əsərlərindən bəziləri ilə əvvəldən tanış olsaq da, bu seriyada oxumaqdan ayrı ləzzət alırdıq.
İllər sonra mən yenə yubiley yazısı yazıram, bu dəfə qələmimin böyük qardaşının – “525-ci qəzet”in yubileyinə. Yenə ürəyimdəkiləri layiqincə çatdırmaq təşvişi keçirirəm. Axı, özü 25 yaşlı bir gənc olsa da, az qala ağsaqqallıq edir – kimlərə isə dəstək olur, bir məktəb kimi formalaşıb yol göstərir, kürsü olub müəlliflərin səsini eşitdirə bilir. Axı, “525”-in adının arxasında 525 qayğı çəkən Rəşad müəllim, onun zəhmətsevər kollektivi var. Sözün 525 qatını bilən bu şəxslərə təbrik sözü demək də bir məsuliyyət tələb edir. Ən yaxşısı, onlara 525 illik zəngin bir ömür, Azərbaycan mətbuat tarixində artıq qazanmış olduğu yerini daha da şərəfləndirməyi, daha da ucaltmağı arzu etməkdir.
“Beşinci fəsil”in pıçıltıları. Professor Cahangir Məmmədliyə açıq məktub. (27 fevral, 2017)
Hörmətli Cahangir müəllim.
Əslində, belə açıq məktubları yazmağın mahir ustası sizsiniz. Bu mənada sizə bu üsulla müraciət etməyin özü də cəsarət tələb edir. Ancaq mən ən uyğun üsul elə bunu bildim. Məsələ burasındadır ki, məktub qiyabi də olsa, qarşındakını ünsiyyətə dəvətdir. Sizi öz hisslərinizi, hətta bəzən elmi fikirlərinizi də ünsiyyət vasitəsilə çatdırmaq istəməyiniz hər şeydən əvvəl sizin səmimiyyətinizdən irəli gəlir. Mənim sizə məktub yazmağımın isə başqa bir səbəbi də var. Sizin yubileyinizlə bağlı Mədəniyyət TV-də nümayiş olunan “Beşinci fəsil” filminə baxandan sonra mən də məktub yazmaq fikrinə düşdüm. Düzdür, sadəcə zəng edib, hətta kafedraya gəlib öz fikirlərimi söyləyə bilərdim. Ancaq etmədim, edə bilmədim. Çünki əvvəllər də hər hansı bir essenizi oxuyub sizə zəng edəndə o yazıdan ürəyimdə doğulan hissləri boğazımdakı düyün tam ifadə eləməyə imkan vermirdi. Buna görə də çox vaxt qısaca: “Cahangir müəllim, çox gözəl yazıbsınız, çox təsirli idi”, – deyib tələm-tələsik telefonu yerinə qoyurdum. Çox yüksək, ülvi hisslərlə ifadə olunan dərin duyğularınızı cansız bir sözlə incitməkdən qorxurdum. “Beşinci fəsil”ə baxanda isə heç o iki kəlməni də tapa bilmədim. Var olsun qələmi, dadıma yetdi.
Cahangir müəllim, mən filmin təsirli ssenarisindən, usta rejissor və operator işindən danışmayacam. Sadəcə öz işlərini vicdanla və yüksək səviyyədə yerinə yetirdiklərinə görə, onlara minnətdarlıq edə bilərəm. Onu da yazım ki, mən sizi tanıyandan sonra elə bilirəm, Azərbaycandakı bütün jurnalistlərin müəllimi siz olmuşunuz. Yəqin həqiqətən də belədir – bəzilərinə özünüz, bəzilərinə tələbələriniz dərs deyib, bəzilərinə isə şəxsiyyətiniz bir nümunə olub. Filmdə Aqil Abbasın dedikləri əslində mənim gümanımı əminliyə çevirdi. Belə olan halda, sizin tələbələrinizin çəkdiyi bir filmin belə yüksək səviyyəli olması nəinki təəccüblü deyil, hətta qanunauyğunluqdur. Ancaq indi mənim məktubum, müraciətim sizin tələbələrə deyil, sizədir.
Mənə sizi nəinki şəxsən tanımaq, hətta dönə-dönə səmimi söhbətlərinizdə iştirak etmək nəsib olub. Siz bizim Fəlsəfə Mərkəzimizin ən əziz qonağı, daha dəqiq desək, sakini idiniz. Maraqlı bir yazı, mürəkkəb bir məsələnin həlli, sevincli bir günümüz olanda ilk adı çəkilən, ilk bölüşülən insan siz olubsunuz. Özünüzün gəlməyə imkanınız olmayanda belə, telefonla “səsinizi, xoş sözünüzü göndərirdiniz”. Mən sizin sevincinizi də görmüşəm, kövrək anlarınızı da. Sizin səsinizin xoşbəxtlikdən uçduğunu da eşitmişəm, dərd yükündən əzildiyini də. Sizin doğmalarınıza da, dostlara da, hətta haqqınızda neqativ söz deyən birinə də mehribançılığınızın şahidi olmuşam. O şirin danışığınızla “Nənə,” – deyə müraciət etdiyiniz qızlardan biri də mənəm. Buna görə də, filmə baxmağa başlayanda tanıdığım, hörmət etdiyim bir şəxsiyyətin həyat hekayəsini gözləyirdim. Amma elə ilk kadrdan tamam başqa bir sehrə düşdüm: gecənin qaranlığında doğulan bir işıq məndə tamamilə fərqli düşüncələr, duyğular yaratdı.
İlk kadr mənim yadıma Qurani Kərimin Nur surəsindən bir ayəni saldı: “Allah göylərin və yerin nurudur. Onun nuru, içində çıraq olan bir taxçaya bənzəyir; o çıraq şüşənin içindədir, şüşə isə, sanki inci kimi bir ulduzdur. O (çıraq) təkcə Şərqə və ya təkcə Qərbə aid edilməyən (daim günəş şüaları altında qalan) mübarək zeytun ağacından yandırılır. Onun yağı özünə od toxunmasa da, sanki işıq saçır. (Bu), nur üstündə nurdur. Allah dilədiyini Öz nuruna yönəldir. Allah insanlar üçün misallar çəkir”. Sizin şəxsiyyətiniz də, həyat tarixçəniz də Allahın insanlara çəkdiyi bir nümunədir – Yaradanın nuru öz kiçik bəndəsinin könlündə doğuldu. O körpə böyüdükcə, o işıq da böyüdü, artdı, sevdi, sevildi. O nuru daşıyan körpə qaranlıqda, tənhalıqda doğulduğuna görə, sonralar qarşısına çıxan istənilən çətinliyi keçmək onun üçün rahat oldu.
Sizin kövrək, amma şükür dolu bir səslə: “Bəzən Tanrı məni unudub,” – deməyiniz yadıma vaxtilə oxuduğum bir hekayəti saldı: “Bir şəxs yuxusunda Yaradanı ilə rastlaşır. Uca Tanrı: “Sənə gəldiyin həyat yolunu göstərimmi?” – deyə soruşur. “Göstər,” deməsi ilə gözləri qarşısında iki qoşa iz canlanır. Adam təəccüblə Yaradanına baxır. O: “Biri sənsən, biri Mən,” – cavabını verir – Mən həmişə sənin yanında olmuşam”. Adam bəzi yerlərdə izin birinin itdiyini görür və yenə sual dolu gözlərini Uca Tanrıya dikir. “Bunlar sənin ağır, çətin günlərindir,” – cavabı səslənir. Adam o günlərini xatırlayıb, gözləri dolur və pıçıldayır: “O günlər məni tək qoymusan…” Yaradandan səda gəlir: “Xeyr, həmin günlər səni qucağımda aparmışam”. Məncə, Tanrı sizi heç vaxt unutmayıb, xüsusilə, o balaca atasız-anasız körpəni, çünki içində Ona aid bir nur payı var idi.
Film boyu kövrək təbəssümlə yetimliyinizdən danışırsınız. Allah heç bir körpəni atasız-anasız qoymasın. Ancaq sizin həyatınız məndə fərqli bir assosiasiya yaratdı. Yəqin bilirsiniz, “tək, tənha” mənasında olan “yetim” sözünün ərəb dilində daha bir mənası var: “unikal”, “nadir” və buna nümunə kimi, okeanın dibində bir qum dənəsindən yaranan inci dənəsini göstərirlər. “Beşinci fəsil”də bu sözün hər ikisi mənası elə aydın, elə gerçək şəkildə göstərilir ki, tamaşaçıya o “incinin” yetişməsini heyranlıqla izləmək qalır. Qum dənəsindən yaranan mirvari elə bir parıltıya və duruluğa sahib olur ki, ona baxan heç o qumu xatırlamır. Sizdəki o nuru Sona xanım Vəliyeva çox gözəl ifadə edir: “Günəşə baxıb gözləri qamaşan insan”. Bəli, həqiqətən də, siz ətrafınızda hər şeyə, hər kəsə içinizdəki o işıqla, o sevgi ilə baxırsınız deyə, gözləriniz qamaşır.
Sizin ömür-gün yoldaşınızı itirdiyiniz vaxtlarda bizim Fəlsəfə Mərkəzində də bir hüznlü sükut çökmüşdü. Sizə olan hörmətimiz, sevgimiz nə qədər çox olsa da, onların itkinizin ağırlığını yüngülləşdirməyəcəyini bilirdik və nə edəcəyimizə şaşırmışdıq. O dərdlə ilk dəfə Mərkəzə gələndə mən bütün gücümü və möhkəmliyimi toplayıb sizinlə söhbət eləməyə başladım. Siz bütün dərdinizlə, elə açıq, elə səmimi idiniz ki, sanki bu dərdinizi anlatmağa məqam axtarırdınız. Mənim anamın öz oğlu haqqında dediyi bir ifadəsi var: “Ülvimin dərdi də özü kimi gözəldi”. Bənzər ifadəni filmdə sizdən də eşitdim. Siz təəccüblə: “Dərdin də şirini olurmuş,” – deyirsiniz. Yəqin itirilən şəxsə duyulan sevgi, həsrət o qədər güclü olur ki, adamın ona dərd deməyə dili gəlmir. Cahangir müəllim, sizin üçün ağır olan, məncə, 20 yaşdan 75 yaşa kimi yaşayan, böyüyən bir sevgini Səkinə xanım olmadan tək daşımaqdır. Axı o sevgi iki nəfər üçün nəzərdə tutulub. İki nəfərdən biri dünyasını vaxtsız dəyişəndə o boyda sevgi bir könülün çiyinlərinə düşür. Buna görədir ki, “həyatınızın ən duyğulu anını” o xatirə, sevgi dolu otaqda yaşayırsınız. Çünki orda dərd də şirinəşir, gözəlləşir. Ancaq Cahangir müəllim, bu hisslər “insanı bu dünyadan tez aparmaq üçün deyil”, daha yüksək yaradıcılığa sövq etmək üçündür. Bu gözəl, ülvi sevginın deyəcəyi çox söz var axı. Sizin sonuncu kitabınızın adı “Dünya sözə qalacaq”dır. Siz də bilirsiniz ki, “dünya məhz SEVGİDƏN doğulan sözə qalacaq”. O sevgi də, o söz də sizdə var. Dünyamızı var edin, gözəlləşdirin o zaman.
Sizin “Payız gülləri” əslində ayrıca bir məktubun, daha dəqiq desəm, essenin mövzusudur. Ona xüsusi yer ayırmaqları filmə ecazkar bir rəng qatır. O “Payız güllərini” mən lap başdan tanıyırdım, sizin kövrək səsinizlə eşitmişdim. Ancaq nə onu dinləyəndə, nə də sonra onu qəzetdə oxuyanda ürəyimdən keçənləri söyləyə bilməmişdim. Essedəki sevgi, həsrət, səmimiyyət o qədər güclü, o qədər nüfuzedici idi ki, oradakı hər şey sanki gözlərimin qabağında canlanırdı. Səsimı çıxartmağa, o essedəki insanın öz sevgisi ilə pünhan ünsiyyətinə mane olmağa cəsarətim çatmamışdı. Bəlkə də o vaxt esse ilə bağlı öz fikrimi bildirməməyim sizi təəccübləndirmişdi, axı biz Fəlsəfə Mərkəzində çıxan yazılarımızı, məqalələrimizi müzakirə edərdik. Bu dəfə 1-2 növbətçi kəlmə ilə susduq. Səbəbini indi deyim.
Almaniyanın Bayreyt şəhərində böyük alman bəstəkarı Richard Vaqnerin öz opera evi varmış. İlk dəfə o, özünün “Parsifal” musiqili dramının nümayişində səhnəyə çıxmış və tamaşaçılara hissələr arasında əl çalmağı qadağan etmişdi, çünki yad səslər “Dramın xüsusi ab-havasına xələl gətirirdi.” Sonralar bu təcrübə uğurlu addım kimi təkrar olunmağa başlamışdı və dramın, operanın hissələri arasındakı susqunluğa “bayreyt səssizliyi” adı verdilər. Ən vacibi isə, bu səssizlik ancaq yüksək hissləri, ideyaları ifadə edən musiqi əsərində mümkün idi, kütləvi tamaşalarda deyil. Sizin essenizlə bağlı bizim susqunluğumuz məhz xüsusi auranı pozmamaq istəyi, “bayreyt səssizliyi” idi.
Cahangir müəllim, sizin Vətən sevginiz də içimdə çoxdan səssiz duran bir sarı simi dilləndirdi. Doğma evini itirmək hissini mən hələ beş yaşımda – Göyçədən Daşkəsənə köçəndə hiss etmişəm. Düzdür, o vaxtlar əmin-aman vaxtlar idi, ancaq biz köçəndə evimiz, bağımız və itimiz o kənddə qaldı, sanki mənim balaca dünyamın bir hissəsi qopdu. Bir il sonra ailəmiz təkrar o kəndə qonaq kimi gedəndə mən lap uzaqdan durub evimizə baxdım – dəmir torla çəpərləmişdilər. Elə yazıqlaşdım, uzaqdan mənə hürən itimizə elə həsrətlə baxdım ki, sanki uşaqlığımı əlimdən almışdılar, qalmışdı çəpərin o üzündə. Sonralar qara qüvvələr Göyçədən hamını – bütün azərbaycanlıları köçməyə məcbur elədi. Sanki mənim balaca dünyama çəkilən o dəmir tor indi bütün Göyçəyə, Qərbi Azərbaycana çəkildi. Vətənimizin daha bir hissəsi qürbətdə. Sizinlə tanış olanda və sizin Qarabağ, Şuşa, Novruzlu kəndinin nisgilini görəndə uşaqlığımdakı o sızıldı təkrar keçdi içimdən. Hər dəfə Fəlsəfə Mərkəzinə gələndə mən sizin Ağdama gedib-getmədiyinizi maraq edirdim. Bilmirəm, bəlkə siz də mənim marağımı hiss edirdiniz deyə, Ağdam səfərinizdən təfsilatı ilə, həvəslə danışırdınız. Sizin o təpədən öz kəndinizə baxmağınızı elə aydın təsəvvür edirdim ki… Göyçə həsrəti ilə yazılmış çox şeirlər oxumuşam, ancaq mənə tanış, doğma nisgili – uzaqdan durub çəpərlənmiş doğma evinə boylanmağı sizin təsvirlərdə tapırdım. O filmdə çox düzgün deyirsiniz: “Gözəl Vətənimin hər yeri gözəldir və bir-birinə çox oxşayır. Əcdadlarımız bu torpağı məxsusi seçiblər.” Amma, təəssüf ki, bu oxşarlıqları ortaya çıxaran nisgilimiz, həsrətimiz, dərdimiz olur.
Cahangir müəllim, şükürlər olsun ki, bu dünyada mənim bəxtim müəllimlər sarıdan çox gətirib. Həm orta məktəbdə, həm universitetdə, həm də aspirantlıq dövrümdə ən sayılan seçilən insanlar mənə dərs keçib, mənə həm həyat, həm də elm yolunda doğru bələdçilik ediblər və hələ də etməkdə davam edirlər. Düşünürəm ki, onların şəxsiyyətlərinin ucalığı mənim təfəkkürümün inkişafı üçün geniş, hətta sonsuz üfüqlər açmaqlarındadır. Mənim müəllimlik etalonum da məhz onların sayəsində formalaşıb. Əminəm ki, sizə qarşı olan hörmətimin, sevgimin, doğmalığımın səbəbi həm də sizin o etalona tam uyğun gəlməyinizdir. Adam lap heyran qalır – bir fakültənin müəllim sarıdan bəxti nə gözəl gətirib! Bu fakültənin tələbələrinin baxış bucaqlarını işıqlandıran, aydınladan nə mahir bələdçisi var!
Son olaraq mən yenə Müqəddəs Kitaba üz tutmaq istəyirəm. Allah dönə-dönə bəndəsinə xatırladır ki, O, “dilədiyinə hesabsız ruzi verir”. Onun ədalətini nəzərə alsaq belə qənaətə gəlmək olar ki, mömin, əziz bəndələri üçün Onun verdikləri aldıqlarından xeyirli olur. Cahangir müəllim, filmin sonunda siz etiraf edirsiniz ki, həyata 1:0 hesabla gəlsəniz də, indi 5:0 siz irəlidəsiniz. Məncə, sizin nə qədər irəlidə olmağınız hesabsızdır. Bəli, Allah sizin atanızı aldı, amma sizi atalığın ən şərəfli məqamına 5 qat artıq ucaltdı, sizə yetimliyin acısını yaşatdı, ancaq zərrə-zərrə yetişib, möhkəmlənib inci dənəsi kimi sizi dəyərli etdi, sevdiyiniz qadını vaxtsız aldı, ancaq o sevgi ağacının üstü pöhrə, çiçək dolu beş budağını ərsəyə gətirdi. Ən vacibi isə, Yaradan sizə Onun qatında müqəddəs hesab edilən Qələm və o Qələmlə təmasa girə biləcək ürək, bu dünyada qala biləcək söz demək qüdrəti verdi! Bəli, Allah əziz bəndələrini Özü qoruyur, Özü qayğısını çəkir, ruzisini ona hesabsız verir.
Cahangir müəllim, yubileyiniz qeyd olundu, ancaq mənim zaman haqqında öz mülahizələrim var deyə, rəqəmlər əhəmiyyətli olmur mənim üçün, heç yadımda da qalmır. Onlar ancaq statistikadır. Əhəmiyyətli olan varlıq və yoxluqdur. Var olan milləti üçün canı yanan, millətinin imzasının heysiyyətini hər şeydən üstün tutandır. Yox olan isə heyvani ruhunun tələblərindən yuxarı qalxa bilməyib mövcudluğunu sürdürənlərdir. Siz varsınız və varlığınız bu millətə baş ucalığı, qürur gətirir. Allah sizi illərdən, zamandan asılı olmayaraq var etsin.
Qələmlər və portretlər (16 noyabr, 2015)
Qələmin çoxsaylı assosiasiyalarından biri də yəqin ki, həyatdır. Hər mənada. Yerə basırılmış bir qələm yarpaqlayanda bu kiçik möcüzə həyat deyilmi?! Yaxud ağ vərəqin üstündə yazıb yaradan qələm hansı isə bir yeni ideyaya həyat vermirmi? Fərqli görünsə də, əslində eyni missiyadır: gizlin bir xəzinəni üzə çıxarır, tanıdır. Sadəcə biri qara torpaqdan, digəri qara mürəkkəbdən.
Qurani Kərimdə surələrdən birinin adı qələmdir. Daha vacibi isə and içilən şeylərdən biri də qələmdir: “And olsun qələmə və qələmə alınanlara!” (Qələm surəsi, 1) Bəzi təfsirlərə görə, müqəddəs kitabda məhz insana xüsusi yardımı və faydası olan şeyə and içilir. Və belə nəticə çıxartmaq olar ki, qələm də insanın varlığı üçün xüsusi bir mahiyyətə malikdir. Deməli, onunla yazılanlar da bu mahiyyətin tərkib hissəsi olmalıdır. Axı, qələmin qüdrəti yazdıqları ilə məlum olur. Düzdür, ayədəkinin ilahi bir qələm, yazılanın da ilahi kitab, hətta Lövhi Məhfuz olması barədə təfsirlər var. Bu barədə çox şey yazmaq olar. Ancaq mən hər dövrün kitabı olan Qurani Kərimin ayəsini günümüzə də gətirmək istəyirəm. Yəni gözlə görülməyən, əllə tutulmayan bir ideyanı kağızın üstündə yaratmaq sanki yoxdan var eləməyə bənzəyir və bu, doğrudan da bir müqəddəs missiyadır. Amma təəssüf ki, zaman keçib, dövran dəyişib, qələmin mənasının üstünə dürlü-dürlü mənalar gəlib.
Əvvəllər qələmlər lələkdən, yaxud qamışdan olardı. Yazı yazılanda, yəni yaradıcılıq prosesində bu lələk tez-tez mürəkkəb qabına girib-çıxardı: ilk mənbəyi, kökü ilə hər dəqiqə əlaqəsi vardı, ondan güc alırdı. Sonralar diyircəkli, avtomat qələmlər çıxdı. Hamı eyni mənbədən qidalanırdı, ehtiyatı bitəndə yenisi ilə əvəz olunurdu. Beləcə bir qələm əməlli-başlı tarix yaşayırdı. Atadan, babadan qalma qələmlər xüsusi dəyərə malik idi. Bir az da vaxt keçdi və qələmlər birdəfəlik oldu, ehtiyatlar dəbdən düşdü, yoxa çıxdı. Qələmin öz gücünü haradan alması məsələsi də mənasını itirdi. Mənbə ilə qələm arasında əlaqə itdi, naməlum mənbə hörmətə mindi, qələm özü dəyərdən düşdü. Ən vacibi isə, mənbəyi xaricə bağlı olan qələmlər daha hörmətli oldu. Bir az da keçdi və kompüterlər, noutbuklar çıxdı. Və qələmin ələmli günləri başladı, sənətlə sənətkar arasında vasitəçilik vəzifəsindən azad olundu – istefaya göndərildi.
Bu gün qələm arxaikləşmiş olmasa da, adiləşmiş sözlərdən biridir: çörək kimi, avtobus kimi, ölüm kimi. Texnikanın inkişafı ilə üstəlik bir az da dəbdən düşüb. Onu düşdüyü tozlu küncdən götürüb gün işığına tutanda isə qələmin əməlli-başlı bir fəlsəfi yükə malik olduğunu gördüm. Sən demə, qələmlər insanlara çox bənzəyirmiş.
Qələm var ki, nəzarətçiyə bənzəyir: qırmızı yazır, düzəliş edir, çalın-çarpaz xətt çəkmək qüdrətinə malikdir. Buna görə başqa qələmlər, xüsusilə səhv yazanlar ondan yaman qorxur. Çünki səhvi tapan da odur, qiymət verən də. Dövranın dəyişməsi ilə qırmızı qələmin fəaliyyətində də dəyişiklik olub: bəzən düzü səhv çıxarıb onu düzdə qoya bilir. Bir incə məqamı da mütləq deyək: düzü əyriyə dəyişəndə, qiymətini insafsızca kəsəndə bu qələmin utanıb qızarması heç bəlli olmur.
Qələm də var ki, yaltaq, mindilli adamlar kimi bir neçə rəngdə yazır. Bilmirsən, nə məzhəbə qulluq edir. Əslində o, gündəlik istifadə, yazıb-yaratmaq üçün deyil. Onun hər şərait üçün öz rəngi var, buqələmun kimi. O, insanlarla oyun oynamaq üçün çox əlverişlidir. Hətta bəzən taleyüklü oyunda da iştirak edə bilir: yaşıl rənglə izin verib birdən-birə qırmızıya çevrilib üstündən xətt çəkməyi onun kimi başqa qələm bacarmır. Belə qələmlərin ən maraqlı xüsusiyyəti odur ki, sadə mürəkkəbi olsa da, ən az o işlənir. Yəni onun əsl qələmlik siması o qədər də gərəkli deyil, əsas olan onun rəngdən rəngə düşməsidir.
Nazir olan qələmlər var. Onun yazıb yazmamasının elə də böyük əhəmiyyəti yoxdur – bahalı markadandır vəssalam. Əsasən, o, hörmətli bir yerdə nümayiş üçün üzə çıxır və uzağı bir imza atır, yenə gedir oturur taxtında. Bu qələmlərin mürəkkəbi bitsə də, hörməti hörmətdir – markadır axı. Yəni o, bir qələm kimi funksiyasını itirsə də mövqeyi qalır: ən yaxşı yazan qələmdən daha hörmətli hesab edilir. Ən vacibi isə budur ki, onu kimə hədiyyə edirlərsə, ona da sadiq kimi görünür. Amma sadəcə görünür.
Bu həyatda özünə heç cür yer tapa bilməyən, potensialını heç cür reallaşdıra bilməyən, istedadsız gənclərə bənzəyən qələmlər də var. Ağzına kimi mürəkkəblə dolu olsa da, gah yazır, gah quruyur. Tez-tez üzü danlansa da, tələsik məqamda adamı çətin vəziyyətə salsa da, onu atmırlar. Elə arada-bərədə başını girələyir özü üçün. Ta ki, biri əsəbləşib onu zibil qutusuna atana kimi. Ən maraqlısı da odur ki, onun mürəkkəbi heç vaxt bitmir – davamlı istifadə olunmur axı.
Qələm də var ki, hər şeyi mükəmməldir: axıcı “dili”, rahat forması, müvafiq qiyməti. Bacarıqlı, ağıllı, on barmağında on mərifət olan işçilər kimi. Belə qələmlə yazı yazanda sözlər öz-özünə düzülür yan-yana. Beləsini tapmaq çox çətindir. Amma vay o haldan ki, belə qələm düşə bir naşının, ya da bir uşağın əlinə. Başlayalar belə qələmlə ya krossvord doldurmağa, ya da daha betəri – karandaş əvəzi onunla şəkil çəkməyə. Əsl əsər yazmaq üçün doğulan bu qələmlə kitab-qəzetdəki şəkillərə bığ-saqqal qoyanda isə o qələmin halını heç təsəvvür eləməsəniz yaxşıdır. Onun yeganə çıxış yolu tələm-tələsik mürəkkəbini bitirməkdir.
Öz “dərisinə” sığmayıb aşıb-daşan, dörd tərəfində hər kəsin diqqətini özünə cəlb eləmək üçün oturduğu yeri belə çirkləndirməkdən çəkinməyən qələmlərin də öz oxşarı var – özündən müştəbeh, başqasına yuxarıdan aşağı baxan, amma özü də cəmiyyətdə qəbul edilməyən adamlar. Onlar ağ köynəklərə ləkə salmaqda xüsusilə mahirdirlər. Beləsinin ağzını bağlı saxlamaq bir az kömək eləsə də, yaxşısı budur ondan vaxtında canını qurtarasan. Yoxsa bütün diqqətin, vaxtın onun pisliklərini təmizləməyə gedəcək.
Heç cür layiqli dəyərini tapmayan mütəxəssislər adamın ürəyini necə ağrıdırsa, gözəl ümidləri olsa da, bir hərf belə yazmadan elə qabındaca quruyan qələmlər də eləcə məyusluq yaradır. Çünki ya qələm çox olur, ona növbə çatmır, ya da qələmin nə olduğunu bilməyənin əlinə düşür. Belə qələmin nəyə qadir olduğu, nə rəngdə yazdığı naməlum qalır, potensialı açılmadan məhv olur. Nə vaxtsa lazım olanda isə artıq qurumuş olur. Yazığın dili də olmur desin ki, məndən vaxtında istifadə edəydiniz, yaddan çıxartmayaydınız, axı mənim də deyəcək sözüm var idi.
Sadiq məmura oxşayan qələmləri idarələrdə, banklarda masaların üstündə görmək olar. Boğazına da bir ip keçirirlər ki, hər kəs bilsin ki, bu qələm ancaq bu idarəyə xidmət edir, onu başqa yerdə istifadə etmək olmaz. Bu onu məmurdan başqa, bir az da həyətdəki köpəyə bənzədir: məlum vəzifəsi var və öz işini sona qədər vicdanla yerinə yetirməlidir. Başqaları kimi, gündə birinin əlində, birinin qapısında deyil, əldən ələ gəzmir. Yeganə naqis tərəfi budur ki, onun işdən başqa arzusu, xəyalı ola bilməz, bu qadağandır. Onun işi ancaq sənədlərlədir.
Pozanı özündən olan qələmlər digərlərindən daha imtiyazlıdırlar. Day-dayısının gül balası kimi. Başında duran pozan qələmin yazdıqlarını özü pozur. Bir növ öz əli öz başı olur. Səhvi yerindəcə düzəldilir. İstər böyük səhv olsun, istər ən kiçik səhv, fərq eləməz həmin saniyə düzəliş edilir. Digər qələmlərdən əsas üstünlüyü də onun səhv eləmək imkanlarının olmasıdır. Belə qələmlər adətən həyatın hələ ki hazırlıq mərhələsində olanlar üçün çox əlverişlidir, onlar rahatca sınaq-səhv metodundan istifadə edirlər. Pozan bitənə qədər qələm kef edir. Bəzən pozan qələmə az qala yalvarır ki, bir az hərəkətlərinə diqqət eləsin, amma kimə deyirsən. Qələm səhv eləməkdən elə bil ləzzət alır. Pozanın canı sağ olsun.
Qələm də var ki, zər-zibalı, nazlı-duzlu qıza oxşayır. Yazmağa nə həvəsi olur, nə bacarığı. Elə daş-qaşını, bər-bəzəyini parıldadır, bununla da əldən-ələ gəzir, ən yaxşı hədiyyə hesab edilir, əzizlənir. Adı qələm olsa da, suvenir adı ona daha çox yaraşır. Bu tipli cavan oğlana bənzəyən qələm də var – bir az əyri tutanda, kağız xoşuna gəlməyəndə yazmır. Yox, yazdıqları xüsusi əhəmiyyət kəsb eləməsə də, yazdıqları əyriş-üyrüş, lazımsız olsa belə, zahiri imic onun üçün çox əhəmiyyətlidir: hər kəs görməli, əmin olmalıdır ki, o, ancaq düz duranda yazır. Ancaq belə qələmlər adamı tez bezdirir. Bir iki dəfədən sonra atırlar zibil qutusuna. Kimdir onun nazı ilə oynayan.
Nəhayət, fəhlə qələm var ki, qələmlik missiyasını bircə o daşıya bilir. Alın təri ilə işləyir, canını qoyur öz işinə, bacardığını əsirgəmir. İş zamanı onun qiyməti olmur. Amma sadə görkəmi, bəzən fikirli-fikirli çeynənmiş başı ona hər vaxt adam arasına çıxmağa imkan vermir. İşgüzar və ucuz görkəmi ilə sahibini bəzən utandırır. Yenə də heç nəyə baxmayaraq qara rənglə ağ vərəq üzərində yazıb yaradır, düşüncələri muncuq-muncuq düzür. Həyatdan umduğu tək şey isə budur: ağ vərəq.
Mən sadəcə gördüyüm, ünsiyyətdə olduğum qələmlərdən danışdım. Bu hamısı deyil, təbii ki. Amma bu ünsiyyətdən anladığım bir şey oldu. Bəli, qələmlər insanlara çox bənzəyir. Belə olan halda, insan özü sürətlə dəyərdən düşürsə, nə üçün qələmdə, onun yazdığında müqəddəs missiya axtaraq ki?
Vətənin doğulması (14 oktyabr, 2015)
(Kitabi Dədə Qorqud və Nibelunqlar dastanları əsasında)
Hər xalqın eposu olmur. Qəhrəmanların şəninə çox nəğmələr qoşulsa da, nağıllar, dastanlar söylənsə də, bu, hər zaman epos səviyyəsinə qədər qalxmır. Dastanlar məhz bir millətin vətəninin doğulmasının və qorunmasının, torpağı vətənə çevirib sevdirən qəhrəmanların tarixi olanda eposluq səviyyəsinə ucala bilir. “Dastanların ilk, ibtidai oxunuşunun verə biləcəyi informasiyanın və dərindəki informasiyanın” arasında neçə sirlərin saxlana biləcəyini vurğulayan Kamal Abdullanın yazdığı kimi, belə dastanlarda “qəhrəmanların bir-birini sevməsinin, bir-birinə hər hansı münasibətinin, düşməndən qorunmasının, ata-ana məhəbbətinin, dost sədaqətinin arxasında yeni qurulmaqda, təbiətin vəhşi məngənəsindən çıxıb mədəniləşməkdə olan bir cəmiyyətin yenicə doğulan normalarının formalaşmasını görmək mümkündür”. Məhz belə eposlar ümumbəşəri irs hesab olunur. Çünki həmin eposlarda elə gizli kodlar var ki, onları açmaqla sanki zəngin bir xəzinənin açarını əldə edirsən və bu “var-dövləti” hər kəslə paylaşmaq istəyirsən. Kitabi Dədə Qorqud kimi.
Kitabi Dədə Qorqudu və Nibelunqlar dastanını ilk dəfə müqayisə edəndə bilərəkdən yurd, vətən hissəsini sonraya saxladım. Bu barədə ayrıca yazmaq istəyirdim. Sonra iş elə gətirdi ki, Multikulturalizm Mərkəzində Dədə Qorqud dastanındakı məkanlar haqqında bir sənədli filmə (“Tarixin Xocavənddəki izi və Qaraca çobanın qəbri”) baxmaq qismət oldu və anladım ki, bu “xəmiri” hələ çox yoğurmalıyam. Bu mövzuda sanbalı müəlliflərin müxtəlif tədqiqatlarını oxudum, çıxışları dinlədim. Və yeni bir müqayisə çıxdı ortaya, sadəcə fəlsəfi müstəvidə.
Dörd divar, yoxsa azad ruh
Hər iki eposda verilmiş məskən – yurd təsvirindən insanda maraqlı bir sual yaranır: insanmı daşa-divara zinətdir, yoxsa, daş-divarmı insanı şərəfləndirir? İnsanmı torpağı dəyərləndirir, yoxsa torpaq özümü dəyərlidir və ona ayaq basan hər kəs bu dəyərdən pay alır və dəyər qazanır? Cavab birmənalı olmadı.
Dədə Qorqudda yurd, oba təsvirinə çox az rast gəlinir. Bəzən bu təsvir Oğuz bəyinin var-dövlətini göstərir. Məsələn, Salur Qazanın, yaxud başqa bir Oğuz bəyinin yurdu barədə oxuyuruq: “Toksan başlu ban evlərin qara yerin üzərində dikdirmişdi. Toksan yerdə ala qalı-ipək döşəmişdi”. Bəzən məskən Oğuz bəyinə olan münasibəti də əks etdirir – qızılı çadırda qız atasını, ağ çadırda oğul atasını, qara çadırda övladsız birisini oturtmaqla. Ancaq ən vacibi odur ki, bütün Oğuz elinin əsas üstünlüyü onun açıq məkanda, təbiətlə iç-içə olmasıdır.
Qovm-qəbilə mənim quma yurdum,
Qulanlı sığın-keyikə qonşı yurdum.
Hətta yağılarla qonşu olsalar da, Oğuz elində nə divar var, nə səngər. Məsələn, Dədə Qorqudda belə bir ənənə təsvir olunur: evlənən gəncin gərdəyini qurmaq üçün bəy ox atarmış: ox hara düşsə, bəylik çadırı – gərdəyi orada qurularmış. Deməli, ox çatan yer həmin igidin qoruya bildiyi, namusunu etibar edə biləcəyi məkandır. Nə qədər cürətli, biləyi güclü igid olarsa, bir o qədər oxu uzaq məsafəyə uçar və yerə daha möhkəm sancılar!
Əsl Avropa mədəniyyətinin incisi hesab edilən Nibelunqlar dastanında nisbətən fərqli mövqe var. Burada iki xalqın vətəninin təsviri var – bir dastan daxilində iki fərqli təfəkkür və mənəviyyat üz-üzə gəlir. Bir tərəfdə german xalqının – qərblinin vətəni, digər tərəfdə hunların – şərqlinin vətəni.
Qədim german şəhərinin möhtəşəmliyi, səliqə-sahmanı ilk dəfə bura gələn, meşədən başqa yer görməyən gənc dəmirçi Ziqfridin gözləri ilə təsvir edilir: “Uzaqdan şəhər çox əmin-aman görünürdü, ustalıqla layihələnmiş küçələr şəbəkəsi təxəyyülü heyran edirdi. Dörd insan boyu qədər ucaldılmış divar evlərdən ibarət ümmanı əhatə almışdı, onun düz qəlbində isə kilsə ucalmışdı, elə bil şəhər tikililərini ətrafına yığmışdı”. Sonradan da məlum olur ki, həqiqətən, məhz bu dörd divar arasında yaşayan əhali əmin-amanlıqda, dövlətin qorumasındadır, çünki güc burada cəmləşib, uca divar buraya çəkilib. Bu mənzərəyə erkən orta əsrlərdə demək olar ki, əksər Avropa şəhərlərində rast gəlinir: düşməndən qoruyan uca divarlar və bu dörd divar arasındakı həyatın kənardakı həyatdan fərqlənməsi.
Etzelin (Attilanın) ilk şəhəri Qran isə hunları həmişə özünə düşmən bilib onlardan qorxan burqundların şahzadəsi Krimhildanın gözləri ilə təsvir olunur. Təmtəraqlı saraya alışmış xanımın ilk təəccüb elədiyi şey divarların yoxluğu, uca binaların olmaması, evlərin sadəcə təməlinin daşdan olub, üstünün yenə də çadırdan qurulması, küçələrin, yolların palçıq olması idi: “Burada küçə yox idi, idarə və mərkəz də yox idi. Çadırlar anlaşılmaz bir nizamla qurulmuşdu, bəzi yerlərdə kobud kəsilmiş taxtalardan komalar görünürdü. Bəzi tikililərdə dəri çəkilmiş taxta çərçivədən istifadə olunmuşdu. Burada evə bənzər bircə təməllər idi”. Qadın bunlara təəccüblənsə də, vəhşi dedikləri bu xalqın başqa bir keyfiyyətini görə bilir: “Mənim burda gördüyüm – səmimiyyətdir. İnan mənə, donuzlar mərmər zallarda da yaşayır”. Bu təsvirlərdən oxucu daha bir vacib anı da duyur: ruhu azadlığa, genişliyə öyrənmiş “çöl döyüşçüləri” dörd divar arasına – bağlı məkana sığa bilməzlər!
İstər Oğuz bəylərinin, istərsə də hunların yurdundan belə məlum olur ki, Şərq şəhərlərində divar tikmək ənənəsi nisbətən gec yaranıb. Qərbli bəlli bir məkanı “hasara alır”, mənimdir deyib qurur, düzəldir, qoruyur. Şərqli oxu-kamanı əlində “bu dünya mənimdir”, – deyib, atını hər yerə çapır, qarşısına çıxan hasarı, onun azad gərdişinə mane olan hər şeyi vurub-dağıdır, heç bir divara, səddə ehtiyac duymur, çünki öz qılıncına, biləyinə güvənir. Meydan cürət, cəsarət meydanıdır. Düzdür, bir qərbli üçün bu vəhşilik kimi görünə bilər, amma dörd divar arasında xoşbəxtlik və azadlıq axtaran şəxs azad ruhlu birisini necə anlaya bilər ki? Bu təsadüf deyil ki, silahların ən yeni növləri, “yeni nəsilləri” məhz Qərbdə yaransa da, şərqlinin azad ruhu onu həmişə xof içində saxlayıb. Amma bu da mütləq qeyd olunmalıdır: düşməndən qorunmaq üçün şərqli bir divar çəkdi, nə ucu oldu, nə qulağı, Çin səddi deyə dünya möcüzəsinə çevrildi.
Bu müqayisədə daha bir maraqlı məqam ortaya çıxır: qərbli daha rasional düşünüb, fikrini daha konkret ifadə edib, daha real nəticə əldə elədiyi halda, şərqli irrasional düşüncəyə meyllidir, emosiyalar, hisslər aşıb-daşır, ən ciddi məsələlər belə yüksək metafora, pafosla deyilir. Səlahəddin Xəlilov təsadüfən demir ki, “Şərq təfəkkürü təəssüratçılıqla, Qərb təfəkkürünü isə təfərrüatçılıqla səciyyələnir”. Bəli, qərbli bir fəlsəfi problemin həllinə bir-iki traktat həsr edib, bütöv sistem qurub, fəlsəfi məktəb yaratdığı halda, şərqli həmin problemi nəzmə çəkib tərənnüm edir. Düzdür, hər xalqın tarixinin erkən dövründə nəzm, poeziya üstün olub, elit hesab edilib. Lakin zamanla Qərbdə nəsr üstünlük qazanıb, Şərqdə isə poeziyanın “dominantlığı” davam edib. Bu, kiminsə, üstünlüyü, kiminsə nöqsanı sayıla bilməz, çünki hər şey özü kimi, orijinalda gözəldir. Şərqlidən qərbli təfəkkürü tələb eləmək bir növ azad quşu qəfəsə salıb ondan gözəl nəğmə gözləməyə oxşayır. Axı, dörd divar arasında sıxılan Qərb özü də ruhunun azadlığını “hiss eləmək” üçün Şərqə üz tutur. Təsadüfi deyil ki, amerikan şairi Ezra Paund Nobel mükafatı alan Rabindranath Tagora məhz “Qərb həyatının хaosu içərisində unudulan müdrik həqiqətləri bir daha хatırlatdığına görə” xüsusilə böyük dəyər verir.
Atadan oğula keçən miras
Vətən nəsildən nəslə keçən ən müqəddəs mirasdır. Atalar nə qazanır, nə qurursa, oğullar onu qoruyur, onun uğrunda canından keçir, daş üstünə daş qoyur. Nibelunqlarda maraqlı bir səhnə var: Etzelin atası Muncuk əhalidən tələb edir ki, evlərin özü olmasa da, təməli daşdan olsun. Muncukun oğlu isə artıq atasından aldığı mirasın – bu təməlin üzərində quracağı şəhərdən, gələcək planlarından və vətənindən danışır. Etzel artıq şəhər ənənəsi olan bu diyarlarda məskunlaşdığına görə onların “ənənəsinə” uyğunlaşmağı vacib bilir – özünə vətən bildiyi sonsuz çöllərdən, düzlərdən sadəcə bəlli bir yerdə kök salıb, dövlət qurmaq və sərhəddin içini vətən adlandırmaq. Öz niyyətini gələcək həyat yoldaşı Krimhildaya belə izah edir: “Biz vəhşi və məğrur xalqıq. Bizim ruhumuz əvvəllər ancaq səfərləri tanıyıb, səfərlərin nəticəsini yox. Mənim atam hunlara vətən vermək istəyirdi. Qran əlbəttə nə Roma deyil, nə Konstantinopol, ancaq bu, artıq dövlətin başlanğıcıdır. Bizim zəbt elədiyimiz krallıqlara baxmayaraq, heç vaxt xəritədə hunların krallığı qeyd olunmayıb”. Etzelin bu kiçik izahı bir növ vətən anlayışının Şərqdən Qərbə gəlməklə necə dəyişdiyini əks etdirir.
Nibelunqlar dastanında bir torpaqda çox qanunların hökm sürdüyü dönə-dönə vurğulanır: “o qədər də xırdaçı olmayan” qədim tanrıların qanunları, çox ciddi və hər şeyə nəzarət edən yeni dinin – xristianlığın qanunları, saray və hakimiyyətin tələbləri, nəhayət gözə görünməyən, ancaq bunların hamısına sirayət edən, istədiyi səmtə döndərən qızılın – var-dövlətin tələbləri. Çox vacib anlardan biri budur ki, dövlətin başçısı hər şeydən əvvəl öz taxtı qarşısında məsuliyyət daşıyır. Taxt isə dövlətin, vətənin, xalqın rəmzidir. Burada da varislik prinsipi hakimdir: taxt atadan oğula əmanət qalır. Yəni Qərbdə vətən müəyyən mənada elə dövlət özüdür. Məsələn, Ziqfrid illər sonra qılıncın gücünə də olsa öz haqqı kimi gedib atasının taxtında oturur. Burqundiyada məhz kral oğlu olduğuna görə taxt zəif Günterə qismət olur. İslandiyada isə “materikdəki krallıqlardan fərqli olaraq, kral qanı haqq kimi yox, borc kimi qəbul edilir. Taxta çıxmaqla kral xalqın rifahı naminə öz həyatını verir”. Taxt xalqın xidmətindən çıxıb hakimiyyətin və gücün göstəricisinə, var-dövlətin rəmzinə çevriləndə isə onun uğrunda mübarizə də elə dörd divar arasında getməyə başladı – xalq, millət, məsuliyyət unuduldu. Belə olan halda isə taxt və xalq arasında uçurum yarandı. Necə ki, burqundların sonuncu varisi deyir: “Taxt yaxşı insanların ruhunda şər oyadır”. Belə olanda isə sual yaranır: dövlət hələ də vətənin rəmzi olaraq qalırmı?
Kitabi Dədə Qorqudda dəmir qapı Dərbənddən tutmuş türkmən ellərinə qədər gedib çıxan “24 sancaqlı oğuz elinin” öz qanunları əks olunub. Burada da Nibelunqlarda olduğu kimi, bir tərəfdən, qədim totemlərə inancların izləri görünür, digər tərəfdən, təktanrıçılığın – İslam dininin qanunları yayılmaqda, hökm sahibi olmaqdadır. Hətta Oğuz elində “varıban Peyğəmbərin yüzünü görən, gəlübəni Oğuzda səhabəsi olan” “bığı qanlu Bügdüz Əmən” də yaşayır. Lakin buraların daha möhkəm bir qanunu da var: Dədə Qorqud nəsihəti. “Oğuzun ol kişi tamam bilicisiydi. Nə dersə, olurdı. Qayibdən dürlü xəbər söylərdi. Hak Taala anın könlünə ilham edərdi”. Qorqud ata bir tərəfdən, bütün Oğuz elini öz ətrafında birləşdirən müdrikdir, ağsaqqaldır, digər tərəfdən, burada formalaşan cəmiyyətin, dövlətin sanki nəzərə təməlidir. Əsərin əvvəlindəki boylamasında o, oğul-ata, qız-ana münasibətlərindən tutmuş, insanın şəxsi keyfiyyətlərinə, ədəb-ərkanına, yüksək mənəviyyatına, eyni zamanda, düşmənlə üz-üzə gələndə şücaətinə, ağılla istifadə olunmalı olan gücünə qədər hər məsələyə toxunur.
Çalub kəsər uz qılıcı müxənnətlər çalınca, çalmasa, yeg!
Çala bilən yigidə od ilə qılıcdan bir çomaq yeg!
Qonuğı gəlməyən qara evlər yıqılsa, yeg!
At yeməyən acı otlar bitincə, bitməsə, yeg!
Dədə Qorqud obrazında maraqlı bir detal da diqqəti cəlb edir. Ayrı-ayrı məqamlarda (namaz qılması, Məhəmməd peyğəmbərə, Əli b. Əbu Talibə mədh oxuması) onu bir müsəlman kimi tanısaq da, onun məsləhətlərində bilavasitə Qurani Kərimə istinadlar yoxdur. Bu müdrik insan məhz Oğuz elindəndir və öz igidlərinə bu yerlərin ənənəsinə uyğun məsləhət verir. Necə ki, Muncuk öz oğluna o yerlərin ənənəsinə uymağı öyrədir – xəritədə çəkiləcək bir dövlət arzulayır. Dədə Qorqud Oğuz igidlərini at belində, baş kəsən, dəmir qapı dələn görüb və nəsihətlərində də bunları deyir:
Qarşu yatan qara qarlu dağlardan aşar olsa,
Allah Taala sənin oğluna aşut versin!
Qanlu-qanlu sulardan keçər olsa, keçit versün!
Vətən həqiqətən də atadan oğula qalan mirasdır. Kimsə bunu taxt-tac şəklində verir, kimsə də milli ruh şəklində. Bəli, Nibelunqlardakı hunlar kimi, Oğuz elinin də xəritədə bir dövlət kimi xəritəsi yoxdur. Əcəba, vətənin sərhəddi olurmu?
Hər qorunan torpaq vətəndirmi?
Nibelunqlar dastanında insanlar dörd divar arasında qurduqları firavan həyatlarını, qurub-tikdiklərini, əkib-biçdiklərini qoruyurlar. Ən vacibi isə, taxtı – dövləti qoruyurlar. Bu divarlar nicat yeri, Vətənin sipəridir. Bunun naminə təbii ki, son damla qanlarına qədər vuruşmağa hazırdırlar. Lakin bir də bu rahatlığı, təmtərağı yaratmaq və öz üstlüyünü təmin eləmək üçün lazım olan qızıl, var-dövlət faktoru var. Bu qızıl dost-qardaş tanımır, sevgi-sədaqət, haqq-ədalət qəbul eləmir. Bu qızılın kəsmədiyi baş, əl atmadığı hiylə, tapdalamadığı dəyər yoxdur. Nəticədə burqundların vətəni olan o rahat, firavan həyat o möhkəm divarların arasındaca çökür. Deməli, insanların bir-birinə, daha da qorxulusu, Vətənə xəyanəti içdən gələndə, divarlar onu qoruya bilmir.
Diqqət çəkən daha bir əhəmiyyətli məqam: bir məkanı abadlaşdırmaqla, dörd divara almaqla, qorumaqla o məkan Vətən olurmu? Əgər erməni öz havadarına səbəb Qarabağı zəbt edibsə, bu gün orda evlər tikib, əkib-becərirsə (əkib becərdiyi çətənə kolları ola belə), öz hesabına görə azərbaycanlılardan müdafiə edirsə, Qarabağı erməninin vətəni hesab etmək olarmı? Yaxud Göyçə-Zəngəzur torpağına daha azərbaycanlıların ayağı dəymirsə, Borçalı Azərbaycan dövlətinin sərhədlərinin hüdudlarında deyilsə, ora artıq Vətən sayılmır? Deməli, həqiqətən, Vətən divarlar arasına sığmır, onu xəritədə çəkmək olmur. Cavabı bir də Etzelin – Attilanın məkanında axtaraq.
Onun vətəni hər yerdir: qılıncı çatan, atının dırnağı dəyən hər yer. Və bu hərbi səfərlər Etzelin dediyi kimi, “gözəl gözlər uğrunda deyil”, böyük krallığının sərhədlərini daha da böyütmək üçündür. Lakin, dediyimiz kimi, o da artıq vətəninin “sərhədlərini” bəlirləmək istəyir. Başqa ölkələrin “hasarlarını” gördükcə o da öz hasarını tikməyə qərar verir və bunu yenə də öz azad ruhuna uyğun bir şəkildə edir: “Düşünürəm ki, atam öz məzarını çöllərdə tapan sonuncu hun kralı idi. Mən də başqa xalqlar kimi, öz ölülərimizi dəfn eləməyi öyrənmək istəyirəm. Yəqin ki, öz yeni şəhərlərində hunlar da hər hansı bir mərasim tapacaqlar bunu eləməyə”. Bəli, Etzel torpaqda kök salmaqla – əcdadını bu torpaqlara verib, onu şərəfləndirib, özünə də bu şərəfi qorumaq məsuliyyətini verməklə öz sərhədlərini – vətənini təyinləşdirir. Doğrudan da, sonralar Şərqdə də divar-qalalar tikildi. Amma Attilanın ruhundan qopan o istək daha möhkəm oldu. Və bu istəyin təsiridir ki, Hələbdə Nəsimi, Kərbəlada Füzuli olduğuna görə, oralar bizə doğma Vətən qədər əziz görünür. Buna görədir ki, uzaq ellərdə türk kurqanları tapılanda həmin yerlər doğmalaşır bizə. Səlahəddin Xəlilov yazır: “Xalq başqa imperiyaların işğalı altında qaldıqda, başqa əqidələrin rəsmi təsir dairəsinə düşdükdə milli ruhu öz şəxsi həyatı bahasına, diri-diri yandırılması, dərisinin soyulması hesabına da olsa yaşadan və bir əmanət kimi yeni nəsillərə ötürən həqiqi ziyalılar estafeti öz əllərinə almalı olurlar”. Qərib ellərdə qalan doğma ruhlar, eləcə də doğma yerlərdə qəribliyə məhkum ruhlar – vətən əmanətini daşıyan şəxslərdir və sərhəddindən asılı olmayaraq olduğu torpağı vətənləşdirir.
Xammal, yoxsa azad ruh..?!
Maraqlıdır, vətəninə münasibət şərqli və qərblinin bu günündə də özünü göstərir: şərqli öz kökünə, keçmişinə, tarixinə nə qədər bağlıdırsa, qərbli də bir o qədər qurduğu mədəniyyətinə, sivilizasiyasına və … onu inkişaf etdirmək üçün əlavə gəlirə bağlıdır. Qərb inkişaf naminə hər şeyi, mənəviyyatı belə satışa çıxardıb “vətəninin” divarlarını genişləndirdiyi, möhkəmləndirdiyi vaxtlarda, Şərq uzaq illərdə qalan əcdadının xatirəsinə məqbərələr tikdi, ulu babasının müzakirə elədiyi məsələlərə dönə-dönə qayıtdı, şərhlər yazdı, yad divarlar arxasında qalan qərib vətəninə nəğmələr dedi. Qərb “divarlarının” arasındakıları qoruyub, kənarda qalanları “xammal” əvəzinə istifadə elədiyi bir vaxtda, Şərq azad ruhunun yolunu kəsən divarlardan boylana-boylana qaldı, çünki güc artıq biləkdə deyildi. Sanki həll yolu kimi bu gün artıq o “divarlar” az qala müqəddəs elan edilib və hamı o divarların arasına düşmək üçün Qərbin alverinə qoşulub: satan-satana. Hər kəs inanır ki, əmin-amanlıq o divarlar arasındadır və çalışır o divardan içəri keçsin. Buna hətta vətənindən didərgin düşüb çöllərə səpələnən və Qərbin lal divarlarının önündə diz çökən, elə həmin divarın dibində canını tapşıran şərqli miqrant da inanır.
Bəli, hər xalqın eposu olmur. Amma bir millət eposa sahibdirsə, onda o, Allahın ona göndərdiyi həmin gizli kod-ismarıcı tapmalı, anlamalı, əməl etməlidir. Axı eposlar doğrudan da, özlərində gizli kodlar daşıyırlar.
Başlanğıca qayıdış – Daşkəsəndə bir gün (23 sentyabr, 2015)
Təsəvvüf fəlsəfəsindən yazanda tez-tez idrak prosesinin bir çevrə olduğunu təkrar edirəm – insan öz mən-inin fövqünə qalxıb ilahi aləmə yüksəlir, vəhdət anı yaşayır və yenidən geri – öz mən-inə dönür. Çevrə tamamlanır və insan yeni bir çevrə ilə yoluna davam edir – daha böyük çevrə, daha yüksək vəhdət yaşamaq üçün. Özündən uzaqlaşıb, yenidən öz başlanğıcına dönmələr. Bəli, bunu çox yazmışam, amma doğrusu, əyani şəkildə ilk dəfə indi yaşadım – illər sonra Daşkəsənə qayıdanda.
Müstəqillik yolunun Daşkəsən başlanğıcı
Ailəmiz Daşkəsənə köçəndə hamımız uşaq idik – Ülvi 4-də, Şövqi 2-də oxuyurdu, mən isə 5 yaşında. Bu uca dağlar bizdə hansı assosiasiyalar yaratmırdı – gah düşmənlərin əleyhinə dağlara çəkilən partizan olurduq, gah qartal olub zirvələrdə uçurduq, gah da dərələrdə sel kimi çağlayırdıq. Bir sözlə Daşkəsən xəyallarımızın başlanğıc nöqtəsi idi. Və bu elə zəngin nöqtə idi ki, açıldıqca açılırdı. Bu kiçik şəhərdə həm musiqi təhsili verilirdi, həm şeir məclisləri təşkil olunurdu, həm şahmat yarışları keçirilirdi, həm uşaqlar olimpiadalarda yüksək yer tuturdu. Bizim ailəmizin üzvləri bütün bu proseslərin içində idi. Bir sözlə, biz bu dağların, sərt qayaların bir parçası idik. Axı Ülvi 13 yaşında təsadüfən yazmamışdı:
Döyüşlərdə yoğrulmuşuq,
Gələcəyə qaranquşuq,
Həyat üçün doğulmuşuq,
Vətən üçün ölməliyik.
Ancaq Daşkəsən təkcə xəyallarımızı bulaq suyu kimi durultmadı, pərvazlandırmadı, həm də bu dağların dolanbac yollarını yaşatdı bizə.
Azərbaycanda müstəqillik uğrunda hərəkatlar başlayanda Ülvi uzaq Sibir çöllərində əsgərlik xidmətini çəkirdi, Şövqi Bakıda tələbə idi. Mən isə hələ də Daşkəsəndə şagird idim – kommunizmə keçməyi gözləyən sovet pioneri. Hər şeyi tam dərk eləməsək də, hadisələrin ciddi, bəzən təhlükəli olduğunu görürdük. Əvvəlcə Göyçədən qohumlarımız yurd-yuvalarını tərk etdilər. Bir neçə müddət bizdə də qaldılar və Bakıya köçdülər. Sonra Bakıda başlayan etiraz nümayişlərinin dalğası Daşkəsəni də silkələdi. Şəhərin kiçik meydanında əhali toplaşıb nə isə qışqırırdı, biz müəllimlərimizin sözünə baxmayıb səs-küylə nümayişə qaçırdıq, qapıbir erməni qonşularımızın köçüb getməsini susqun-susqun izləyirdik. Amma yenə hadisələrin məqsədi, insanların etirazlarının səbəbi qaranlıq qalırdı, müəllimlərimiz də çaşqınlıq içində idi. Sonra müstəqilliyin qiymətini Ülvi öz həyatı hesabına mənə “izah elədi” və mən birdən-birə böyüdüm. O qədər böyüdüm ki, yaşıdlarım uşaq göründü gözümə, içimdəki hisslər bu balaca şəhərə sığmadı, Bakı-Daşkəsən yolları dar çığıra oxşadı. Hətta ətrafdakı uca dağlar belə gözümdə təpəyə döndü. Gözümə görünən uzun bir yol və yolun üstündə məni gözləyən dağlardan da uca bir Ülvi var idi. Bu, müstəqillik yolu idi, Ülvi də mənim bələdçim. Beləcə yolumuza düzəldik – qorxusuz, hürküsüz, ta bu günə, sabaha kimi.
Yenidən dağlar qoynunda
Bilik Fondunun təşəbbüsü ilə Bilik günündə mühazirə oxumaq üçün məhz Daşkəsəni seçdim – mənim o dağlara ehtiyacım var idi. İşlərimlə bağlı neçə ölkəyə getsəm də, Avropada Alp dağlarına, Türkiyədə Uludağa qalxsam da, mənim məhz Daşkəsən dağlarına ehtiyacım var idi. Artıq yola hazırlaşanda anladım ki, bu, başlanğıcıma dönüş istəyidir. Qəribədir, illərdir duyduqlarımı və yazdıqlarımı indi bilavasitə yaşamalıydım.
Mən Daşkəsəni SSRİ yenicə dağılan bir vaxtda tərk eləmişdim, hələ heç müstəqillik aktımız qəbul edilməmişdi. İndi müstəqilliyimizin pik nöqtəsində yenidən ora dönürdüm. Yeniliklər olsa da, hər şey yerində idi, hətta bir vaxtlar yanıb kül olan balaca televiziya təmiri köşkü də. Sadəcə hər şeyin təyinatı dəyişmişdi: həmin kiçik köşk onu yandıranların acığına indi kosmetika satırdı. Çörək zavodu, univermaq – şadlıq sarayına çevrilmişdi, universam – beynəlxalq bank, klub – Heydər Əliyev Mərkəzi olmuşdu. Amma tək bir şey artıqlıq edirmiş bu balaca şəhərə, sanki təkcə o, şəhərin mənzərəsini pozurmuş, müstəqil Daşkəsənin azadlığına xələl gətirirmiş – kiçik kitab dükanı. Kitablarının ətrini indi belə unutmadığım, sonralar hər dəfə Axundov adına kitabxanaya gedəndə xəyalımda canlanan o balaca, kitablarla dolu, 15 kv.m-lik dükan yox idi, sökmüşdülər. Hamının yiyəsi tapılmışdı, kitabların yox. O qədər çaşdım ki, boşluğa baxa-baxa qaldım. Əcəba, müstəqilləşəndə kitabı kökündən sökmək lazım imiş?
İlk getdiyim Ülvinin oxuduğu məktəb oldu – Nəsimi adına orta məktəb. Uşaqlara müqəddəslik duyğusu aşılayan mötəbər müəllimlərdən yalnız aşağı siniflərdə Ülvinin sinif rəhbəri olmuş Nərminə müəlliməni gördüm. Amma nə ədəbi duyğuları ilhamla çatdıran Zaman müəllim, nə rəqəmlərin sirrini sakit bir təmkinlə açan Səmayə müəllimə yox idi.
Yerişimizdən tanıyır o bizi,
Gözlərimizdən duyur qəlbimizi.
Nəsihətdir, öyüddür hər kəlməsi, –
Anama bənzəyən anam var mənim.
Bəli, Ülvinin anasına bənzəyən Səmayə müəlliməsini görə bilmədim – Gəncəyə köçmüşdü. Ülvinin hər inşasını xüsusi fenomen kimi ədəbi məclisdə müzakirəyə qoyan Zaman müəllim isə Haqq dünyasında idi. Amma məktəbdə Ülvinin guşəsi var idi. Məktəbin direktoru Üfət xanımın dediyinə görə, hər il orda bir yeniyetmə Ülviyə çevrilirmiş, onun kimi geyinib onun Andını deyirmiş. Məktəb öz Ülvisinə sahib çıxmışdı.
Qəribədir, ancaq mən Nəsimi adına məktəbə ilk dəfə idi gəlirdim, çünki başqa məktəbdə oxumuşdum. Amma onun həyətində dayananda daha bir şeyi anladım: düz qarşımda uca dağların möhtəşəm mənzərəsi açılırdı və adama elə gəlirdi ki, elə bil bu dağlarla eyni boydasan. Bunu məndən qabaq, həm də daha yüksək bir ilhamla Ülvi duyurmuş!
Bu dağlardan, dərələrdən,
İlham aldım əzəl gündən.
Yaşamaqçün sevmirəm mən,
Sevmək üçün yaşayıram.
Sonra yadıma Ülvinin dağlara yazdığı başqa misralar düşdü, anladım ki, dağlar məndən Ülvinin sorağını gözləyir:
Bir bahar bir ömür onu tərk etdi,
Hayandan gəlmişdi, hayana getdi.
Bilmədi, bilmədi, o ömür bitdi,
Yollara boylanıb darıxdı dağlar.
Darıxan dağlara nə deyəydim?! Sadəcə susdum, amma daha başımı qaldırıb bir də dağların üzünə baxmadım.
Getdim öz oxuduğum orta məktəbə. O vaxtlar məktəb rus şairi Aleksandr Puşkinin adına idi. Yolda ilk rastıma çıxan rus dili və ədəbiyyatı müəlliməm Şamama müəlliməm oldu və elə ilk baxışdan tanıdı məni. İllər sonra neçə şagird yola salan müəllimin səni tanımasından gözəl nə ola bilər! İllərin daha da gözəlləşdirdiyi bu xanım məni tək qoymadı, məktəbə geri döndü və… bir an olsun gözünü üzümdən çəkmədi. Sonda dözmədi, səbəbini dedi: “Sənə baxsam da, gözümün qabağındakı Ülvidi”. Yəqin bilmirdi ki, ancaq o deyil, hamı, hətta dağlar-daşlar da mənə baxıb Ülvini görür. Ona görə yox ki, oxşayırıq, sadəcə, sanki onlar Ülvinin yolunu gözləyirdilər. Mən gəlişimlə onlara bu acı reallığı bir daha xatırlatmış oldum.
Sonra başqa müəllimlərimə də xəbər düşdü. Hər kəs toplaşdı: Duman müəllliməm, Hamaya müəlliməm, Solmaz müəlliməm – artıq əməkdar müəllim olan bu müdrik xanımların sadəcə varlığı belə adama enerji, ruh yüksəkliyi verirdi. Arada maraqla məndən soruşdular ki, rus məktəbi bitirdiyin halda, niyə Azərbaycan dilində yazırsan? “Ruhumun dilində yazıram”, – dedim. “Müəllimin güclü olub,” – Azərbaycan dilindən mənə dərs demiş Duman müəlliməm zarafat elədi. Onları dinləyə-dinləyə birdən ürəkdən elə sevindim, elə fərəhləndim ki, nə yaxşı ki, mənə məhz belə gözəl insanlar dərs deyib. Onların sevinci o qədər səmimi, o qədər ürəkdən, o qədər çox idi ki, məktəbin direktoru Aybəniz xanım mənə təklif elədi ki, tez-tez gəlim, axı doğma məktəbini unutmağa haqqın yoxdur. Düz deyir də, özüm yazıram ki, insan hər yeni yol başlamaq üçün yenidən başlanğıcına qayıtmalıdır.
Yeni çevrəmin başlanğıcında
Bəli, Daşkəsən elə həmin Daşkəsən idi, mən başqa idim. Maraqlıdır, elə bil bu hissləri də Ülvi 17 yaşında artıq yaşamışdı:
İndi mənim qarşımda
Durur başqa bir qaya,
Durur başqa bir zirvə.
Bu zirvə də, qaya da,
Yaranıb Nizamilər,
Nəsimilər, Puşkinlər,
Vurğunların əliylə…
İllər əvvəl getdiyim yola bir daha düzəldim – Daşkəsən-Bakı. O vaxtlar bilmirdim məni nə gözləyir, indi də bilmirdim. Xatırlayıram ki, ancaq bu dolanbac yolların tez bitməsini gözləyirdim. İndi də eyni hissləri keçirirdim – bircə bu dolama yollar bitib düz yola çıxsaydım. Bəli, başlanğıc eynidir, sadəcə yeni çevrəm daha geniş olacaq, yeni vəhdətim daha yüksək olacaq. Axı yenə Ülvi bələdçimdir, yanımdadır və yenə də qorxusuz, hürküsüz çıxmışıq yola.
Yollar saysız,
Yollar sonsuz,
Yollar ötür,
Dünənimdən,
bu günümdən, sabahımdan
ötür keçir.
Mən qorxmuram uzaq yola çıxmaqdan,
Çünki,
dünyadakı bütün yollar,
Anamın təndir evinin qabağından
ötür keçir.
Doğrudan da, bu yollar məni Ülvinin anasının yanına aparırdı. Axı indi evdə oturub anam da məndən soraq gözləyirdi – Daşkəsəndəki Ülvinin sorağını.
Bütün yollar Romayamı aparır?.. (27 oktyabr, 2014)
Roma insanlarda fərqli assosiasiyalar yaradır. Kimsə “Roma tətilləri”ndəki Odri Hepbörnün gözəl simasını, uğursuz sevgisini, kimsə Sezarı, böyük sivilizasiyaları, imperiyanı, kimsə də sirli Vatikanı xatırlayır. Amma bir fikirdə hamı həmrəydir: Roma möhtəşəmdir. Bəlkə də bu, bir vaxtlar qəbul edilmiş həqiqətin əks-sədasıdır. Necə ki, əsrlər boyu bir “ingilis centlmeni” obrazı formalaşıb və onun kimliyini, hansı siyasətlə başqa xalqlara “gülümsədiyini”, hansı niyyətlə “yardım əlini” uzatdığını yalnız şəxsi tanışlıqdan, əməkdaşlıqdan sonra bilmək olur, eləcə də Romanın cazibəsini hiss eləmək üçün, onunla şəxsən tanış olmalısan. Mən də tanış oldum.
Roma Avropanın qədim şəhərlərindən və sivilizasiyanın mərkəzlərindən biridir. Güc və hakimiyyət simvoluna çevrilmiş Sezar da Roma İmperiyasının başında oturub. Bəlkə də bu səbəbdən bura qüdrətin, hakimiyyətin başlanğıcı hesab edilir. Hər halda çox səbəb tapmaq olar ki, yolları Romaya aparsın. Məni də işgüzar bir yol aparıb çıxartdı “əbədi şəhərə”. Əsrlərin enerjisini, tarixi hadisələrin, simaların xatirəsini özünə hopdurmuş bu qədim məkan məndə də ziddiyyətli assosiasiyalar yaratdı.
Romanın romantikası
Romaya romantika axtarışı ilə gələnlər çoxdur. Necə ki, Parisin çirkli küçələri Viktor Hüqonun təqdimatı sayəsində əfsanə təsiri bağışlayır, eləcə də Romaya ayaq basan özünə borc bilir ki, Trevi çeşməsinə qaçıb öz eşqini tapmaq üçün ilk addımı atsın – hovuza qəpik atsın. Uzaq diyardan dağlar-daşlar aşıb, sərhədlər keçib gəlir ki, Romada sevgi var, onu götürsün! Maraqlıdır, milyonların, var-dövlətin sevgi-məhəbbəti alver mənbəyinə çevirdiyi bir dövrdə romantik insanlar qəpik-quruşa sevgi tapmağa ümid edirlər. Bilmək olmaz, bəlkə doğrudan da, bu simvolik qiymətə kimsə böyük eşqinə qovuşur? Amma onu bilirəm ki, məlumata görə, belə sevgi axtaranların sayəsində Trevidən ildə 700 min avro məbləğində atılmış qəpik toplanır.
Məncə, Romanın romantikası bura gələn insanların özündədir. Məgər uzaqda çalınan musiqiyə Tibr çayının kənarında rəqs edən cütlüyü ruhlandıran bu bulanıq çaydır? Məgər Borqeze parkında leysan yağışdan qaçıb ağacın altında qucaqlaşan sevgililər üçün Roma sadəcə bir bəhanə deyil? Bəli, insanlar öz doğma yerlərində darıxan romantikalarını çantalarına qoyub üz tuturlar düz Romaya və açıb buraxırlar azadlığa. Nəticədə həm özləri xoşbəxt olurlar, həm də Roma. Əslində, necə döyüşlərin, tökülən qanların şahidi olmuş Romanın divarlarından, abidələrindən heç də sevgi saçılmır. Biri elə Kolizey. Adama elə gəlir ki, şəhərin simvolu olan bu möhtəşəm tikilinin divarlarını diqqətlə dinşəsən, tamaşaçıları əyləndirmək məcburiyyətində qalıb döyüşən qladiatorların nərəsini, vəhşi yırtıcı heyvanla üz-üzə duran köməksiz insanların naləsini eşidərsən. Amma bu qorxulu səsləri nəhəng amfiteatrda öz sevgilərini nümayiş etdirmək istəyən sevgililərin səsi batırır. Bəli, dünyanın hər yerindən axışıb gələn sevgilər, romantikalar sayəsində Romanın üzü çiçək açır və o, romantikləşir.
İlk dəfə Kəbə haqqında oxuyanda onu tikən İbrahim Peyğəmbərin duası çox xoşuma gəlmişdi: “Rəbbim, bu şəhəri güvənli bir məkan elə”. Bəli, bir yurd yeri salınanda xeyir-dua çox vacibdir, hətta köhnə tikilini söküb yerinə yenisini tikmək belə xeyir-dua ilə olmalıdır. Yoxsa lənətlənmiş məkanda ancaq iblislər yuva salar, xoş güzərandan söz belə olmaz, ağbirçəklərimiz demiş, “ot-əncər də bitməz o yerdə, bitsə də xeyir verməz”. Romanı görəndən sonra daha bir həqiqəti anladım: sevgi dolu səmimi duaların qarşısında heç bir iblis dura bilmir.
Qadın ruhlu Vatikan
Roma həm də başqa bir dünyaya – Vatikana açılan pəncərədir. Qapı deyil, məhz pəncərədir. Çünki turistlər Romadan Vatikana ancaq boylana bilirlər, keçmək qadağandır. Turistlər Vatikanın bütün təmtərağını, möhtəşəmliyini, maddi qüdrətini hiss edirlər. Turistə başqa nə lazımdır ki?! Mən turist deyildim və bir yadelli müsəlman üçün mümkün ola biləcək qədər Vatikanla tanış ola bildim.
Vatikanda məni heyrətləndirən ilk şey qadına münasibət oldu. Müqəddəs Pyotr kilsəsinin çöl tərəfində xüsusi taxçalar düzəldilib və Vatikanın rəsmən müqəddəs elan etdiyi şəxslərin heykəlləri qoyulub orda. Orada hər 10-15 heykəldən ancaq biri kişi heykəli idi! Səbəbini soruşanda, bələdçimiz böyük bir coşğu ilə izah elədi. Sən demə, kilsə qadına çox yüksək dəyər verirmiş, çünki İsanı dünyaya gətirən Müqəddəs Məryəm də qadındır. Ona görə də, kilsənin girişindəki Məryəm ikonası xüsusilə qorunan və ən bahalı daşlarla bəzədilən, turistlərin gözündən uzaq tutulan ən müqəddəs küncdür. Qadın hər şeyin başlanğıcı imiş, mərhəməti kimi, elmi də (!) daha dərin imiş. Mən bilmədim eşitdiklərimə, gördüklərimə inanım, yoxsa illərdir oxuduğum, tədqiq elədiyim kitablara. Belə məlum olur ki, xristianlıqda qadınların mömin və qeyri-mömin qütblərə bölünməsi çox kəskindir: kilsəyə xidmət edən, “İsanın nişanlısı” tituluna layiq görülən qadınlar və bu dünyanın fani gözəlliklərinə, həzzinə əsir olan “aşağı varlıqlar”. Əsrlər boyu birincilər tutduqları mövqeyə görə cəmiyyətdəki hüquqlarından könüllü imtina ediblər, ikinciləri isə cəmiyyət özü məhrum edib bu hüquqlardan. Başqa sözlə desək, xristian aləmində qadının ruhu mövcuddur, fiziki varlığı yoxdur, olmamalıdır. Nəticədə bu gün feminist hərəkətlər də məhz xristian dünyasında doğulur, qadına müqəddəs deyənlər də xristianlardır.
Vatikandakı bələdçimiz sevincək onu da xəbərlədi ki, Papa I Fransiskan qərar verib ki, dinlərarası dialoqun təzahürü kimi, bu taxçalara başqa dinlərdən olan bir müqəddəs insanın da heykəli qoyulsun. İslam dünyasından da o cümlədən. Amma hələ qərar verilməyib kim olacaq. Ona deməsəm də, bunun heç şübhəsiz, sufi mütəfəkkir Rabiə əl-Ədəviyyə olacağanı düşündüm. Qadın olduğuna görə.
Yox, İslam dünyasında qadın müqəddəs deyil. Heç kişilər də müqəddəs deyil. İnsan insandır. İmanı, bilikləri onu kamilləşdirər, dünya həzzinə ifrat aludəçiliyi isə onu rəzilləşdirər. Hə, haqlı olaraq, deyə bilərlər ki, bəs pirlər, ocaqlar nədir? Xüsusi təfərrüatlara getmədən belə bir qısa izahat verim. İnsanlar var ki, Allahdan aldıqları nur sayəsində cəmiyyət arasında öz əxlaqı, biliyi, imanı ilə seçilirlər. Onlar kamillik nümunəsidirlər. İnsanlar da var ki, nurun bu insanların özlərinə məxsus olduğunu düşünüb, Allahdan alacaqlarını onlardan almağı umurlar. Əslində, təbiətdə də belə hadisə var: Ay Günəşə səbəb işıqlanır, gecənin qaranlığını aydınladır. Bilənlər bu işığın mənbəyini tanıyır, bilməyənlər isə Ayı Günəşə rəqib görürlər, hətta onu görəndə salavat belə çevirirlər.
Bir dəfə dəyərli filosofumuzun əsərlərindən birində oxumuşdum ki, Qərb qadın ruhludur, Şərq kişi ruhlu. O, öz fikrinə gözəl bir təhlil də vermişdi. Mən isə Vatikanı görəndən sonra bu sözlərin tam müstəqim mənasını gördüm. Vatikan bəzənməyi sevir: qızıllarla, brilyantlarla, oymalı-naxışlı taxtlarla və s. İslam dünyası isə zəngin bir libasda olsa da, xərcləməyi sevir. Sözümün təsdiqi üçün elə Avropa banklarını doldurub-daşıran ərəb şeyxlərinin Qərbin təklif etdiyi eyş-işrətə tökülən milyonlarını, Qərbi iqtisadi böhrandan çıxaran “dondurulmuş hesabları” desəm bəsdir.
İmanımızın zər-zibası, yoxsa zər-zibaya inam?
Vatikanla ilk tanışlıq qeyri-ixtiyari müsəlmanların dini mərkəzi olan Kəbə ilə müqayisə ilə başladı. Nə qədər qəribə olsa da, tərəzinin gözü eyni gəldi. Bizim bələdçimiz rahib dostumuz Müqəddəs Pyotr kilsəsində brilyant qaşlara tutulmuş Müqəddəs Məryəm ikonasını, Papanın qızıldan hazırlanmış taxtını və daha neçə bərli-bəzəkli qiymətli şeyləri göstərdikcə ilk sözü bu olurdu: “Bu, qüdrətin və gücün simvoludur.” Amma bu var-dövlət həqiqətən də qüdrət və gücdən xəbər verirdi. Vallahi, imanı zəif olan birisi bu möhtəşəmliyin, zənginliyin qarşısında istər-istəməz diz çökərdi. İmanından gen düşmüş insanlığın bu gün “qüdrət və gücün” qarşısında səcdə etməsinin mənasını aydınca görüb dərk elədim.
Kilsədə maraqlı bir divar da var idi – boz suvaqlı, ortasında kiçik şüşə pəncərə. Bizə izah etdilər ki, 50 ildən bir Papa bu şüşədən basır və divar uçur. Sonra onu yenidən tikirlər. Bu, yenidən doğulmağın, təzələnməyin simvolu imiş. Bu kiçik divar düz Papanın qızıl taxtı ilə üzbəüzdür. Maraqlıdır, bir tərəfdə 50 ildən bir dəyişən, yenilənmənin sadə simvolu, o biri tərəfdə isə əsrlərdir donub qalan, sahiblərini dəyişən, prinsiplərini dəyişməyən qızıl taxt-tac… Belə başa düşdüm ki, 50 ildən bir dəyişən elə bircə bu divardır.
Kəbə içi boş dörd sadə divarlı qədim bir tikilidir. Kimisi onun Adəm, kimisi də İbrahim peyğəmbər tərəfindən Allahın adına inşa edildiyini deyir. Kəbə müsəlmanların qibləsi, ən müqəddəs Evi, İslamın əsas vacib mərasimlərindən birinin – Həcc ziyarətinin məkanıdır. Nə qədər sadə olsa da, tarix boyu ən əhəmiyyətli mərkəz olub. İnsanlar özləri üçün ən əziz qiymətli şeylərlə bu mərkəzə üz tutublar: ya onu nümayiş etdirmək, ya da qazanc əldə eləmək üçün. Bura həm bazar, həm mədəniyyət mərkəzi, həm də əsas səcdəgah olub. Cahiliyyə dövründə karvanlar burada dayanar, ən gözəl poeziya nümunələri qızıl saplarla tikilib Kəbənin divarından asılar, bütlər burada saxlanardı. İslam gəldi və Məhəmməd peyğəmbər Kəbənin və insanların içindəki bütləri yıxdı. İnsanlar azad oldu, gözlərindən pərdə götürüldü. Bəs bu gün Kəbədə nə var? Bu sadə divarlar çöldən təqribən 6 milyon dollara başa gələn örtüklə – Kisvə ilə örtülüb. Bu örtük hər il dəyişdirilir, köhnəsi hissə-hissə möminlərə paylanır. Kəbənin içərisi də artıq sadə deyil. Döşəmə və divarlar yarıya qədər qranitdəndir. Yarıdan yuxarı isə üzərində qızıl iplərlə Quran ayələri tikilmiş yaşıl örtüklə tutulub. Cəmi bir neçə kilometr uzaqda isə müsəlman uşağı ya aclıqdan, ya da silahdan ölür. Yenə bir dünyanın iki üzü – bir-birindən fərqli, bir-birindən xəbərsiz. Çünki insanların könlündə yenə bütlər məskən salıb, gözlərindən yenə pərdə asılıb…
Məni heyrətləndirən daha bir məsələ isə gözəlliyə baxış oldu. Vatikanın dörd tərəfi – tavanı, döşəməsi, divarları gözəl heykəllər, sənət əsərləri ilə doludur. Amma əsl gözəllik mücəssəməsi – Mikelancelonun imzaladığı tək əsəri “Pyeta” turistlərdən bir neçə metr aralıda şüşə arxasındadır. Parisdə Luvrdakı Mona Liza kimi. Mən inanıram ki, belə böyük şedevrlər cansız deyil, bir müsbət enerji saçırlar, gizli bir sirdən xəbər verirlər. İnsanlar özlərini bu müsbət enerjidən məhrum ediblər, ruhları ucadan ilahi sirlərdən uzaq qalıb informasiya bolluğunda boğulmağa üstünük verirlər. Düzdür, bu şüşə nadir sənət əsərlərini – insan-Yaradan vəhdətinin təzahürlərini ağlı çaşmış kəslərin verə biləcəyi zərərlərdən qoruyur. Amma bir də başqa assosiasiya yaranır. Deyirlər, vaxtilə Kəbədəki Qara daş ağ rəngdə olub, sonra günah dolu nəfəslərdən qaralıb. Bəlkə də heç elə deyil. Ancaq bu şüşə arxasında qalan gözəlliklərə baxanda deyilənə inanmağa başlayıram.
Sonluq əvəzi
Bəli, bütün yollar Romaya gedir, daha doğrusu, getməlidir. “Əbədi şəhərə” gedən yolumda sevgi tərənnümçüsü təsəvvüf mənə tək Həqiqəti bir daha xatırlatdı: həqiqətə gedən yolda insanın yaşadığı hal və məqamlar ona mərifətin müxtəlif qatlarını açır və hər yolun sonu onun başlanğıcı olur, yəni bu, daim dəyişən və sonu olmayan bir inkişafdır. Roma yolun sonu deyil. Sadəcə dayanacaqlardan biridir. Dayanmaq olmaz, dayansan dizlərin qatlanar və sən bu dünyanın parıltısı qarşısında qeyri-ixtiyari səcdə etmiş olarsan. Etmə.
Afina və mən (9 sentyabr, 2013)
İsgəndəriyyəli Hipatiyaya ithaf edirəm.
Afina şəhərinə getmişdim: Dünya Fəlsəfə Konqresində iştirak etdim, məruzəmi təqdim etdim, fəlsəfi müzakirələrə qoşuldum, şəhəri gəzdim, Qərblə Şərqi müqayisə etdim, nöqsan axtardım, Likabett dağına qalxdım ki, dünyaca məşhur Akropola (Yunancadan tərcümədə “Yuxarı şəhər) yuxarıdan aşağı baxım. Ən nəhayət, Afina haqqında tənqidi bir məqalə yazdım. Və hər şey bu məqalə ilə başlandı: Afina yuxuma gəldi. Yox, şəhər yox, şəhərin hamisi olan ilahə Afina!
Akropolun tən ortasında durmuşdum. Uzun hörüklü bir qız idim. Sanki bütün varlığımla Şərq idim. Qarşımda isə möhtəşəm, müdrik, gözəl Afina – Qərb dayanmışdı! Poseydona qalib gələn, müharibələr yaradan, ulu Zevsin qürurlu qızı mənə yaman qəzəblə baxırdı.
- Sən bir baxışla, bir-neçə günlük ziyarətlə mənim qədim şəhərimə necə qiymət verib, onu bəyənməyə bilərsən?
- Mən sənin şəhərinin zahirini, insanların da bu zahiriliyə səcdə etməyini bəyənmədim.
- Sən fəlsəfə dünyasına iddialı ola-ola zahirə qiymət verməklə kifayətlənirsən. Müdriklik budurmu?
- Sənin şəhərində bütün dəyərlər tapdaq altındadır. Ən aşağıda isə qadını gördüm. Qadınların hamisi müdrik Afinanın şəhərində qadına verilən dəyər zahirləmi bitir?
Bəkarət simvolunun qaşları çatıldı, amma neçə tanrının dizini yerə gətirən bu qəzəbli xanım geri durmaq fikrində deyildi…
- Sən islam dünyasında baş verənləri görmürsən, gəlib Avropaya insan hüquqlarından dərs verirsən?
- İslam qadınlara tam hüquq verib, onu sadəcə düzgün anlayıb, düzgün tətbiq etmək lazımdır. Avropada isə qadın tapdaq altında qalmışdı, özünü təsdiq eləmək üçün hüquqlar uydurmağa başladı.
Afina bir qoluna boynunda qıvrılan ilanı doladı, o biri əlindəki nizəni yuxarı qaldırıb üstümə gəldi. Yarı təəccüb, yarı qəzəblə bağırdı:
- Sən kimsən ki, gəlib mənim meydanımda ağalıq eləyirsən?
Doğru sözə nə deyəsən, amma mənim də ürəyim dolu idi.
- Elə hər yer sənin meydanın deyilmi? İndi mənim heç nəyim qalmayıb, hamısı sənin olub. Mənə isə harada artığı, lazımsızı, təhlükəlisi var onu verirsən.
Sözlərim Afinanı məmnun saldı və o, dayandı. Hətta çatılmış gözəl qaşlarının düyünü də açıldı.
- Hə, bunu düz dedin. Hamısı mənimdir.
- Amma bu xaraba məbədlə sən çətin ki, uzun müddət duruş gətirəsən. Bura yeni nəfəs lazımdır, o da bizdədir.
Afinanın kefi lap duruldu:
- Bəlkə də sən deyəndi, ancaq sizin olanınız elə o quru nəfəsdir. Onu da özünüz qaça-qaça, bir-birinizi tapdalaya-tapdalaya bizə verməyə can atırsınız, az qala yarışa giribsiniz. Mənim bu sarayımın ömrünü uzadırsınız. Bütün bunlar sənin dərk edə biləcəyin məsələlər deyil. Get, hörüklərinlə oyna, – ilahə istehza ilə məni süzdü: – Qoy sənə bir sirr açım. Hipatiyadan üzü bəri çox qadınlar müdriklik eşqinə düşüblər. Onun taleyini gördün – tikəsi ələ düşmədi. Niyə? Çünki qadınlığı ilə filosofluğu bir-birinə mane oldu, döyüşdə kişilərə uduzdu. O elə bilirdi qadınlığını hesablamalarına, düşüncələrinə qurban verib. Amma bilmirdi ki, qurbanı qəbul olunmayıb. Sonralar da hansı qadın filosofluq eşqinə düşdüsə, öz qadınlığı onun qarşısını aldı, məhv elədi onu. Bu ucalıq – müdrikliklə qadınlığın vəhdət məqamı ancaq mənə məxsusdur! Güclə gözəlliyin harmoniyasını yaşadan tək mənəm! Öz qadın nəfsinə yenilməyib müdriklik nurunu söndürməyən yalnız mənəm! Odla suyu bir arada saxlamaq hünər tələb edir! Bəs sən? Sən nəyi qurban verəcəksən?
Afina nizəsini uzadıb hörüklərimi oynatdı:
– Əlbəttə, müdrikliyini, bütün qadınlar kimi. Sadəcə imkan gözləyirsən – Afina qəhqəhə çəkdi. Səsi Akropolun sütunlarını silkələdi, tavan əsdi.
- Bəs sən bu gün demokratiya, insan hüquqları, qloballaşma şüarı ilə bəşəriyyəti nəyini qurban verməyə məcbur edirsən? Son iki əsrdə sənin bu məbədindən daha çox bəşəriyyəti alçaldan ideyalar çıxırsa, bu, sənin məbədinin artıq xaraba olmasına sübut deyilmi?
Afinanın gözlərindən şimşək çaxdı və əlindəki ilanı buraxıb hörüyümü qoluna doladı:
- Sən qadınsan! Səndən filosof olmaz! Mənə ağıl öyrətmə. Sən heç vaxt bu hörüklərindən keçməzsən… Uzunsaçlının ağlı gödək olur.
Mən silahsız idim. Gücüm ancaq sözümə çatırdı. Hörüklərim də incidirdi. Ağrıdan gözlərimdən od çıxsa da, dilimi dinc qoymadım:
- Sən ilahəsən. Mən insan. Sən insanlara hikmət öyrətsən də, onların qalxa biləcəyi zirvədən xəbərsizsən! Sən mənim yüksək insanlıq məqamımdan xəbərsizsən! Sən Zevsin başından çıxıbsan, nə bilirsən Allahın üfürdüyü ruh nədir? Buna görə sənin hamilik elədiyin bütün müqəddəs şeylərin quru sütunları qalıb, mənim inandıqlarımı qanına qəltan edib, ölkələrimi məkrli siyasətlə viran qoysan da, imanıma, mənəviyyatıma toxuna bilmirsən, çünki onu Allah qoruyur, o, Allahın əmanətidir.
Bilmirəm gün işığında parlayıb gözümü qamaşdıran Afinanın dəbilqəsi oldu, ya qılıncı. Havanı şiddətlə kəsən iti qılınc üzərimə elə anidən endi ki, özümü müdafiə eləməyə imkan belə tapmadım, bircə “Allah” deyə bildim. O an hansı isə bir qüvvə məni qucağına alıb qılıncın altından çıxartdı və sürətlə səmaya qaldırdı. Qurtulmuşdum. Afina hiddətlə aşağıdan yuxarı mənə baxırdı, amma arxamca qalxmırdı, ya da qalxa bilmirdi. Məni həmin qüdrətli əl havadaca saxlamışdı. O an elə bir yüksəklikdə idim ki, sanki Günəşin özünə belə mən nur verirdim. Birdən gözüm Afinanın əlinə sataşdı: hörüklərim əlində qalmışdı. Anladım ki, bu yüksəkliyə o hörüklərlə qalxa bilməzdim. Amma onu da anladım ki, bir insan kimi ilahəyə üstün gəlsəm də, bir qadın kimi məğlub oldum. Bəli, həm qadınlığın, həm də müdrikliyin vəhdətini saxlayan Afina haqlı çıxdı. Sadəcə bir məsələdə yanıldı: mən müdrikliyi yox, qadınlığı qurban verdim… Tam bir çaşqınlıq içindəydim. Bilmirdim, ağlayım, yoxsa sevinim. Bu ucalıqdan aşağılar çox bəsit, çox cılız görünürdü, amma qopmuş hörüklərimin yeri çox ağrıyırdı.
Aşağıda Akropolun uçuq sütunları arasında dayanmış Afinanın qəzəbli gözlərinə baxdıqca anladım ki, bura qalxmaq, bu işıqla nurlanmaq üçün mütləq o zərbəni almalıydım, o qurbanı verməliydim. Mən burda iki seçim qarşısındaydım. Bir tərəfdən, ya Afinanın və onun simasında Qərbin səcdəsinə durmalıydım, bu sütunları vəsf eləməliydim, ya da onun uçuq məbədini başına uçurmalıydım. Mən ikincini seçdim. Digər tərəfdən, mən ya Penelopa kimi Odisseyin yolunu gözləyə-gözləyə Afinadan qadınlığın min bir sirrini öyrənməliydim, ya da malik olduğum yüksək hikmətdən sağlam bir ip kimi yapışıb bura qalxmalıydım. Mən yenə ikincini seçdim. Daha doğrusu, bu seçimi mənim yerimə məni ülgüc kimi iti qılıncın altından çıxaran o qüdrət sahibi elədi. Hörüklərimi qurban verməyimi də o istədi. O zaman niyə mən özümü məğlub hiss edirəm, əgər əlimdən belə bir qüdrətli əl tutubsa? Niyə özümü məhv olmuş hiss edirəm, əgər möhtəşəm bir ilahə mənə aşağıdan yuxarı baxırsa? Hörüklərim qopub, ona görə?!
Uçmuş məbədin sağ qalmış sütunları (4 sentyabr, 2013)
Avqust ayında Afinada Ümumdünya fəlsəfə konqresi keçirildi. 5 ildə bir dəfə keçirilən belə mötəbər bir tədbirin Platonun vətənində keçirilməsi ona xüsusi bir dəyər verirdi. Özünü fəlsəfəyə yaxından-uzaqdan aidiyyətini hiss edən hər kəs orada iştirak etməyi özü üçün bir fəxr bilirdi. Bəlkə də bu səbəbdən konfrans təşkilatçılığı aşağı səviyyədə olsa da, 2 min əvəzinə 5 min adam dəvətli idi. Emosiyalar, münasibətlər müxtəlif idi. Hər cür insan görmək mümkün idi burada. Əsa ilə zorla ayağını sürüyən qocaman fikir adamları, yenicə PhD titulunu qazanıb qürurla ətrafa boylanan və dünyanı qurtaracağını zənn edən gənc alimlər, hər yerdə qaynaşan tələbələr, bura sadəcə gəzməyə gələn “biznes-alimlər” və daha kimlər. Paralel keçirilən onlarla seksiyalar, yüzlərlə mövzular, səhnələşdirilmiş simpoziumlar, sərgilər və daha nələr. Qısacası, tam bir xaos. Bu qarışıqlıqda məndə heç cür ümumi bir mənzərə yaranmırdı, yekun təəssürat formalaşmırdı. Axı, mən də bu xaosun içindəydim, axına qoşulub itib-batmışdım.
Nəhayət, Afina şəhərinin qısa bir gəzintisinə çıxanda mənzərə aydınlaşdı, xaosdakı düzən göründü. Duman dağıldıqca açılan mənzərə məni daha çox düşündürdü. Düşündürən isə həm mənim üçün bir əks qütb olan Qərb təfəkkürünün fərqli bir tərəfi, həm də fəlsəfənin bu günü oldu.
Afina eramızdan əvvəl XV əsrə aid olan və dünyanın ən qədim şəhərlərindən biri, demokratiyanın, fəlsəfənin beşiyi, teatrın, Olimpiya oyunlarının, qədim sivilizasiyanın məskəni, hazırda Avropanın ən böyük meqapolislərindən biri, Şengen zonası, bir sözlə, elit Avropa şəhərlərindən biridir. Düzdür, Yunanıstan həm də iqtisadi böhran, narazı əhalinin nümayişləri deməkdir. Ancaq bilirsən və şahidi olursan ki, Avropa öz canının-qanının qayğısına qalır və Yunanıstan nə Sudan olası deyil, nə də Suriya. Və bütün bunlar o deməkdir ki, Afina sözün hər mənasında həm Avropanın siması, həm də fəlsəfənin səviyyəsinin göstəricisi sayıla bilər.
Afina və Qərb
Afina deyəndə ilk yada düşən tanrılar, Afina ilahəsi ilə Poseydonun döyüşü, möhtəşəm Akropolis, Zevsin məbədi, Panteon, Parfenon, qədim Agora olur. Kiçik bir düzəliş: məbədlərin, sarayların özü yox, xarabalığı. Turistlərin xəyallarının məskəni və bu gün görə biləcəkləri yerlər, Afinanın fəxri nə vaxtsa möhtəşəm olmuş məbədlərin, meydanların, binaların özü yox, uçuntularıdır. Bələdçidən hər addımda belə sözlər eşitmək olur: “Bu möhtəşəm bina eramızdan əvvəl filan əsrdə tikilib, filan əsrdə filan müharibədə dağılıb, bu gün siz yalnız onun sütunlarını görə bilərsiniz”. Sütunların üzərində hikmətli sözlərin qorunub saxlanması bu tarixi yerlərin sirrini, möhtəşəmliyini daha da artırır. Kimlərsə bu qədim yerlərdə gəzəndə, qədim divarlara əlini vuranda düşünür ki, nə vaxtsa Aristotelin əli dəyən yerə indi mən toxunuram, Zevsin qüdrətini hiss edirəm və s. Bu hissləri hələ XVII əsrin sonu XVIII əsrin əvvəllərində ingilis şairi Bayron da keçirtmişdi:
Mənim Elladam! Gözəlliyin sərdabəsi!
Süqutunda da ölməz, möhtəşəm.
De, sənin varislərin: oğulların, qızların,
Kimin hünəri ilə səfərbər olacaqdır?!
Düz dibində dayananda adama elə gəlir ki, bu nəhəng sütunlar səmanı öz üzərlərində saxlayırlar. Və şairin dediyi sözlər yəqin ki, çoxlarının ürəyindən keçir. Lakin mən məsələnin fərqli bir tərəfini düşündüm və yadıma maraqlı bir paradoks düşdü. Bəzən Şərqin dünya sivilizasiyasına verdiyi bəhrədən, elmin, fəlsəfənin inkişafındakı rolundan danışanda, irad tuturlar ki, bunlar orta əsrlərdə – keçmişdə (!) olub. Əcəba, eramızdan əvvəlki möhtəşəmliyin bu xaraba halına baxanlara qürur haqqını kim və nə verir? Qərbin hakim mövqeyi, yoxsa Şərqin mütiliyi? Qərbdə elmin, Şərqdə isə dini biliklərin inkişafı? Yəqin ki, bunların hər birinin yekun rəydə öz payı var. Lakin məsələnin daha dərin təhlili başqa bir həqiqəti ortaya çıxarır.
Qədim yunan fəlsəfəsinin “məbədi” Şərq “daşlarından” tikilmişdi. Onu tikən Pifaqor, Demokrit, Platon və başqaları ustalığı Qədim Misirdən, Babilistandan, Azərbaycandan, Ərəbistandan, Hindistandan, Həbəşistandan öyrənmişdilər. Çoxsaylı işğallar, barbarlıq baş alıb gedəndə, eyni zamanda, dinin fəlsəfəyə radikal mövqeyi bəşəriyyətin diqqətini həqiqətdən yayındıranda və bu sarayı diqqətsiz qoyanda, o, uçulmağa məhkum olmuşdu. Ona sahib çıxan və qoruyan İslam filosofları – Fərabi, İbn Sina, İbn Rüşd, İbn Xəldun oldu. Daha sonra, yəni təqribən XVII əsrdə bu məbədə Qərb sahib çıxdı və qapıları Şərqin üzünə bağladı. Beləcə, Qərb oldu möhtəşəm saray sahibi, Şərq isə qaldı evsiz-eşiksiz.
“Məbədin” taleyi bundan sonra daha da ağırlaşdı. Fəlsəfədən müxtəlif və çoxsaylı istiqamətlər ayrılmağa başladı və hər yeni qol fəlsəfəyə meydan oxumağa başladı. Sanki məbədin daşlarını söküb o daşlardan yeni binalar tikməyə başladılar. Maddiyyat mənəviyyatı üstələdi. Məbədin mərmər sütunları, qranit divarları onun içindəki mahiyyətdən daha önəmli oldu! Beləcə məbədin içindəkilər – İslamın qoruyub saxladığı, nəfəs verdiyi həqiqətlər talan olundu, yerdə qalan isə qədim yunan dövründən qalan sütunlar oldu. Amma qəribə bir paradoks yaşandı: içində oturduqları sağlam binanın hansı talanın nəticəsində olduğunu düşünmək istəməyən Qərb yerdə qalan xarabalıqla qürur duyub dünyaya meydan oxumağa başladı!
Bəli, Afina həqiqətən muzey-şəhərdir. Amma o yalnız Qərb təfəkkürünün tarixini yox, həm də bugününü gözəl əks etdirir. Belə ki, Afinanın küçələrində son dövrlərə aid qəribə heykəllər, fiqurlar görmək mümkündür. Bunlardan iki detal məni dəhşətə gətirdi: biri yunan heykəltəraşı Kostas Varotsosun Olimpiya oyunlarında marafon qaçışlarında iştirak edən idmançıların şərəfinə şüşədən düzəltdiyi “Qaçan insan” idi. Küləyin sovurduğu, didik-didik etdiyi insan. Maraqlıdır, adətən heykəllər hərəkətsiz olsalar da, onlarda bir həyat sezmək mümkündür. Amma bu heykəl əslində qaçan insanı təsvir etsə də, özü fərqli təsəvvür yaradırdı: nəhəng, amma küləyin bitirdiyi bir insan! Heykəl qeyri-standart ölçülü şüşələrdən olduğundan, bu 10 metrlik insan donmuş bir bədheybəti xatırladırdı.

İkinci detal isə şəhər boyu qoyulan insan bədəninin ayrı-ayrı hissələrinin – ayaqların, barmaqların, əllərin və s. fiqurları idi. İnsanı hissə-hissə daşda təsvir etmək və bununla diqqəti hərəkətə, plastikaya yönəltmək ənənəsi hələ fransız Oqüst Roden tərəfindən qoyulub. Qəribədir ki, “Düşünən insan”ı ilə məşhur olan heykəltəraş həm də başsız və əlsiz “Addımlayan”ın da müəllifidir. İndi bu ənənənin nəticələri Afinanın küçələrinə səpələnmişdi. Qəribədir, bu, ayrı-ayrı insan tikələri sanki daha canlı idi və bu, insanı dəhşətə gətirirdi.
Afinadakı bu iki detalı – iki yaradıcılıq əsərini tutuşduranda, ürəkdən yunan heykəltəraşlarına əhsən dedim. Qərb insanını bu qədər dəqiqliklə yalnız qərbli özü təsvir edə bilərdi: bütöv insan çoxdan donub, durğunlaşıb, didilib; yaşayan, daha doğrusu, fəaliyyətdə, hərəkətdə olan isə ayrı-ayrı orqanlardır.
Əcəba, Bayronun çağırışına gedə biləcək insan bunlardan hansıdır?
Afina və fəlsəfə
Fəlsəfə konqresinin məhz Yunanıstanda keçirilməsinin xüsusi bir təsiri var idi. Bəlkə də iştirakçıların ikiqat artıq olmasının səbəblərindən birincisi bu idi: hər kəs fəlsəfənin beşiyini görməyə can atırdı, hətta bunu həyata keçmiş ən böyük arzusu hesab edirdi. Bəlkə də buna görə, mənim də bu konqresdən gözlədiklərim daha çox idi. Gördüklərim isə bunlar oldu…
Qədim Yunan fəlsəfəsini bilməyən belə, elə küçələrin adlarına baxsa, anlayar ki, Afina hər mənada fəlsəfənin vətənidir: Platon bağı, Aristipp küçəsi, Diogen döngəsi, Sokrat prospekti. Bir sözlə, memorial lövhələr vurulmasa da, bütün fəlsəfənin nəhənglərinin adları əbədiləşdirilib. Hərdən adama elə gəlir ki, Afinanın küçələrində dolaşmaq elə bu filosofların arasında dolaşmağa bərabərdir. Bu sadəcə bir anlıq olur – öz dünyanda qurduğun xəyallara dalanda. Platon Akademiyası deyilən bağda uşaq oyun meydançasını, Sokrat məktəbini xarabalıqlar arasında görəndə isə bu xəyallar tüstü kimi dağılır. Və sən ideyalar dünyasından düşürsən bu al-ver dünyasına.
Bunlara tamaşa etdikcə, düşünürsən ki, nə vaxtsa yalnız seçilmişlərin daxil olmağa icazəsi olan bu məbədlər, bu müqəddəs məkanlar indi necə kütləviləşibsə, macəra və ekzotika axtaran turistlərin tapdaq altına necə çevrilibsə, fəlsəfə də eləcə kütləviləşib.
Platon deyirdi ki, fəlsəfə hər kəs üçün deyil, ancaq seçilmişlər üçündür. Sonralar sufilər də təkid edirdilər ki, seçilmiş şəxslər üçün açılan hikmətlər hamı üçün gizli qalmalıdır. Onu səviyyəsi çatmayan insanlara açmaqla onları fəlakətə sala bilərik. Maraqlıdır ki, sufi şeyxləri Mənsur Həllacı məhz bu sirləri ictimailəşdirməkdə və insanları çaşqınlığa salmaqda günahlandırırdılar. İnsanların fəlakəti – cəmiyyətin fəlakətinə gətirir: cəmiyyət ya öz problemlərini, məsuliyyət daşıdığı vəzifələri unudub “filosof” olmağa iddialanır və bunu diplom almaqla həll edir, ya da fəlsəfəni öz məişət səviyyəsinə endirir. Nəticədə, əsl filosofun özü də, sözü də dəyərdən düşür,.
Bilmirəm, hansı birinci olub: fəlsəfə kütləviləşib deyə, indi məbədinin quru sütunları qalıb, uşaqların oyuncaq meydançasına çevrilib, yoxsa əksinə?
Bəli, günü gündən problemləri artan bu dünyanın 5 mindən artıq iddialı “filosofu” fəlsəfənin bu “xaraba beşiyində” yığışıb bəşəriyyətin dərdinə əlac axtarırdılar. Mövzuların rəngarəngliyindən adam çaş-baş qalırdı. Burada Konfutsi, Buddizm, Xristianlıq fəlsəfəsindən, Afrika, Asiya, ayrıca Koreya, Çin, Hind, Rusiya fəlsəfələrindən tutmuş, təhsilin, biznesin, idmanın fəlsəfəsinə qədər hər şeyin hikmətini axtarırdılar. Yeri gəlmişkən, türk fəlsəfəsi ümumiyyətlə yox idi! İnsan hüquqlarını, demokratiyanı müdafiə eləmək üçün günlərlə müzakirələr apardılar. Hər mövzuya ən az 3-4 seksiya həsr olunmuşdu. Yaxından-uzaqdan, ucundan-qulağından fəlsəfəyə aidiyyəti olan bütün sahələr təmsil olunmuşdu. Amma qəribədir, bu böyük konqres ruhu ilə, təşkilatçılığı ilə, problemlərin həllinə verdiyi bəhrəsi ilə Kostas Varotsosun didik-didik olmuş “Qaçan insan”ını xatırladırdı: nəhəng, tükənmiş, bir-birini tamamlamayan şüşə qırıntıları.
Bu böyüklükdə “beşikdə” keçirilən nəhəng konqresdə zəif seksiyalardan biri də islam fəlsəfəsi idi və təqdim olunan mövzuların yarıdan çoxu orta əsrlərə aid idi. Burada bir yox, kompleks səbəblərdən danışmaq olar: dünyada islama qarşı süni şəkildə artırılan fobiya və antipatiya, islam aləmində fəlsəfənin ikinci dərəcəli yer tutması, müsəlman filosofların və tədqiqatçıların özlərinin laqeydliyi, müsəlman cəmiyyətinin məhz bu istiqamətdə zəif təşkilatlanması və s.
Bəli, İslam hələ də dünəni ilə mövcuddur. Amma mənim diqqətimi daha bir maraqlı fakt cəlb elədi. Konqres keçirilən Universitetdə – Fəlsəfə Məktəbində hər sinif ortağında lövhənin başında ikona var idi. Fəlsəfənin prinsiplərini öyrədən və öyrənənlərin başı üzərində İsa peyğəmbərin Пантократор (Παντοκράτωρ – İudaizmdə Allahın adlarından biri) adlanan əsas ikonası yerləşdirilmişdi. Qəribə paradoksdur: bir-birinə düşmən kəsilən kilsə və elm bu gün Universitetdə birləşiblər. Bundakı hikməti bir Vatikan keşişi ilə İslam haqqında söhbətdə anladım. Pantifik Lateran Universitetinin professoru Giafranko Basti geniş bir təbəssümlə dedi: “İslam əslində Qərbin dinidir”. Bu tezisi mən professor Səlahəddin Xəlilovun əsərində oxumuşdum. Amma bir Vatikan keşişinin dilindən bunu eşitmək məni çaşdırdı. Bir vaxtlar Nitsşe də “Dəccal” əsərində xristianlığı günahlandırırdı ki, İslamın gözəlliklərini tanımağa mane olub, antik mədəniyyətdən sonra islam mədəniyyətini də tapdalayıb. Keşiş Bastinin Xəlilovun kitabını oxuduğunu bildiyimə görə, ona ilk sualım: “Siz bunu Xəlilova istinadən deyirsiniz?” oldu. O da təəccübləndi: “Xəlilov da bu fikirdədir?” Məncə, onu daha çox təəccübləndirən bir şərqlinin belə düşünməsi idi. Bəli, məsələnin mahiyyəti açıldı: həqiqətən, İslam qərblilərə imanlarını qaytarmışdı və dinlərinə hörmət eləməyi öyrətmişdi. Bunu dərk edən və həqiqətin hansı isə səviyyəsinə yüksələ bilən bu faktı etiraf edib və edir. Həyatın dibində eşələnənlər isə hələ də yanlışlıqları ilə fəxr edirlər.
Afina və Biz
Belə möhtəşəm bir tədbirdə itib-batmamaq böyük hünərdir! Burada fərqlənən, digərlərinin diqqət mərkəzində olan filosofları üç qismə ayırmaq mümkün idi: antik dövrün müdrikləri: Platon, Konfutsi; klassik Qərb filosofları: Kant, Kyerkeqor, Şopenhauer, Yaspers; müasir filosoflar – dünyada öz imzasını təsdiq etmiş və yaşları səksəni haqlamış şəxslər: Anna-Teresa Timiniçka, İoanna Kuçuradi, Jurgen Habermas, Umberto Eko. Amma bir istisna da oldu bu konqresdə. İclaslardan biri Azərbaycanlı filosof Səlahəddin Xəlilovun kitabının müzakirəsinə həsr olunmuşdu və tədbirə ən fərqli ölkələrdən alimlər qatılmışdı. Müxtəlif fikirlər, təhlillər səsləndi. Ən maraqlı təklif isə Vatikanın Lateran Universitetinin professoru Françesko Alfieridən oldu: “Bu kitab italyan dilində də olmalıdır. Çünki dinlər və sivilizasiyalararası dialoqda əvəzsiz rol oynaya bilər”. Əslində, o, kitabı artıq tərcümə eləmişdi və burada yalnız məlumat verirdi. Professor Alfieri əlindəki kitab haqqında nadir bir xəzinə kimi danışırdı və mənim içimdən bir təşviş keçdi: “Daha bir hikmətimizi düzgün dərk edə bildilər və artıq özününküləşdirməyə başlayıblar”.
Bəli, bu dünyada fəlsəfənin daş sütunları çox köhnəlib, xarabalıqları həvəskarların tapdaq altına, ekzotika obyektinə, nüfuz vasitəsinə çevrilib.Amma hər nə qədər bu sütunlar möhtəşəm olsalar da, hər nə qədər özlərində dərin bir hikmət, tarix ehtiva eləsələr də, ora artıq məbəd deyil, xarabadır! Bu sütunlar nəhəng olsalar da, artıq o qədər köhnəliblər ki, onların üzərində yeni məbəd tikilə bilməz. Düzdür, tikməyə cəhd göstərənlər var, lakin, bu yeni çox böyük olsa, sütunlar davam gətirməz. Kiçik olsa, bu nəhəng sütunların fonunda itib-batar. Bəs çıxış yolu nədədir?
Yeni ideya sütunları və onların üzərində yeni ideya məbədi. Hikmət daşda-divarda deyil, ideyalardadır. Məbəd xaraba qalmayan, köhnəlməyən ideyalardır, onların verdiyi, formalaşdırdığı dəyərlərdir. Əslində Qərb çoxdan yeni məbədlərinin tikintisinə cəhd edir və “tikinti” üçün üzünü Şərq “daşlarına” – ideyalarına tutub. Yeni əsrin fəlsəfəsini tapmaq üçün uçmuş daşların arasında gəzmək lazım deyil, ideya dünyasına yüksəlmək lazımdır. Olmazmı ki, başqasının xarabalarına heyran qalmaq, onlara mədhiyyə demək əvəzinə, öz məbədimizi tikək?
Bəli, Afinanın timsalında gördüm ki, əslində Qərbin möhtəşəm “məbədinin” yalnız sütunları qalıb, özü isə çöküb. Sadəcə biz öz yerimizi bilmirik, özümüzü tanımırıq. Özümüzə dəyər vermirik deyə, antik mədəniyyətin xarabalıqlarına hələ də aşağıdan yuxarı baxırıq.
Mozaik dünyamız: dinlərin güzgüsündəki mənzərə (10 iyun, 2013)
“İsgəndərin aynası Cam-i Cəmdir, baxsana”
Hafiz Şirazi
Bu yaxınlarda maraqlı və mənalı bir filmə baxdım – “Pinin həyatı”. Çox təsirlənsəm də, məni düşündürən mənanın nə olduğunu aydın təsəvvür edə bilmədim. Ta ki, rəngli sınıq şüşələrdən düzəldilmiş gözəl bir mozaikanı görənə qədər.
Film gündə üç dəfə namaz qılan, yeməkdən öncə İsaya dua edib xaç çevirən, Buddanın önündə səcdə edən, universitetdə Kabbaladan mühazirə oxuyan bir hindli professorun həyat hekayəsidir. Daha doğrusu, onun hələ gənc yaşlarında tufandan sonra okeanın ortasında kiçik bir qayıqda vəhşi bir pələnglə təkbətək qalması və həyat üçün mübarizə aparması barədədir. Amma həyəcan dolu süjetlərdən daha çox filmdə məhz bəşəriyyətin mənsub olduğu bütün böyük dinlərin hissələrindən möhtəşəm bir mozaikanın yaradılmasıdır. Bəli, filmin qəhrəmanının kamil imanı, ən ali səviyyədə olan zövqü və mənəviyyatı, Yaradana güzgü ola biləcək qədər saf “Mən”i bir-birinə az qala düşmən kəsilən, öz içindən özünü çürütməklə məşğul olan müxtəlif dinlərin ayrı-ayrı hissələrindən “qurulmuş” mozaikanı xatırladır. İlk baxışda fərqli şüşə qırıqları, bütöv baxanda isə möhtəşəm və mükəmməl bir mənzərə!
Təsəvvüfdə qəbul olunmuş həqiqətə görə, insan o dərəcədə kamilləşməli və qəlbini o dərəcədə cilalamalı, pisliklərdən təmizləməlidir ki, Yaradan bir güzgü kimi Özünü orada görə bilsin. Özünü görə bilmək, özünü tanımaqdır, özünü tanımaq isə yaradıcılıq xəzinəsidir. Lap məlum qüdsi hədisdə deyildiyi kimi: “Mən gizli xəzinə idim, tanınmaq istədim, xəlqi yaratdım”. İlahi sifətlərin daşıyıcısı olan insanın da pak, təmiz bir güzgüyə ehtiyacı var. Axı o da naməlum bir xəzinədir, tanınmaq istəyir. Ona görə, böyük Hafizin də nəzmə çəkdiyi kimi, gah “İsgəndərin aynası”na, gah “Cəmşidin camı”na, gah da “könüllərin gözü”nə baxmağa çalışır ki, bu dünyanın tam, bütöv hikmətinin mükəmməlliyini görə bilsin. Amma bu gün insan öz yaratdıqlarına baxsa da, ya özünü görə bilmir, ya da eybəcərləşmiş bir mənzərə ilə üz-üzə gəlir. Çiliklənmiş güzgüdə nə görə bilər ki!
Bəli, dünyanın güzgüsü bu gün çiliklənibdir. Qədim çini vaza kimi, böyük bədənnüma güzgü kimi səpələnib ayaqlar altına. Bilmirəm hansı ildə, kimin əli dəydi, kimin daşı tuş gəldi, amma sındı bu dünyanın şüşəsi. Köhnə bir dastanda oxunan bir beyti xatırlatdı mənə:
Qızıl deyil, gümüş deyil,
şüşədi, ay şüşədi,
Düşdü yerə, sındı qəlyan,
neynim ay neynim.
İndi bu sınmış güzgüdə insan özünü qırıq-qırıq görür – ya gözünü, ya qaşını, ya da barmağını. Yadıma hələ “Kəlilə və Dimnə”də yazılmış, sonralar Mövlananın da qələmə aldığı məlum “Fil” əfsanəsi düşdü: heç vaxt fil görməyən insanlar qaranlıqda onun xortumuna, ayağına, qulağına toxunur və onu fil zənn edirlər. Axı insanın qələmindən, fırçasından, dilindən, ümumiyyətlə, qəlbindən süzülüb gələnlər onun hər mənada “gördükləridir”. İndi insanların gördükləri də bu qırıq çiliklərdəki yarımçıq, naqis “insanlardı”. Nəticədə ortaya dəhşəti filmlər, insanlığı məhv etməyə hazır olan obrazlar çıxır.
Hərdən düşünürsən, bəlkə bəzən o güzgünün müəyyən hissəsini bərpa etmək mümkün olanda insan orada öz surətini görüb dəhşətə gəlir və yenidən bu güzgünü çilikləyir?
Əslində mütəfəkkirlərin, filosofların yaradıcılığı bu qırıqları yığıb güzgünü bərpa etmək, insana özünü tam olaraq göstərmək cəhdidir. Əsrlərdir fəlsəfi sistemlər yaranır, yeni ideyalar irəli sürülür… Amma onu zor, hərb gücünə bərpa etməyə çalışanlar da var. Və uyğun qırıqları axtara-axtara vurnuxduqca, bəzi qırıqlar qalır ayaqlar altında, daha da əzilir, bəziləri “müqavimət” göstərir, qan tökülür. Necə ki, demokratiya adına bu gün Bağdadda insanlar ayaq altında əzilir, terrorda neçə-neçə günahsız canlar alınır. Beləcə, sınmış güzgü bütövləşmir ki, bütövləşmir. Daha qorxulusu, bütövləşməsinə ümid də azalır.
Bəli, bu qırıqlardan çətin bir də sağlam güzgü alına. Qədim sivilizasiyalara, bu gün də aktuallığını itirməyən fəlsəfi ideyalara baxanda belə düşünmək olur ki, insanlar o güzgüdə çox möhtəşəm şeylər görürmüş. Mənə isə o qırıqlardan bu gün düzəldilmiş iki mozaika haqqında danışmaq qalır.
Xristian mozaikası
Xristianlıq bəşəriyyətə nazil olmuş ən məsum, sevgi dolu, sülh nəfəsli dinlərdən biridir. Allah-Təala Müqəddəs Məryəmə öz kəlamını İsa surətində çatdırdı və İsanın varlığı bir möcüzə kimi insanların qarşısında dayandı. Bu dinin nazil olmasında – Xristianlığın bütöv mənzərəsində Allahın insana çox işarələri var idi.
Hər şeydən əvvəl, burada Allahın insana sonsuz yaxınlığı var idi. Bu – imana, insanlığa, sevgiyə bir çağırış idi.
Burada İnsanın özünün bir Allah Kəlamı olması ideyası var idi. Sonralar Əbu Turxanın insanı müqəddəs kitablarla, təbiətlə bərabər üçüncü kitab adlandırması da təsadüfi deyil. Bəli, insan bir kitab kimi özündə çox həqiqətləri ehtiva edir, sadəcə ağılla onu oxumağı bacarmaq lazımdır.
Nəhayət, bu bütöv mənzərədə insanın özünün öz Sözünə görə məsuliyyət daşıması var idi.
Bu mənzərə bir neçə dəfə sındırılıb bərpa olunub. Bərpada təhriflər olduğuna görə, sındırılıb yenidən yapışdırılıb. Təbii ki, alınan mənzərələr orijinala o qədər də bənzəmir. XI əsrdən başlayaraq 13-cü əsrə kimi davam edən, ölkələri viran qoyan, dinc insanları qətlə yetirən yeddi səlib yürüşü, bir gecədə 30 min insanın həşərat kimi məhv edildiyi XVI əsr Varfolomey gecəsi, zəngin xəzinələr üzərində oturub açılmayan sirlər uğrunda din qardaşına qılınc çəkən müxtəlif ordenlər, təriqətlər, elm adamlarının, yaradıcı insanların edamları və daha nələr. Hə, belə şüşə qırıqlarını əlinə alsan, mütləq əlinə batıb, qanadar…
Hətta düşüncə insanları da öz dinlərini məhz belə qırıq şüşələrdə, təhriflə bərpa olunmuş mənzərələrdə müşahidə etdiklərinə görə, dəhşətlə geri çəkilirdilər. Erkən Renessans dövrlərində Almaniyada kilsə əleyhinə hərəkata və islahatçılara qoşulan, hətta bir sıra kilsələri “iblislər mağarası” adlandırıb dağıdan teoloq Tomas Müntzer “Yalançı imanın ifşası” adlı əsərində yazır: “Lukadan olan İncilin hamısı xristianlar üçün inkaredilməz sübutdur ki, müqəddəs xristian imanı elə nadir və qeyri-adi hadisəyə çevrilib ki, vicdanlı birisi xristian cəmiyyətinin korluğunu görsə, qanlı göz yaşı töksə, təəccüblü olmazdı”. Volter isə dəhşətlə deyir ki, “bütpərəst dinlər az qan tökdükləri halda, bizim din bütün torpağı qanla suvardı. Əlbəttə, bizim dinimiz tək xeyirxah, tək həqiqi dindir, lakin biz ondan istifadə edərək nə qədər pisliklər törətdik” və “bütün törətdiyimiz dəhşətlərdən sonra bizdə başqalarını barbar adlandırmaq cürəti də var”.
Nəhayət, XIX əsrin “güzgüsündə” insanı normal insani keyfiyyətləri ölmüş bir varlıq kimi görən Nitsşe “üsyan elədi”: “Xristianlıq insanın ali tipinə ölüm-dirim müharibəsi elan elədi; o, bu tipin bütün əsas instinktlərindən üz çevirdi; bu instinktlərdən o, şər anlayışını, şər insanı sıxıb çıxartdı. Güclü insan yararsız insana, “səfilə” çevrildi”. Üsyanının sonunu “Tanrı öldü” deməklə kulminasiya anına qaldıran Nitsşe bu əyilmiş, pas atmış güzgünü sındırıb başqa bir mənzərə qurmaq istədi.
Nitsşenin “bərpa elədiyi” güzgüdən isə artıq fukoların, freydlərin və daha kimlərin siması boylandı. “Qeyri-normalların” düşüncələri, “ikinci cinsin” “ürək bulantıları” populyarlaşdı, “Tam sürətlə geri” getdiyini anlayanda isə gec idi, artıq sürəti dayandırmaq olmazdı və dünyamız tamam çilikləndi.
Xristianlığın sağ qalan bir-iki parçasına baxanda belə qənaətə gəldim ki, bu gözəlliyi, bu ülviyyəti, bu ali həqiqəti dərk etmək, yaşamaq üçün İslamı dərk etmək lazımdır.
Amma hansı islamı? Axı o da çiliklənib…
İslam mozaikası
Tarixə baxsaq, görərik ki, İslamın missiyası daha ağır olub. VII əsrdə xristianlığın çiliklənmiş və sonra yenidən “bərpa olunmuş” güzgüsündə insan çox fərqli şəkillərdə əks olunurdu. Qarşında gah “tanrılaşmış insanı” görürdün, gah da günah içində rəzilləşmiş insanı. İnsanın söz və düşüncə haqqı da qalmamışdı. Allah insana bu qədər yaxın ola-ola insan Ona müraciət etmək üçün vasitəçiyə – “sözçüyə” üz tutmalı olurdu. İslam insana yeni güzgü olmaq üçün nazil olmuşdu.
Bəli, islam insanın iman, söz və düşüncə haqqını qaytarmaq üçün bu həyatın bütün incəliklərinə qədər izah verməyə, bələdçilik etməyə başladı. Bir fərddən bir ailə üzvünə, bir cəmiyyət üzvündən bir vətəndaşa, bir adi məxluqdan bir Allah xəlifəliyinə qədər bütün mərhələləri ehtiva edən kamilləşmə xəritəsi oldu Qurani-Kərim. Bu hikmətlərlə silahlanan müsəlmanlar elmdə kəşflər etdilər, fəlsəfə tarixində yeni səhifələr açdılar, güclü dövlət qurdular.
Amma İslamın da güzgüsü sındı. Var-dövlət hərisliyimi bais oldu, şəxsiyyətə pərəstişmi, bilmirəm, amma sındı. Və sınıqlar yenidən birləşdiriləndə önə fərqli prinsiplər çıxdı. İslam dövlətinin başında duranlar xəzinə yığmağa başladılar, İslam bir tərəfdən qılıncla, digər tərəfdən cəhalətlə, mövhumatla eyniləşdirildi. Elmə verdiyi yüksək dəyərə baxmayaraq, əsrlər ərzində təfsirlərdən və şərhlərdən çox uzağa getmədi. İnsana kamillik yolu göstərsə də, islamın ən çox müzakirə edilən prinsipləri qara çadra və dörd arvad almaq hüququ oldu. Təriqətlər göbələk kimi artdı, məzhəblərarası mübahisələr müharibəyə çevrildi.
Ən dəhşətli bərpa isə Məhəmməd peyğəmbərin (s.) surəti oldu. Xristianlıqda İsa Məsihin Tanrının oğlu olub-olmaması nə dərəcədə ağrılı bir məsələdirsə, Məhəmməd peyğəmbərin (s.) adi bəşəri keyfiyyətlərə, istəklərə malik olmasını iddia etmək də tədricən elə bir ağrılı məsələyə çevrilməkdədir. Bu yeni güzgüdə peyğəmbərlik idollaşdırılıb, islamın əsas prinsipləri isə hansı isə qırıntıların altında itib-batıb. Cahiliyyə dövründə daş bütü təhqir etməklə həmin inanc sahiblərinin düşüncələrini, mənəviyyatını, əsil-kökünü təhqir etmiş sayılırlar. Bu gün xristianlar öz “bütləri”, kultları, idolları uğrunda vuruşur, müsəlmanlar isə özlərinin. Tarixin acınacaqlı səhifələri təkrarlanmış olur.
İslamın çiliklənmiş obrazını yenidən bərpa etmək istəyən mütəfəkkirlər isə sadəcə islam ölkələrindən sürgün edilirdilər. Lap islam cəmiyyətləri öz dəyərlərinə sahib çıxa bilməsələr “zəlil bir şəkildə tarix səhnəsindən silinəcəyini” xəbər verən Cəmaləddin Əfqani kimi. Doğrudan da, müsəlmanlar nə vaxtsa qalxmış olduqları yüksək səviyyədən dünyanın ən yazıq, ən bədbəxt, ən geridəqalmış vəziyyətinə düşdülər. Qırıqlardan bərpa olunmuş islam obrazı Qərbin fobiyasına çevrildi və islam obrazı yenidən çilikləndi. Amma islamın son dövrlər tarixinə, xüsusilə vəhhabiliyin yaranma tarixinə, Bin Ladenə, Səddam Hüseynə və bütün bu hadisələrin müsəlman üçün fatal nəticələrinə baxanda belə düşünmək olar ki, bu gün İslamın yeni obrazını bəzən artıq Qərb özü “düzüb-qoşub”, sonra da öz yaratdığından canını qurtarmağa çalışıb. Əslində bir şey qırılandan sonra hərənin onlardan bir şey quraşdırmağa çalışması normal görünə bilər. Hünər salamat hissələri çiliklənməkdən qorumaqdır.
Nəticə və ya ümid qığılcımı
Mən təsadüfən “Pinin həyatı”ndan başlamadım. İstər-istəməz qloballaşma adlanan, bəzi xalqları boya-boy, bəzilərini isə liliput, birini əjdaha, o birini “yem” göstərən yeni bərpa olunmuş “güzgü” ilə müqayisə etdim. Düzdür, film bir yazıçı təxəyyülüdür. Amma belə məlum olur ki, orijinalı tam bərpa etmək mümkün olmasa da, qırıqlardan onun möhtəşəmliyini çatdıran mozaika qurmaq mümkündür. Sadəcə sağlam hissələri düzgün bir harmoniya ilə düzmək tələb olunur.
Məncə, Yaradan öz yaratdıqlarına baxanda, Öz möhtəşəmliyini görə bilməsə, cahanı məhv edər.
Quranı yenidən düşünərkən (25 may, 2013)
(Ankara konfransından qeydlər)
May ayının əvvəllərində Ankarada “Qurani Kərimin yenidən düşünülməsi” mövzusunda beynəlxalq konfransda iştirak etdim. Teoloqların, ilahiyyatçıların sahəsi sayılan bu mövzunu bu dəfə filosoflar müzakirə etməyi qərara almışdılar. İmanı, ilahi vəhyi sırf düşüncə prizmasından araşdıracaqdılar. Konfrans çıxışımı hazırlayanda Quran hikmətlərini təkrar düşünməyimə baxmayaraq, konfransdan sonra bu barədə bir daha düşünməli oldum. Və Ankaradan bir çox qaranlıq anlara işıqla qayıtdım.
Quran və qərblilər
Qərbdə bir çox alimlər, filosoflar var ki, Quranı, İslam fəlsəfəsini yüksək səviyyədə araşdırıblar. Yəni bir şərqşünas kimi onlar öz işlərinin öhdəsindən çox gözəl gəliblər. Məsələn, Həllac Mənsur deyəndə elm aləmində ilk yada düşən fransız şərqşünas Louis Massinyon olur. Yaxud Reynold Nikolsonun, Albert Arberrinin, Annemari Şimmelin adları, gördükləri işlər İslam aləmində kimə bəlli deyil ki! Onların əsərləri, tədqiqatları az qala mənbə qədər əhəmiyyət qazanıb, çünki öz tədqiqat obyektlərini sevib, ucalığını dərk ediblər və bu sevgi onların yazılarını nurlandırıb. Belə tədqiqatlar bu gün də davam edir. Amma mən diqqəti başqa bir məsələyə yönəltmək istəyirəm və əsas istinadım konfransda alimlərin müşahidə etdiyim düşüncələri və mövqeləri olacaq.
Hər şeydən əvvəl qeyd edim ki, Qərbdə İslam fəlsəfəsini, Qurani Kərimi araşdıranların çoxu, hətta əksəriyyəti qeyri-müsəlmandırlar: ya xristian, ya da yəhudi. Bu isə o deməkdir ki, onlar Qurani Kərimin Allahın kəlamı, ilahi vəhy olmasına inanmırlar. Belə olan halda, təbii ki, bunu iddia edən müsəlmana bir inamsızlıq, hətta antipatiya bəsləyənlər də var. Bununla belə bu, onların müsəlmanlarla Quran həqiqətləri, İslamın mahiyyəti barədə mübahisələrə girməsinə mane olmur. Və çox məyusedici haldır ki, bəzən ya qalib olurlar, ya da ironic bir təbəssümlə söhbətdən aralanırlar. Əslində onların belə hazırlıqlı olması normaldır. Çünki yad bir sahəyə girməyə iddialıdırlar. Nəticədə, belə məlum olur ki, bu qeyri-müsəlmanlar müsəlmanların dinini onların özlərindən daha yaxşı tanıyırlar. Və məhz buna görə də müsəlmanın zəif tərəflərini gözəl bilir və bundan istifadə edirlər.
Digər tərəfdən, mən İslam Şərqindən hər hansı bir müsəlman tədqiqatçının Bibliyanı araşdırdığını, məsələn, xristianlarla xristianlıq haqqında ciddi elmi mübahisəyə girdiyini görməmişəm. Hər halda belə bir məşhur alim tanımıram. Bu isə, o deməkdir ki, müzakirə obyekti, “müharibə zonası” daha çox İslam və müsəlmandır. Maraqlıdır ki, konfransda Fəsdən olan bir tələbə bu sualı pensilvaniyali bir professora verəndə o, sualı zarafatla bunu təxribat adlandırdı və: “Qurani Kərimdən fərqli olaraq həm Tövrat, həm də İncil bütün bəşəriyyət üçün deyil, yalnız bir xalq və bir qrup insan üçün nəzərdə tutulub”, – dedi. Dəmir kimi bir məntiq: bizimki bizə, sizinkini isə bölüşək, paylaşaq. Həqiqətən də, İslam tək müsəlmanlar deyil, bütün bəşəriyyət üçün nəzərdə tutulduğuna görə, hər kəsin ixtiyarı var ona müraciət edib araşdırsın, öz payını götürsün.
“İman bir yerə gedər, güman min yerə”, – deyiblər. Bizim gümanımıza da çox şey gəldi.
Birincisi, müsəlman özü özünü lazımi səviyyədə araşdıra bilmədiyinə, buna savadı, hazırlığı yetmədiyinə görə, Qərb bunu onun əvəzinə edir, ona və ümumilikdə bəşəriyyətə xidmət göstərir. Axı, müsəlman özü də iddia edir ki, islami həqiqətlər ümumbəşəridir və hər kəs ondan xəbərdar olmalıdır. Qərb də belə ali, universal həqiqətləri dünyaya bəyan etməyi öz öhdəsinə götürür – bütün qlobal şeylər onların əlindən, onların şərhində gəlməlidir axı və biz də yalnız Qərbdən gələni qəbul edirik axı!
Lakin burada bir məntiqsizlik yaranır. Əgər islami həqiqətlər, dəyərlər qərbliləri məhz gözəlliyi, universallığı ilə cəlb edirsə, yəni onlar bir növ Allahın bütün insanlara ünvanlandığı hikmətləri mənimsəmək istəyirlərsə, niyə o araşdırmaçıların sadəcə barmaqla sayıla biləcək qədəri İslamı qəbul edir? Bəlkə bu, İslamın xoş məramından, tolerantlığından irəli gəlir? Lakin bu, heç də həmişə belə olmur. Məsələn, konfransda bir hollandiyalı tədqiqatçı 5 il Quran haqqında dissertasiya yazmağına baxmayaraq, ona nəinki inanmadığını, heç hörmət etmədiyini də vurğuladı. “İnansam, müsəlman olardım, – dedi. Mən azad insanam və bir kitabın dedikləri ilə özümü məhdudlaşdıra bilmərəm”. Deməli, məqsəd heç də gözəllikdən pay almaq deyil. Bu, onlar üçün sadəcə yüzlərlə tədqiqat mövzularından biridir.
İkinci versiyaya görə, İslam o qədər dərin və genişdir ki, qərblilər orada yeni söz, yeni yaradıcılıq mənbəyi tapa bilirlər. Məgər Hegel demirdimi ki, həqiqəti olduğu kimi, parçalanmamış şəkildə öyrənmək istəyirsinizsə, məhəmmədilərə müraciət edin? Məgər Arberri xəbərdarlıq etmirdimi ki, “günümüzdə Avropanı qurtaracaq tək şey Mövlananın əsərləridir, fikirləridir… çünki onlarda çağımızın xəstəlikləri üçün ruhani əlac və təsəlli tapmaq mümkündür». Hər halda belə düşünmək olar ki, hələ orta əsrlərdə Qərb təfəkkürünün təşəkkülü və inkişafı üçün mənbə ola bilmiş İslam fəlsəfəsinə bu gün də bir qərblinin müraciət etməsi məntiqli və təqdir olunası addımdır. Əcəba, bunu müsəlmanlar özləri də tapa bilməzlərmi? Birbaşa bulağın başında oturmuş birisi niyə həmin suyu başqasının qabından, təqdimatında içməyə üstünlük verir?
Göstərilən nümunələrdən də göründüyü kimi, müraciətlər daha çox İslamın bütün sevgisini, ülvi mahiyyətini özündə ehtiva edən təsəvvüfə olmuşdur. Yəni “Gəl, hər kim olursan ol, gəl. İstər bütpərəst ol, istər kafir, yetər ki, gəl”, – çağırışı cavabsız qalmayıb. Belə görünür ki, bütün kəşflərə imza atan (bu kəşf bəzən heç ona aid olmasa da) Qərb təsəvvüf vasitəsilə İslamın mahiyyətinə dalaraq həm bu dünyanın, həm də insanın gizli, mistik pərdələrini açmaq məsuliyyətini öz üzərinə götürür. Və maraqlıdır ki, Mövlananın çağırışı hərfi qəbul olunur və İslamı qəbul etmədən də təsəvvüfə sahib çıxanların sayı artır. Məsələn, həm İordaniyada (müsəlmanlara məxsus), həm də İngiltərədə (xristianlara məxsus) İbn Ərəbi cəmiyyəti var. Birincini tək-tək adamlar tanıdığı halda, ikinci az qala İbn Ərəbinin məbədinə çevrilib və ona üzv olmaq böyük fəxr sayılır… müsəlman üçün. Bu nədir? Daha məqsədyönlü fəaliyyətin nəticəsi? Yoxsa müasir dövrün damarını daha yaxşı tutmaq? Bəlkə layihələrin düzgün qurulub, maliyyənin daha faydalı yatırımı?
Suallar çoxdur. Amma bir şey də məlumdur: bütün çalışmalara, dərindən araşdırılmağa baxmayaraq, Qərb təfəkküründə İslama, Məhəmməd peyğəmbərə və Qurani Kərimə sevgi azdır, hətta bəzən ümumiyyətlə yoxdur! Eyni obyekti araşdıran iki tədqiqatçı arasında bu qədər böyük fərq, hətta ziddiyyət haradan qaynaqlanır? Baxış bucaqları niyə bu qədər fərqlidir? Cavab yenə də Qərbdən gəldi, təəssüf ki. Bir tanınmış yəhudi şərqşünasın – professor Oliver Leamanın dilindən. O, konfransda Bibliyada və Qurani Kərimdə peyğəmbərlərin obrazlarından danışdı. Və mən o nitqdə mənə lazım olan cavabı tapdım.
Bir həqiqətə iki baxış
Oliver Leamanın dedikləri sadəcə Bibliyadakı və Quranı Kərimdəki faktların çatdırılması idi. Hətta mütəxəssislər ona irad tutdular ki, müqəddəs kitabları oxuyanlar bunları bilir, bəs sənin demək istədiklərin nədir? Onun dediklərini, daha doğrusu, artıq məlum faktları mən də təkrar edəcəyəm, sadəcə öz şərhlərimlə və kontekstə uyğun.
Qurani Kərimdən fərqli olaraq Bibliyaya (buraya həm Tövrat, həm də İncil aiddir) görə peyğəmbərlər saf, Allaha sədaqətli, yüksək humanist duyğulara sahib şəxsiyyət olmamışdırlar. Məsələn, Yaqub peyğəmbər əslində peyğəmbərliyə sahib olan əkiz qardaşının yerini tutmaq üçün atasını aldadır, sonra qorxub ölkəsindən qaçır, daha sonra mələk cildində yerə enən Tanrı ilə vuruşaraq ondan peyğəmbərlik tələb edir. Yaqub on iki oğlu ilə bərabər uzun müddət məskunlaşmağa məkan axtarsa da, oğullarının xəyanətkar və satqın xüsusiyyəti üzündən didərgin düşür. Nəhayət, oğlu Yusif peyğəmbərin yanına – Misirə köçür və böyük ərazilərə sahiblənərək firavan yaşayır.
Yaxud Davud peyğəmbər gözəl bir qadına sahib olmaq üçün hiylə ilə onun həyat yoldaşını ölümə göndərir. Ailəsini düzgün idarə edə bilmir və övladları arasında tam bir pozğunluq hökm sürür. Və s. Bir sözlə heç bir peyğəmbər nəinki məsum və günahsız deyil, əksinə hətta adi insanlardan daha çox nəfsinə düşkün, daha günahkar, hiyləgər və var-dövlət hərisidirlər.
Belə faktları daha çox və daha detallı çatdıran Oliver Leaman belə bir sual verdi: “Əcəba, biz (yəni yəhudilər, xristianlar və müsəlmanlar) eyni insanlardanmı, peyğəmbərlərdənmi danışırıq? Biz eyni Tanrıyamı səcdə edirik?” Orada verdiyim sualı və cavabı indi də verim.
İki müqəddəs kitabda belə prinsipial məsələlərin – peyğəmbərlərin xarakterinin, şəxsiyyətinin bu qədər bir-birindən fərqlənməsi ona dəlalət etmirmi ki, Bibliya həqiqətən müəyyən təhriflərə məruz qalıb? Bu, açıq-aşkar sübut etmirmi ki, Bibliya kimlərinsə mövqeyindən yazılıb? Deməli, Bibliya hansı isə bir insanın qələminin və düşüncəsinin, baxış bucağının nəticəsidir, təhrif olunmayan Qurani Kərim isə Allahın. Düzdür, Leaman mənə soyuqqanlıqla cavab verdi ki, “əksinə, Tövrata inanan və səcdə edən din xadimləri tam əmindirlər ki, Musanın ölümünün təsviri olan son 3-4 ayət xaric, qalan bütün mətnə ilk gündən bəri heç bir dəyişiklik edilməyib. Qurani Kərim isə zaman-zaman kimlərinsə mövqeyinə uyğun olaraq dəyişdirilib”. Bunun oradakı müsəlmanların etirazına, hətta qəzəbinə səbəb olacağını bilə-bilə başqa nə deməliydi ki! Onun əsas məqsədi Quranın digər kitablardan fərqləndiyini və təhrifə uğradığını (!) vurğulamaq idi. Mən “Kafirun” surəsindəki “Sənin dinin səndə, mənim dinim məndə,” – deyib mübahisəni uzatmadım. Amma daha bir qaranlıq məsələyə aydınlıq gəldi.
Hər ümmət öz peyğəmbərinə bənzəməyə, ondan nümunə götürməyə çalışır – imanının, dininin bələdçisi kimi. Düzdür, bir hədisdə deyildiyinə görə, “Hər doğulan uşaq İslam fitrəti ilə doğulur. Daha sonra ata-anası onu ya xristian, ya yəhudi, ya da məcusi edər.” Məlumdur ki, yalnız valideynlər deyil, cəmiyyət də insanların tutduqları yola güclü təsir göstərir və onlar nümunə götürdükləri peyğəmbərə uyğun olaraq ya yəhudi, ya xristian və s. olurlar. Üstəlik, Qurani Kərim də buyurur ki, insanların fərqli olması Allahın iradəsindən asılıdır. Lakin biz diqqəti Allah Təalanın yaratdığı müxtəlifliyə deyil, insanın etdiyi təhriflərə yönəltmək istəyirik.
İnandıqları, üz tutduqları peyğəmbərlərdən, deyilən faktlardan çıxış etsək, belə məlum olur ki, müsəlmanın digər ümmətlərdən fərqlənməsi təbiidir. Və müsəlmanın özünün də inandığı, başqasından da gözlədiyi ilk keyfiyyət məsumluq və dürüstlük olduğuna görə, qarşı tərəfin gülüş hədəfinə çevrilməsi, hətta düşüncələrinin ciddi qəbul edilməməsi təbiidir. Taleyin qismətinə bax! Əslində, eyni Tanrıya səcdə etdiyimiz (Qurani Kərim belə buyurur) halda, tarixin hansı dönəmində isə bir bəşər övladının şəxsi marağından irəli gələn bir təhrif ümmətin düşüncəsini bu qədər dəyişə bilib!
Konfrans zamanı ilahi kitabların müqayisəsində belə bir incəlik də vurğulandı ki, Tövrat Tanrını insanlardan təcrid etdi, İncil, əksinə, onu bəşəriləşdirdi. Zənnimcə, əslində, insan Tanrısı ilə deyil, öz düşüncəsinin hüdudları, “mən”i ilə oynadı. O, gah ilahi bağından, əlaqəsindən xəbəri olmadan kimlərinsə marağına xidmət etdi, gah da ən ali nümunəsinin elə özü kimi bir insan olmasına inandı. Başqa sözlə desək, bir bəşər övladının şəxsi marağı digərlərinin düşüncələrini idarə etməyə başladı və ilahi aləmə – vəhdətə çatmayan insanların sayı qədər yollar kəsişdi, toqquşdu, xaos yarandı.
Mümkün ki, bu səbəbdən bu gün bir müsəlmanla bir xaçpərəst qeyri-şüuri olaraq fərqli dəyərlər sahibidirlər, fərqli düşünüb, fərqli məqsədlər uğrunda mübarizə aparırlar. Peyğəmbərlərinin obrazından irəli gələn bir zərurətlə müsəlmanlar gözəl, mistik, ülvi duyğuların təsiri ilə cənnətin, mənəvi dünyanın tərənnümçüsü olub, son tikələrini belə məmnuniyyətlə bölüşdükləri halda, Bibliya təbəələri hətta onlara məxsus olmayan bir şey, məkan uğrunda belə siyasət işlədir, mübarizə aparır, son nəticədə onu mütləq əldə edə bilirlər. Yaqub öz peyğəmbərliyini qazandığı kimi…
Nəhayət, onu da əlavə etmək lazımdır ki, mənim fərqlər barədəki şərhlərim bir müsəlmanın şərhidir. Bir qeyri-müsəlman isə bu fərqlərlə Quranın nə dərəcədə ilk mənbələrdən (Tövrat və İncildən) uzaq olduğunu, öz sələflərini necə “təhrif etdiyini”, real həyatdan necə uzaq olduğunu göstərməyə çalışır. Əlbəttə, bu fikir bəzən açıq-aşkar səslənmir, sadəcə Qurani-Kərim daim Bibliyaya nisbətdə tədqiq edilir, müqayisələr aparılır, fərqlər aşkar edilir. Konfransda bir türk professor qərbli alimlərə iradla verdiyi: “Axı niyə siz daim Quranın orijinal olub-olmamasını yoxlamağa çalışırsınız? Niyə Quranı daim sorğu-suala çəkirsiniz?” sualına fransız tədqiqatçı: “Mən yalnız faktları qeyd edirəm”, – cavabını verdi. Haqlı idi. Bunlar bu günün problemi deyil. Bu, kökü əsrlər əvvələ gedib çıxan qocaman bir ağacın yalnız bir-iki yarpağıdır. Yarpaq isə kökün formasından xəbər versə də, onu nə dəyişmək, nə də ondan qopmaq iqtidarındadır.
Quran və ərəb dili
Ərəb dili dünyada mövcud olan minlərlə dillərdən biridir. Amma məhz Qurani Kərimin dili olduğuna görə, tez-tez müzakirə mövzusuna çevrilir. Maraqlıdır, kimsə, ingilis dilinin Şekspirdən bu yana hansı dəyişikliyə uğradığından yazmır, yazsa da, geniş müzakirəyə çıxartmır. Ərəb dili haqqında isə Amerikadan tutmuş Malayziyaya qədər hərə bir söz deməyi, bir məsləhət verməyi özünə borc bilir. Konfransda da belə oldu. Ərəb dili ən gur mübahisələrin mövzusu oldu, təkliflər irəli sürüldü və s. Ən maraqlısı və bütün konfrans boyu müzakirə edilən fikri isə Pakistan əsilli, Londonda böyümüş, BBC-nin əməkdaşı, adı bütün dünyanı başına almış bir müxbir-yazıçı – Ziyaəddin Sərdar söylədi: “Ərəblər özləri Qurani kərimi anlamırlar, çünki danışdıqları dil ədəbi dildən fərqlidir. Belə olan halda, ərəb dili lazımdırmı? Bəlkə Quranın daha yaxşı anlaşılması üçün onu yalnız yerli dillərdə öyrətsinlər?” Düzdür, yəmənli professor az qala üsyancasına qışqırmağa başladı ki, Quranın möcüzəsi, əsl mahiyyəti onun ərəbcəsindədir. Amma Sərdarın bu absurd təklifi belə bir məkanda, həm də müsəlmanların arasında cəsarətlə, meydan oxuyarcasına səsləndirilmişdi və hər söhbətin mərkəz mövzusuna çevrilmişdi.
Yazıçının fikrinə kəskin şəkildə etiraz edənlərdən biri də nigeriyalı professor oldu: “Uzun illər boyu Qərb xalqlarının müstəmləkəsi olmuş dövlətlərdə yerli dil artıq demək olar ki, qalmayıb, onlar yalnız ərəb dili vasitəsilə özlərini hansı isə böyük bir dünyanın hissəsi hesab edə bilirlər və bunu da bizim əlimizdən almaq insafsızlıq olar”. Belə bir nəticə çıxır ki, dil vasitəsilə insan özünü həmin böyük dünyanın bir üzvü hesab edə bilir. Lakin burada bir sıra incə məqamlar da var. Nigeriyalı artıq onun doğma dilinə çevrilmiş ingilis dili ilə deyil, ərəb dili ilə özünü böyük dünyanın sakini hesab edir. Deməli, müstəmləkə olan bir ölkəyə ingilis dili hər hansı bir hakimiyyət vermir, sadəcə bu, onun üçün öz sahibi ilə yalnız ünsiyyət vasitəsi olur. Bununla yanaşı, ərəb dili kifayət edirmi ki, insanlar vahid bir dünyanın sakinlərinə çevrilib qardaş olsunlar? Zənnimcə, problemin kökü daha dərindir.
Əvvəla, ərəbin, ümumiyyətlə müsəlmanın Quranı anlamamasının və birləşə bilməməsinin səbəbi yalnız dildirmi? Əlbəttə, xeyr. Maraqlıdır, hər nə qədər Quranda “Biz Quranı sizin üçün asanlaşdırdıq” deyilsə də, “heç düşünmürsünüzmü” xəbərdarlığı edilsə də, müsəlman əksər vaxtlar mətnin dilindən, ilk, səthi informasiyadan o yana keçmək istəməyib. Və İslam aləmində ən böyük hünər hafizlik – Quranı əzbər və gözəl qiraətlə oxumağı bacarmaqdır. Belə birisi, yaxud Quran təfsirçisi İslamın hikmətini, fəlsəfəsini açmaq istəyəndən daha çox müsəlman hesab olunub.
İkincisi, əcəba, Quranın bütün möcüzəsi yalnız ərəbcə, orijinalda oxunmasındadırsa, təfsirlər, hədislər niyə bu qədər Quranı sıxışdırıb? Vəhy, ilahi kəlam hər dövr üçün canlıdırsa, aktualdırsa, nə üçün fərqli dövrlərin müxtəlif səviyyəli və artıq rəhmətlik olmuş təfsirçilərin rəyi daha önəmli hesab edilir? Ümumiyyətlə, müsəlmanın məqsədi nədir: Quranın hikmətini anlamaq və özünü inkişaf etdirmək, özünə bir gün ağlamaq, yoxsa özünü Quran bilicisi kimi göstərib dünyaya dərs keçmək, ərəb dilinin möcüzələrini anlatmaq? Yadıma Rabiə əl-Ədəviyyənin insanları həqiqi imana çağırmaq üçün cənnəti yandırmaq, cəhənnəmi söndürmək arzusu düşdü.
Yox, mən qətiyyən ərəb dilinin əleyhinə deyiləm. Mən sadəcə dil və təfəkkürün bir-birinin tamamlamasının tərəfdarıyam. Bu, xüsusi əhəmiyyətə malik bir məsələdir. Təbii ki, bunların tarazlığının pozulan vaxtları da olur. Belə ki, bir var dil təfəkkürün ifadəçisi olur, bir də var dil təfəkkürün istiqamətləndiricisi. Əlbəttə, elə sahələr var ki, xüsusilə dəqiq elmlərdə, dil istər-istəməz “xidmətçidir”. Lakin humanitar sahədə eyni şeyi demək çətindir. Təsadüfi deyil ki, İngiltərənin müstəmləkəçilik siyasətinin tərkib hissəsindən biri düşüncələrin ingilisləşdirilməsi olub və bunun əsas vasitəsi ingilis dilinin tədrisi olub. Bu gün də, ingilis dilinin yüksək keyfiyyət hesab edildiyi, dövlət dili olmasa belə, hakim mövqe tutduğu cəmiyyətlərdə bir ingilis özünü yerli sakindən daha rahat və əmin, hətta hakim hiss edə bilir. Belə olmasa idi, nigeriyalı “dövlət dilini” qoyub, ərəb dilini müdafiə etməzdi.
Maraqlıdır, Şekspirin şeirlərinin gözəlliyini anlamaq üçün ingiliscənin, Tolstoyu anlamaq üçün ruscanın əhəmiyyəti vurğulanırsa, Quranın ərəbcəsi niyə bu qədər qısqanclıqla qarşılanır? Bir həqiqəti bütün gözəlliyi ilə yalnız orijinalda dərk etmək mümkündürsə, Qərb ərəb dilini Qurani Kərimdən niyə ayırmaq istəyir? Onun ingiliscə təbliği onun mahiyyətinə müdaxilə deyilmi? Əgər məqsədyönlü və ya təsadüfi təhriflərə yol verilməzsə, çox gözəldir, lazımdır. Amma peşəkarlar üçün, elmi tədqiqat məqsədilə onun məhz orijinalda oxunması çox vacibdir. Məsələn, internet səhifələrindən öyrəndiyim bir məlumata görə, Birləşmiş Ştatlarda hərbi hissələrdə Qurani Kərim ingilis dillinə tərcümə edilərək paylanıb – bir neçə prinsipial dəyişikliklərlə! Görünür, problemin bir də görünməyən tərəfi var.
Dil haqqında mübahisələri, səslənən sualları və cavabları saf-çürük etdikcə, belə qənaətə gəlmək olur ki, bu, İslam dini ilə yeni, həm də çox təhlükəli mübarizə üsuludur. Təsəvvüfü İslam dinindən ayırmaqla sanki onun ruhunu əlindən almağa çalışdıqları kimi, indi də onun dilini əlindən almaq istəyirlər. Daha qorxulu olan isə odur ki, bu silah bəzən müsəlmanın öz əli ilə istifadə edilir.
Bəli, Quran öz dilindən ayrı salınarsa, zəifləmiş olar. Ona görə ki, bir çox incə mətləblər tərcüməyə sığmır. Dil və mahiyyət bir-birini tamamlamasa, mahiyyət başqa formada və daha praqmatik şəkildə təqdim olunarsa, bu, ilahi vəhy yox, müəyyən cəmiyyətə, şəxsi marağa xidmət edən müddəalar toplusuna, mistik sirlər dolu rəvayətlər kitabına çevrilər. Yəni Bibliyanın aqibətini yaşayar. Belə bir mühüm cəhət də nəzərə alınmalıdır ki, nə qədər qəribə səslənsə də, yalnız Quran ərəb dilinin deyil, ərəb dili də Quranın qoruyucusudur.
Nəticə
Mənim Ankara konfransındakı çıxışım Qurani Kərimin hələ tam reallaşdırılmamış potensialına həsr edilmişdi. Hər nə qədər məruzəmdə müəyyən suallara cavab tapmağa çalışsam da, yeni təkliflər irəli sürsəm də, konfransdan sonra sualların daha da çoxaldığının fərqinə vardım. Əcəba, biz öz dinimizi düzgünmü tanıyırıq? İstər onun yaxşısını deyəndə, istərsə də tənqid edəndə nə dərəcədə məntiqə və rasional biliklərə əsaslanırıq? Biz öz dəyərlərimizi təqdim edəndə qarşıdakının dəyərlər sistemini nəzərə ala bilirikmi? Qarşıdakının bizi tanıdığı qədər biz də onu tanıyırıqmı? Əks təqdirdə, bizi dinləmirlər, ciddi qəbul etmirlər, bizim dəyərləri bizə öz təqdimatlarında qəbul etdirib, düşüncələrimizi, imanımızı idarə etməyə çalışırlar.
Sufi donu (11 yanvar, 2013)
Fəzilətdən rəzalətə
Bəşər tarixində paradoksal və çox sərt, hətta qəddar bir qanunauyğunluq var: bir millət öz sərvətinin qədrini bilməyəndə, ağılla idarə etməyəndə, həmin sərvət onun bəlasına çevrilir. Buna nümunə kimi çağdaş dünyamızdan ərəb ölkələrini göstərmək bəsdi. Öz qara nefti ilə qara günə qalmış ərəblər barədə xüsusi danışmağa ehtiyac yoxdur, çünki istər İraqın, istərsə də Liviyanın faciəsi göz qabağındadı.
Maddi sərvətə aid olan bu qanunauyğunluq, təbii ki, mənəvi sərvətə də şamil edilir. Müharibələrdə uduzan ölkənin alimlərini, sənətkarlarını at döşündə sürgün edirdilər uzaq ellərə ki, onlar üçün yazıb-yaratsınlar. Dövrlər dəyişdi. İndi də sənətkarlar şəraitinə, mühitinə görə başqa dövlətlərə “uduzan” doğma vətənlərindən yad ellərə üz tuturlar ki, ideyalarını həyata keçirib, yaradıcı şəxsiyyət kimi öz potensiallarını reallaşdıra bilsinlər. Əbu Turxan təsadüfən demir ki, “Var-dövlət – Haqq yolunda xərclənəndə fəzilətə, əks halda rəzalətə vəsilə olur”.
Sərvətin bəlaya çevrilməsinin ən bariz nümunəsini islam aləmində də görmək mümkündür: elm və texnikada ən nadir kəşfləri edən, ilk universiteti açan, ensiklopedik mütəfəkkirləri, filosofları ilə bütün dünyanın ideya mənbəyi, inkişaf təkanı olan İslam Şərqi bu gün yazıq durumdadı. Niyə? Çünki ən böyük sərvəti olan İslam dinini düzgün anlamadı, düzgün tətbiq etmədi; çünki malik olduğu fəlsəfi təfəkkürü düzgün istiqamətləndirmədi, maddi cah-cəlala uyub mənəvi sərvətini unutdu, var-dövləti fikir sahibindən, allimdən yüksək tutdu. Bunin nəticəsidir ki, bu gün amansızca və ədalətsizcə terrorçu, geridəqalmış damğası vurulan İslamı ilk növbədə müsəlmanın özünün qəniminə çeviriblər.
Son illər Şərqin Qərbdən geri qalması, hətta təfəkkürlərinin bir-birinə zidd olması haqqında çox yazırlar. Yaranmış və get-gedə dərinləşən qarşıdurmanın səbəblərini axtarırlar, çıxış yolları təklif edirlər, dini günahlandırıb, qloballaşmadan yapışırlar və daha nələr. Bəlkə də Qərb bu problemi özü üçün artıq həll edib və artıq müəyyən addımlar da atır, ancaq Şərq təfəkkürü mücərrədliyə meylli olduğundan problemi hələ də konkretləşdirib, həllini dəqiq göstərə bilmir.
Mən bu məqalədə təsəvvüf fəlsəfəsinin tədqiqi vasitəsilə Şərqin Qərbdən geri qalmasının və heç cür onun yedəyindən xilas ola bilməməsinin sadəcə bir səbəbini göstərməyə çalışacağam. Bunun üçün Şərqdə və Qərbdə bu istiqamətdə aparılan tədqiqatların qısa müqayisəsini verməklə, don vurmuş təfəkkürləri canlandırmaqdansa, əyninə sufi donu geyindirilmiş şablon yazıların sayının durmadan artması hallarının mənfi təsirlərindən bəhs edəcəyəm.
Təkrar nə zaman biliyin anası olur?
Şərq ədəbiyyatında bir ənənə var: əhəmiyyətli, vacib bir həqiqət hər imkan düşən kimi təkrarlanır. Məsələn, Rəhman surəsində “Rəbbinizin hansı nemətlərini yalan sayırsınız?” ayəsi 31 dəfə təkrarlanır, yaxud “Siz bunu düşünmürsünüzmü?” sualı müxtəlif şəkildə bütün Qurani kərim boyu dəfələrlə verilir. Eyni üslub bədii əsərlərdə də mövcuddur. Quranşünaslar, ədəbiyyatşünaslar buna müxtəlif səbəblər göstərə bilərlər. Birini də mən deyim: elə həqiqətlər var ki, onları unutmaq olmaz, onlar daim şam kimi yanmalıdır ki, insanın düşüncəsi qaranlığa qərq olub azmasın. Təəssüf ki, insanın fitrətində elə bir unutqanlıq var ki, hətta bir əsərin əvvəlindən axırına çatana qədər əsas ideyanı, hikməti unuda bilir. İnsan unutqan olmasaydı, Allah təala ona dörd dəfə eyni niyyətli, ümumi prinsipləri təkrarlanan müqəddəs kitabları nazil eləməzdi, bu kitabları təbliğ eləmək – insanlara xatırlatmaq üçün 124 min peyğəmbər göndərməzdi. İnsan hər dəfə bu həqiqətləri ilk dəfə eşidirmiş kimi təəccüblənib, öz yalanlarını, cəfəngiyatını eyni kor inadla müdafiə edib, peyğəmbərlərini incidib, diyarından didərgin salıb. Hərdən adama elə gəlir ki, yalan nəsildən nəsilə ötürülə bilir və zamana daha dayanıqlıdır, həqiqət isə zərifdi, hər dəfə təzələnməyə, yeni enerji almağa ehtiyacı var.
Digər tərəfdən, həqiqət gözəldirsə, müqəddəsdirsə, niyə onu təkrar etməyək ki? Məsələn, bir rəvayətə görə, Hz. Əli ona yamanlıq eləyən bir insana yaxşılıqla cavab verir. Adam yenə pislik edir, Hz. Əli yenə yaxşılıqla cavab verir və bu hal bir neçə dəfə təkrarlanır. Hz. Əlidən “bu nankora yaxşılıq etməkdən yorulmadınmı?” – deyə soruşurlar. Hz. Əli: “O, pislik eləməkdən yorulmursa, mən niyə yaxşılıq eləməkdən yorulum?” – cavabını verir. Həqiqətən, Allah rəhimli və sonsuz səbir sahibidir ki, belə unutqan məxluqunu – insanı hər dəfə bağışlayır, yenidən haqqa gəlməsi üçün imkan yaradır, bələdçilər göndərir.
Təəssüf ki, Şərqdə təkrarçılığa meylin bir mənfi tərəfi, daha doğrusu, onun yanlış tətbiqi də formalaşıb, hətta ənənə halını alıb. Neçə illər, əsrlərdir ki, İslam fəlsəfəsində eyni həqiqətlər, bəzən hətta ikinci, üçüncü dərəcəli məsələlər təkrar-təkrar müzakirə edilir, hər yeni gələn köhnəni yenidən “kəşf edir” və mübahisə yenidən qızışır. Hər dəfə bu mübahisələr eyni trayektoriya və eyni ssenari üzrə gedir deyə, düşüncələrdə bir çərək də irəliləyiş hiss olunmur.
Sanki bir paradoks yaranır: bir tərəfdən təkrarın xeyrindən danışırıq, digər tərəfdən, onu inkişaf üçün bir maneə hesab edirik. Əslində heç bir paradoks yoxdur.
Bir var konsentrik çevrələr, bir də var sadəcə çevrə. Birinci halda, bir nöqtədə yalnız başlanğıcı və sonu birləşən çevrələr get-gedə böyüyür – hər son yeni inkişafın, yeni səviyyənin başlanğıcı olur. Bu inkişaf trayektoriyasına daha böyük miqyasda baxanda, həmin nöqtənin – insan “mən”inin mərhələ-mərhələ açılıb yüksəlməsi onu hətta spirala da bənzədir.
İkinci halda bu, çarxın içində dələnin fırlanmasına bənzəyir – nə inkişaf var, nə irəliləyiş.
Birinci hala bariz nümunə kimi Qərb, hətta Türkiyə alimlərini göstərmək olar. Onlar təsəvvüfün uca həqiqətlərini nəinki təkrar edirlər, hətta əzbərləyirlər … ki, öz həqiqətlərini bu işıqda təqdim edə bilsinlər. Məsələn, Oksfordda yerləşən və mənim də üzvü olduğum Mühyiddin İbn Ərəbi Cəmiyyəti İbn Ərəbinin əlyazmalarını, nadir nüsxələri alıb yığır, bu əsərlərin tərcüməsini, müzakirəsini təşkil edir, hər il İbn Ərəbiyə həsr olunmuş çoxsaylı beynəlxalq konfranslar, seminar və simpoziumlar keçirir, bu sahədə başqa ölkələrlə əməkdaşlıq edir, dərgi nəşr edir, gündən günə güclənən bir İbn Ərəbi məktəbi formalaşdırır. Hətta üç il qabaq Azərbaycanda da belə bir beynəlxalq simpozium təşkil etmişdilər. Eyni sözləri yenə Oksfordda yerləşən Mövlana cəmiyyəti barədə də demək mümkündür.
İkinci hala nümunə kimi isə, maləsəf, bizim “tədqiqatçıları” göstərmək olar: hələ də “sufi”, “arif” sözlərinin etimologiyasından yazırlar, hal-məqamları sadalayıb təsvir edirlər, əsrlər boyu yazılmış mövzuları yenə “çeynəyirlər”. Ən yaxşı halda, təsəvvüfdə nə isə “kəşf etmək”, “yeni söz demək” istəyəndə bir Qərb tədqiqatçısının yazdıqlarını təkrar edirlər. Təəssüfedici hal isə odur ki, Qərbin sıravi bir tədqiqatçısının təkrarlanan fikirləri arasında öz vətənində yaranmış orijinal ideyalar ya itib-batır, gözə dəymir, ya da “yerli mal” kimi diqqətə layiq görülmür. Və beləcə çarxın içində fırlana-fırlana işgüzar görkəm alıb, alimlik dərəcələrinə layiq görülürlər.
Hikmət payının bölgüsü…
Təsəvvüf – insanın fitrətən malik olduğu həqiqət axtarışının İslam dini zəminində təzahürüdür. O, islam hikmətinin eşqlə, yüksək hisslərlə bəşəriyyətə bəyan edilməsidir. Təsadüfi deyil ki, İslam dini coğrafi baxımdan ən ucqar yerlərə məhz təsəvvüf vasitəsilə çatıb. İslamın ən ülvi, ən ecazkar tərəfini – Yaradana və onun yaratdıqlarına sevgini tərənnüm edən təsəvvüf öz məzmun və məramına müvafiq də vasitə seçib – obrazlı, rəmzlərlə dolu bir dil, poetik üslub. Bu hikməti çatdıran isə əsasən dərvişlər olub. Düzdür, sonralar dərvişlik özü də müstəqil, öz nizam-intizamı olan bir təriqətə, hətta daha da böyüyərək ümumiyyətlə təsəvvüfün simvoluna çevrilib, amma əsl mahiyyət, məqsəd dəyişməz qalıb: islam hikmətini çatdırmaq. Daşıdığı missiyanın gözəllik və malik olduğu yüksək mahiyyət təsəvvüfün özünün də pay-püşk olunmasına səbəb olub və hər kəs öz payını götürüb.
Qərb təsəvvüfün mahiyyətini götürdü: aparılan ciddi tədqiqatlar, yazılan dünyamiqyaslı monoqrafiyalar, keçirilən beynəlxalq konfranslar buna nümunədir. Təsəvvüf sanki Qərb təfəkkürünə nəfəs verir: istər psixologiya, istər arxitektura, istər musiqi, istərsə də ilahiyyat sahəsində yeni proyektlər, mövzular, müzakirələr açılır. Ən vacibi isə sufi klassiklərinin əsərlərini Qərb dillərinə tərcümə edib öz şərhləri ilə təqdim edirlər. Bəli, Şərq bu gün öz hikmətini Qərbin təqdimatında, Qərb təfəkkürünün işığında tanımaq məcburiyyətindədir! Və bu, artıq qanunauyğunluğa çevrilib. Əlbəttə, danılmaz bir faktdır ki, Qərb təfəkkürü yalnız müasir dövrə deyil, ümumiyyətlə fəlsəfə tarixinə nüfuz edib və elə islam fəlsəfəsinin özünün də öyrənilməsində xüsusi rola malikdir. Təbii ki, fikir sahibləri bu faktı qəbul etməklə yanaşı, inkişaf yolu da göstərirlər. Məsələn, Səlahəddin Xəlilov yazır: «Qismətə bax! Babalarımız o qədər uca olublar ki, onların səviyyəsinə qalxmağın yolu Qərb fəlsəfəsinin dərkindən keçir. Biz bu gün onlara qayıtmaq üçün, onların səviyyəsini anlamaq üçün əvvəlcə Qərb fəlsəfəsinə, onun ən parlaq nümunəsi olan klassik alman fəlsəfəsinə – Kanta, Hegelə, Feyerbaxa qayıtmaq məcburiyyətindəyik». Burada əhəmiyyətli bir məqam var: söhbət heç də, indicə dediyimiz kimi, islam fəlsəfəsini Qərb şərhində qəbul etməkdən getmir. S.Xəlilov bu gün Qərbin tətbiq elədiyi təcrübəni Şərq üçün təklif edir – Şərqə öz hikməti ilə yeni bir nəfəs vermək, öz hikmətini özünə xatırlatmaq, Qərb təfəkkürünün sütunları üzərində Şərq hikmətinin öz doğma məbədini tikmək.
Bəs reallıqda nə baş verir? Bu məbəd tikilirmi?
Təsəvvüfün pay-püşkündə Şərq yerdə qalanı – hissləri, dərvişliyi götürdü. Və əsrlərdir təsəvvüfə məxsus yüksək hisslər, emosiyar eyni möhtəşəmliklə, bənzərsiz ifadələrlə tərənnüm olunur. Düzdür, Həllac, Yəsəvi, Yunus, Mövlana, Füzuli və daha neçə Şərq müdriki öz hikmətini poetik dillə, nəzmlə çatdırıb. Lakin əhəmiyyətli və incə bir məqam var. Bu mütəfəkkirlərdə hikmət dili üstələyib. Sonralar isə dilin gözəlliyi, oynaqlığı hikməti görünməz eləyib. Nəticədə eyni hikmət fərqli ifadələrlə, fərqli üslublarla illərdir təkrarlanıb durur. Şərqdə dolub-daşan yeni-yeni “füzulilər”, “irfan şairləri” Qərbin ümmanlarda ideya hücumlarından bixəbər öz gölməçələrində “tufanlar” qoparırlar.
Təsəvvüfün Şərqdə ekzotik bir obyektə çevrilməsinin ən gözəl nümunəsi isə, şübhəsiz, səma’dır. Bu gün bütün dünyanı dolaşan, heyran qoyan, əsl Şərq sənətinin nümunəsi olan səma’! Ezoterik islam hikmətini insanları əyləndirmək üçün ekzotik teatr tamaşasına döndərən səma’!
Daha bir paradoks! Bu gün yüksək hisslər, ruhani yüksəliş, dərvişlik deyəndə Şərq, bu hikmət haqqında ciddi tədqiqat deyəndə Qərb yada düşür! Halbuki, bir vaxtlar bunların ikisi də elə Şərqə məxsus olub.
Hər axtaran tapmır, amma tapan – axtarandır!
Təsəvvüf insana düşüncə azadlığı verən və bunun üçün geniş imkanlar açan, eyni zamanda insanın mənəviyyatını, müqəddəslik duyğusunu qoruyan bir fəlsəfədir. Təsəvvüf yaradıcılıq axtarışıdır. Bunu təsəvvüf fəlsəfəsini həqiqətən araşdıran hər bir tədqiqatçı dərk edir. Möhtəşəm “Şərq-Qərb divanının” müəllifi, dahi alman mütəfəkkiri İ.V.Goethe Ruminin dünyagörüşünü belə təsvir edir: «Onun niyyəti ruhu öyrənmək, yüksəltməkdir; bütövlükdə isə o, özünün vəhdət haqqında təlimi ilə hər cür üzgünlüyü, əziyyəti təqdir etməsə də, bu üzgünlüyə heç olmasa icazə verməklə hər kəsin əvvəl-axır ilahi varlığın dərinliyinə qərq olduğunu və işıqlandığını göstərir». Goethe onu da əlavə edir ki, «reallığın şübhəli və etibarsız əsasa dayanması Cəlaləddin Ruminin ürəyincə deyil; o, daxili və xarici hadisələrin sirrini mənəvi baxımdan müəyyən etməyə can atır, onları iti ağılla həll etmək istəyir». İngilis şərqşünası A.Arberri isə Mövlana fəlsəfəsinin cəmiyyətin həyatına təsiri barədə belə yazır: «Mövlana yeddi yüz il əvvəl dünyanı böyük bir qarışıqlıqdan qurtarmışdır. Günümüzdə Avropanı qurtaracaq tək şey də onun əsərləridir, fikirləridir. Bundan sonra həyatımı Mövlananın əsərlərini tədqiq etməklə keçirəcəm; çünki onlarda çağımızın xəstəlikləri üçün ruhani əlac və təsəlli tapmaq mümkündür».
Bunlar dəryada iki damladır. Bəli, Qərbin təsəvvüfə marağı çox böyükdür. Bunu ən azından onların Mövlananı İslamdan kənarlaşdırmaq, onun düşüncələrinin heç də İslam hadisəsi olmadığını sübut etmək, özününküləşdirmək istəyində görmək mümkündür.
Təsəvvüf ideya mənbəyidir. Bu mənbənin açarı isə vəhdət əl-vücuddur – təsəvvüfün özəyi və mahiyyəti. Özünün “Təvasin” kitabında Həllac çoxlu oxşar nöqtələrin rəsmini verib yazır: “Bu nöqtələrdən ancaq biri Haqqdır, qalanları batildir.” Vəhdət əl-vücud həmin nöqtədir və onu fərqləndirmək çətin olsa da, vacibdir.
Bir həqiqəti tədqiqatçılar unutmamalıdır. Vəhdət əl-vücud hardansa kənardan gətirilib təsəvvüfə birləşdirilməyib, onu kimsə kəşf eləməyib. Düzdür, bir termin kimi o, məhz Mühyiddin İbn Ərəbinin tələbəsi Sədrəddin Konəvinin “Qeybin açarı” (“Miftəhu-l-ğeyb”) və onun müasiri olmuş İbn Səbinin əsərlərində xatırlanır və bu səbəbdən bir çox hallarda vəhdət əl-vücud İbn Ərəbiyə məxsus bir təlim kimi təqdim olunur. Vəhdət əl-vücud fəlsəfəsi İbn Ərəbidən neçə əsrlər əvvəl yaşamış Cüneyd Bağdadinin risalələrinin, Həllac Mənsurun şeirlərinin, Şihabəddin Yəhya Sührəvərdinin işraqiliyinin kökü, mahiyyətidir. Bir sözlə, vəhdət əl-vücud təsəvvüfün özüdür.
Əslində, bu, məsələnin çoxdan keçilmiş bir mərhələsidir. Lakin bu, məhz düşüncələri azmaqdan qoruyan işıqdır və təkrarlanmalıdır. Vurğulanmalı olan daha bir əhəmiyyətli məqam: vəhdət əl-vücud bir çox hikmətlər üçün, yaradıcılıq üçün sehrli açardır. Böyük alman filosofu Hegelin sözləri ilə desək: «Əgər Vahid olanın dərkini… onun ən gözəl saflığı və ucalığında nəzərdən keçirtmək istəyirlərsə məhəmmədilərə müraciət etmək lazımdır».
Vəhdət əl-vücud islam fəlsəfəsi tarixinin məhz orijinal bir səhifəsi, islam dininin mahiyyətini bütün gözəlliyi və olğunluğu ilə çatdıran bir fəlsəfədir. O, müasir dövrdə az qala bütün dünyanı bürüyən pessimizmdən, nihilizmdən xilasdır. O, insanın yüksək mahiyyətini və kamilləşmək qüdrətində olduğunu xatırlatmaqdır. O, Yaradanını tanıyıb, Onun mülkü hüdudunda özünün də bir yaradan olduğunu dərk eləməkdir.
Bəs Şərqdə, xüsusilə Azərbaycanda bu hikmətə münasibət necədir? Təsəvvüflə nə axtarırlar?
Bizdə də təsəvvüf axtarışdır, amma fərqli istiqamətdə. Belə məlum olur ki, təsəvvüfdə tədqiqatçının dəb axtarışı, ekzotika həvəsi, həqiqi tədqiqatçıların çoxdan bildiklərini mistik müəmma kimi təqdim edib onu yenidən “kəşf etmək” üçün də meydan var imiş. Bunun üçün fəlsəfənin mürəkkəb dərinliyinə baş vurmağa ehtiyac da yox imiş – məşhur deyimləri təkrarlamaq, sufi şeirlərinin təsvirini vermək kifayət imiş. Maraqlıdır ki, bu “dəblə” ayaqlaşan tədqiqatların aşıb-daşmasına baxmayaraq İslam Şərqində ideya müstəvisində bir monotonluq, durğunluq hökm sürür. Düzdür, çox sanballı mütəfəkkirlər də olmuş və yenə də var. Məsələn, təsəvvüf vasitəsilə İslam düşüncəsini yenidən ayağa qaldırmaq istəyən Məhəmməd İqbalı, təsəvvüf və zen-buddizm vasitəsilə İslam Şərqini uzaq Şərqlə birləşdirməyə cəhd edən Seyid Hüseyn Nəsri, təsəvvüfün işığında fəlsəfə tarixinin prinsipial məqamlarını müqayisəli təhlil edərək bir zamanlar Şərqdən Qərbə keçmiş ideyaların yenidən Qərbdən Şərqə qayıtmalı olduğunu bir zərurət kimi göstərən Səlahəddin Xəlilovu, təsəvvüfü ekzistensializm fəlsəfəsi ilə qarşılaşdırıb Şərq və Qərb arasında ortaq nöqtələr axtaran Kənan Gürsoyu və daha neçə mütəfəkkirləri, tədqiqatçıları danmaq, onların düşüncələrini görməmək ən azından günahdır. Ancaq maraqlıdır, sal daşa bənzəyən fikir monotonluğunu tərpətməyə bir-iki mütəfəkkirin gücü çatarmı? Əgər bu mütəfəkkirlərin özlərinin yaradıcılığına bir etinasızlıq varsa, hər hansı bir hərəkətə ümid etmək olarmı? Təkrar və təqlid dolu yazıların altına imza qoyan və bunu əsl elm hesab edən tədqiqatçılarla Şərq hansı inkişafdan danışa bilər?
Sonluq
Bəli, bu gün Şərqdə təsəvvüfün donmuş mərmər heykəli göz oxşayır. Amma bu donu əritmək üçün yenə də kamal eşqi, yaradıcı təfəkkür, qaynar zəka tələb olunur, ənənəvi sufi şeirlərindən bu mərmər heykələ don tikmək vasitəsilə görüntü yaratmaq yox. Biz o zaman bu irsin həqiqi varisləri olduğumuzu isbata yetirə bilərik ki, onun müasir donu üçün yararlı olan yeni ideya istiqamətlərini və yeni nümunələrini yaradaq. Və bizim indi yaratdıqlarımız daha bir sufi təriqəti olmayıb, əksinə, təriqətçilikdən azad, ümumbəşəri fəlsəfi fikir postamenti üzərində qurulmuş müasir təsəvvüf təlimi olmalıdır. Şərq və Qərb təfəkkürünün vəhdətindən qaynaqlanan zəngin bir ideya çələngi; ancaq bu zaman sufi donunun da yenidən biçilməsi və tikilməsi aktuallaşmış olar.
Üzün iç üzü (30 noyabr, 2012)
Üz insanda həm ən fədakar, həm ən zəif, həm də ən məsuliyyətli orqandır. Bütün sözlər – bunların arasında acısı da olur, şirini də, təhqiri də, tərifi də – birinci üzə deyilir; eyni zamanda, insanın daxilində gedən prosesləri də ilk növbədə dözməyib üz büruzə verir: qızarır-bozarır, qaralır, saralır – baxır situasiyaya. Bütün bunlarla yanaşı, üz insanın zahiri və daxili hisslərini, düşüncələrini, bədənin bütün orqanlarının vəziyyətə uyğun reaksiyasını çatdırmada məsuldur. Şairin “üzündə göz izi var, sənə kim baxdı yarım” deməsi də yəqin üzün həssaslığına işarədir. Əslində üz ümumi addır – gözlərin, qaşların, dodaqların, yanaqların üstəgəl onların hamısının hərəkətlərinin, mimikalarının vəhdəti deməkdir. Məsələn, birisi yersiz göz vuranda, cavab söz o gözə deyilmir, üzə deyilir. Düzdür, “gözünün içinə baxa-baxa” da söz deyənlər olur, amma onun yükü yenə “üzünə üz bağlamış üz”ə düşür. Məhz üzündəki nurdan və ya zəhrimardan adamın yaxşı və ya pis olmasını yanılmadan təyin etmək mümkündür. Axı, mərdanəlik də üzdə yazılır. Deyirlər, “gözlər qəlbin aynasıdır”, amma məncə, gözlərin dediklərini də ilk çatdıran elə üzdür. Təsadüfi deyil ki, adamın abır-həyasını da birinci üzdə axtarırlar. Hərçənd, bəzən bu abır-həya o qədər üzdə olur ki, heç dərinliyə enə bilmir. Amma hər halda abır-həya getməmişdən qabaq “üzün suyu tökülür”.
Üzlər o qədər fərqli, o qədər unikaldır ki, onların bir təsnifata ehtiyacı olduğunu düşündüm. Amma ortaya bir məsələ çıxdı: üzdən başqa maskalar da var axı? Məhz bununla bağlı bir kiçik detal yadıma düşdü: qədimdə artistlər teatrda oynayanda üzlərinə maska taxarmışlar ki, obrazları canlandıra bilsinlər. Zaman-zaman insan öz üzünü elə əhliləşdirdi ki, maskaya ehtiyac qalmadı. Bilmirəm, bunu insanlığın qəhrəmanlığı sırasına yazmaq lazımdır, yoxsa şeytanlaşmasına? Hər halda biz hamısını ümumiləşdirib bir təsnifat apardıq. Maskanın altında kimlər var demək çətindir və biz də sadəcə üzlərdən danışmaq istəyirik.
Üz var ki, özüdü, səmimidir. Belə üzlər mərd adamda olur. Onlar gözəl tərcüməçidi. Ürəyin dediklərini elə aydın çatdırır, hər orqanın cavabdehliyini elə daşıyır, təmiz vicdanının dediklərini elə dönməz bir mərdanəliklə qoruyur ki! Bu üzdə sevinc də açıqdı, kədər də, sevgi də, nifrət də! İstədiyin sualını səsləndirmədən cavabını oxuya bilərsən bu üzdən! Amma maraqlı bir paradoks var! Belə üz sahibləri xalq qəhrəmanı, millətin xilaskarı olsalar da, karyerada geri qalırlar, siyasətdə uğur qazana bilmirlər, vəzifədə uzun müddət otura bilmirlər. Bir üzü var, əlavə bir astar da istəmir, o da üzlərdən utanıb, üzlülük eləmir.
Üz də var ki, İkiüzlü Yanusdu, hər mənada. Birinə xoşdu, birinə naxoş, birinə təbəssüm bağışlayır, başqasına diş qıcayır. Yeri gəlmişkən, Məhəmməd İqbal “Cavidnamə” əsərində İblisin təsvirini verəndə onun da iki üzünün olduğunu deyir: “Bu buluddan bir fəriştə çıxdı – iki üzlü: birisi atəş kimi, digəri tüstü kimi. Bəli, üzlərdən biri nur versə də, digəri zülmətdi, nə nuru sabitdi, nə zülməti. Öz iki üzü ilə həm keçmişini, həm gələcəyini təmin edən üz sahibi – İkiüzlü Yanuslar özlərini həqiqətən qədim Yunan Tanrısı hiss edirlər. Bəlkə də düşünmək olar ki, o elə mifik qəhrəman kimi iki üzlə doğulub, çünki bu üzlər o qədər cəld, o qədər rahat, utanmadan-qızarmadan bir-birini əvəz edir ki, adamın gözü alacalanır.
Bəzən müəyyən vəzifə, yaxud mühit adamın üzündə öz möhürünü qoyur. Adam bu üzlə o qədər doğmalaşır ki, sonralar vəziyyəti dəyişsə belə, üzü dəyişmir. Məsələn, adam “adam” olana qədər bir yaltaqlıq, yalançılıq yolu keçir, olur Dədə Qorquddakı Yalıncıq. Sonra “xidmətləri” sayəsində onu ən yüksək vəzifəyə də qoysalar, üzü elə Yalıncığın üzü olaraq qalır. Sanki bu üzlər kiminsə qılıncına möhtacdırlar ki, altından keçələr. Sanki bu üzlər qorxudan saralmaq üçün yaranıblar.
Amma elə üzlər də var ki, Viktor Hüqonun Kuinpleyni kimi kralın şıltaqlığı ucbatından ömrü boyu gülmək məcburiyyətindədir. Ürəyi qan ağlasa da, bu üz gülməli və güldürməlidir. Belə adamların üzü yuxarıda dediyimiz başqa funksiyalarını itirir, üzlə başqa orqanlar arasında əlaqə və dilbirlik qırılır. İnsan ümumiyyətlə bir vahid varlıq olmaqdan çıxır və hissələrdən ibarət olan, hər hissəsi bir ayrı ideyaya xidmət edən “mexanizmə” çevrilir.
Üzlər var ki, üzərində “əl gəzdirirlər” ki, adam içinə çıxa bilsin. Əvvəllər bunu daha çox qadınlar edirdi: üzlərinə bəzək vururdular. İndi gender bərabərliyi kimi bir ideya “kəşf ediblər” və kişilər də bu xidmətdən istifadə edirlər və sözün hərfi mənasında bərabərlik yaranır: ya kişilər qadınlaşır, ya qadınlar kişiləşir. Əvvəllər hər bəzəyin bir mənası var idi – üzdəki ifadəni gücləndirmək, mimikanı daha təsirli etmək üçün. Məsələn, hind rəqqasəsinin gözlərinin, üzünün makiyajı üzə gözəlliklə yanaşı, az qala bütöv bir fəlsəfəni yerləşdirirdi. Burda üzün sahibinin kimliyi, şəxsiyyəti aparıcı qüvvə idi.
Amma elə ki, üzə verilən bəzəyin əhəmiyyəti böyüdü, onda üz aparıcı qüvvəyə çevrildi və şəxsiyyəti idarə etməyə başladı. Bir şirkətin, brendin “üzü” nə qədər tanınmış, gözəl bir üz olursa, brendin uğuru da bir o qədər təmin olunur. Və bu uğur gətirən üz uğrunda “ov” başlandı, əməliyyatlar keçirildi: həm siyasi, həm də plastik əməliyyatlar. Üzlərmi silikonlaşdı, yoxsa silikonmu üzü əvəz etdi, təyin etmək çətindi.
Kimyəvi tərkibləri eyni olmasa da, yadıma mum maskalar düşdü. Qədimdə ölmüş insanların mumdan maskaları götürülürdü ki, onların üzü gələcək nəslə çatdırılsın. Əhəmiyyətli bir məqam da var ki, şərəfini itirmiş vətəndaşların üzü götürülmürdü – onların üzünü gələcəyə göstərmək xəcalətindən xilas olurdular. Məsələyə iki prizmadan baxmaq olar: bir tərəfdən, görkəmli insanların, xüsusilə filosofların, şairlərin üzünü bu gün də görürük, digər tərəfdən, könül gözü də açıq olan bu adamların üzü bizlərə gözsüz çatır. Əcəba, üzündə gözü yoxdursa, o üz həmin adamın üzü sayıla bilərmi? İstər-istəməz mum üzləri silikonlaşmış üzlərlə – sağ ikən götürülən bu “maskalar”la müqayisə edəndə düşünürsən: əcəba, süni üzlərdə gözlər nə qədər vacibdir?
Üz özündə bütün bədənin sirrini saxlayır. Maraqlıdır ki, bəzi adamlar güzgüdə üzlərinə ürəklə baxırlar, bəziləri isə ümumiyyətlə ya güzgüyə baxmır, ya da sadəcə saçına, başına, boyuna-buxununa baxır. Sanki güzgüdə elə bir kəramət var ki, bir üzü hər dəfə halına müvafiq olaraq fərqli göstərə bilir. Üz güzgüyə etibar edir, bilir ki, nəyi var düzgün göstərəcək. Təsadüfi deyil ki, “dost da sözün düzünü üzə deyir”. Axı, dost dostun aynası olmalıdır. Amma elə aynalar da ola bilər ki, üzü deyil, iç üzü göstərsin. Onda zahiri görüntü ilə qəlbin vəziyyəti arasındakı uyğunsuzluq üzə çıxacaq. Əbu Turxan demiş:
Ayaq oynayardı, qəlb mürgülərdi,
Könül ağlayardı, üzsə gülərdi,
Burdakı aynalar zahiri deyil,
İç üzü göstərən çün güzgülərdi!
Müasir və dəbdə olan bir məsələ də yada düşür: facebook – “üz kitabı”. Əslində, bu sözü heç kim tərcümə eləmir, elə feysbuk deyirlər. Bəli, bu sosial şəbəkə guya insanları üzbəüz görüşdürüb, dostlaşdırır. Amma əsl mənzərə necədir? “Üz kitabı”nda üz-üzü görmür deyə, utanmağa bir hacət də qalmır. Axı, deyirlər, “üz üzdən utanar”. Bu səbəbdən, kim nə istəyir paylaşır öz “dostları” ilə. Bəlkə də kimlərsə, real həyatda abır eləyib gizlətdiyi şeyi burda paylaşanda müəyyən mənada üzünün abrını qoruduğunu sanır. Hətta bəziləri “üzünü üzlər görməsin” deyə öz şəklini gizlədir, “dostlarla” başqa bir üzlə tanış olur. Amma məsələ fərqlidi. Üz ürəyin aynası olduğu kimi, həm də pərdəsidi. Üz-üzə oturmayan “dostlar” üzsüz, pərdəsiz ünsiyyətdən yavaş-yavaş üzsüzləşirlər. Maraqlıdır, hətta südün də üzlüsü, üzsüzündən keyfiyyətli sayılır.
Bütün bunlarla bərabər, adamın bir də “iç üzü”nün olduğunu deyirlər. Hərdən onun əsl niyyəti, əsasən qara rəngdə olanda, deyirlər filankəsin “iç üzü” açıldı. Bəli, bir var iç üz, bir var üz, bir də var maska. Yox, söhbət hazır maskalardan getmir. İnsanın bir “mən”i, şəxsiyyəti olanda, onun üzü də olur adam arasına çıxmağa. Yəni elə “mən”dir. Adam əziyyətsiz, zəhmətsiz hansısa vəzifə, ad-san, şəxsi mənafe qazanmaq istəyəndə, o, “mən”indən xərcləməli olur. Deməli, istəklər artdıqca, üz “simasını” itirir və adam məcbur qalır ki, üzünə maska taxsın ki, adamlar gördüklərindən diksinməsinlər. Hə, bax, o maska düşəndə adamlar həqiqətən dəhşətə gəlirlər. Bu dünyanın hər üzünü görə-görə insan çox şeylərlə üzləşir, çox üzlər görür: qara üzlər, sarısını udmuş, rəngi qaçmış, öz üzünü çoxdan unutmuş üzlər. Bu üzlərdə insanın ömür yolunu, bugününü, sabahının arzularını oxumaq mümkündür, təki üz üzsüz olmasın.
Arif yolu: Həllacdan Cavidə (23 noyabr, 2012)
Hardan hara?
Yaradanını tanımaq və bu həqiqətin işığında özünü dərk etmək cəhdi, ilk insanla doğulub desək, yəqin ki, yanılmarıq. Axı, bu idrak qabiliyyəti yaradılmışlar arasında yalnız insana verilib. İslam dinində bu yola təsəvvüf, yolun yolçusuna sufi, bu yolda seçilmişlər arasından seçilənlərə isə arif deyiblər. Mənsur Həllac yazır: “Arif – görəndir, mərifət – o şey ki, onunla qalırlar. Arif öz irfanı ilədir, çünki o, öz irfanıdır, irfanı da odur. Mərifət isə bunun arxasındadır, Məruf (tanınan, Allah – K.B.) isə bunun arxasındadır”. Bəli, insan öz bildikləri, dərk etdikləri və seçdiyi yolla arif ola bilir. Ariflik Haqqdan insana verilmiş payın idrak məqamıdır. Dövrə, şəraitə görə ariflik cəmiyyətdə fərqli qarşılanıb və münasibətə uyğun olaraq sənətkarların əsərlərində bu və ya digər dərəcədə öz əksini tapıb. Yəni vaxt olub ki, o dəbdə olub və onun şeirlərdə də, miniatürlərdə əks etdirilməsi özü az qala ariflik sayılıb. Vaxt da olub ki, onu insanı reallıqdan ayıran rəmz hesab edib tarixin tozuna qatmaq istəyiblər. Amma Cavidin dediyi kimi:
Saqın aldırma ki, kor olsa cahan,
Günəşin nuruna gəlməz nöqsan.
Sən kiçilsən də, böyüksən hətta
Qopsa zülmət, yenə parlar o zəka!..
Bəli, Haqq həmin Haqqdır, mərifət həmin mərifət. Dəyişən insan və onun dünyaya baxdığı bucaqdır. Həllacdan Cavidə bu yolun tam 10 əsrlik zəngin, mürəkkəb bir tarixi var. Mən sadəcə bu yolun iki sakininin baxış bucağını müqayisə etməyi düşünürəm. Nə üçün Həllacın açıq təsiri duyulan Miyanəci yox, yaxud Nəsimi yox, məhz Cavid?
Həllac Mənsur özünün “Təvasin” əsərində İblisə xüsusi yer ayırmış və buna görə həm öz dövründə, həm də sonralar güclü təzyiqlərə və qınaqlara məruz qalmışdı. Hüseyn Cavidin də “İblis”i tədqiqatçılar arasında böyük rezonans doğurmuş, mübahisələr yaratmışdı. Bundan başqa, Mənsur Həllac eyni əsərində iblislə yanaşı, həm də insanın – arifin mövqeyini şərh edib. Cavid də İblisin qarşısına Arifi çıxardır. Əslində, bizim məqsədimiz heç də haqqında kifayət qədər sanballı tədqiqatlar aparılmış bu əsərləri təhlil və ya müqayisə etmək deyil, sadəcə X əsrin arifilə XX əsrin arifi arasında paralellər aparmaqdır. Arifin hardan hara gəldiyini göstərmək üçün…
“İnsanları xəlq etməkdə var bəlkə də hikmət,
İblisə nə hacət?!”
Mənsur Həllac deyir ki, “Əşyalar öz zidləri ilə tanınırlar. …Şəri tanımayan yaxşını da tanımaz”. Biz də arif haqqında düşüncələrimizi İblis haqqında mülahizələrimizlə açmağa çalışacağıq.
Həm Həllacın, həm də Cavidin təsvir etdiyi İblis az fərqlidirlər və belə nəticə çıxartmaq olar ki, əsrlərə baxmayaraq İblis dəyişməyib: nə nifrəti, nə hiylələri, nə də təsir üsulları. Düzdür, Cavid Həllac qədər İblisin həyat tarixinə yer ayırmır, bununla belə, hər iki mütəfəkkir məhz Qurani Kərimdən gələn bir həqiqətlə İblisin Allahı sevən, yalnız Ona səcdə edən bir mələk olduğunu inkar etmirlər. Həllac İblisin dili ilə deyir: «Haqqa and olsun ki, mən tədbirimdə yanılmadım, [Allahın] yazısını rədd etmədim, təsvirin dəyişməsi məni aldatmadı, mənim bu yazılara rəğmən öz alın yazım var. Mənə öz odunda əbədiyyən əzab versə də, başqasına səcdə etmərəm, bir şəxsə və cəsədə alçalmaram, mən [Ona] zidd birini tanımıram. Mənim iddiam sadiqlərin iddiasıdır. Məndə olan sadiqlərin sevgisindəndir». Cavid də yazır:
Mən imdi bir atəş, fəqət əvvəlcə bir mələkdim,
Həp xaliqə təsbih idim, təhlil idi virdim,
İlk öncə mələklər məni təqdis ediyordu.
Eyni zamanda, İblis əbədiyyən İnsanın düşmənidir, çünki insan onu Sevdiyi Yaradanının gözündən salıb, ilahi aləmin yüksək məqamından məhrum olunmasına səbəb olub. Qurani Kərimdə deyilir: “(İblis) dedi: “Ey Rəbbim! Sən məni yoldan çıxartdığına (kamilləşmə yolumu yarıda kəsdiyinə – K.B.) görə, mən də yer üzündə onlara (insanlara – K.B) (pis işləri) gözəl göstərib onların hamısını azdıracağam.” Həllacın İblisi İnsanı qeyri-səmimilikdə, zəif imanına görə ittiham edir: “Mənə vahid məbud iddiası (tək Allaha səcdə istəyi) mane oldu, ona (insana) səcdə etsəydim, sənin (İnsan – K.B.) kimi olardım”. Cavidin İblisi də, “Adəm kimi bir sayğısız ağır ləkə vurdu” deyə qəzəblidir.
Eyni mənbəyə – Qurani Kərimə istinad etdiklərinə görə, İblislər arasında fərqin olmaması normal və məntiqlidir. Bununla belə, həm Həllac, həm də Cavid kamilliyin yüksək məqamına çata bilmiş insanlardır, İblisin öz uğursuzluğuna görə günahlandırdığı, Yaradanın yanındakı yüksək məqamına görə müəyyən mənada həsəd apardığı Kamil İnsan. Sadəcə biri X əsrin, digəri XX əsrin İnsanı. Fərqi, daha doğrusu, spesifiklikləri də məhz onların İblisə münasibətində axtarmalı olacağıq.
“Mən nura talibəm, atəş nəmə lazım?”
Hər şeydən əvvəl mütəfəkkirlərin mövqelərində əhəmiyyətli bir məqamı vurğulayaq: Həllacın istinad nöqtəsi sevgidir, Cavidinki nifrət. Həllac Allaha aşıqdir və İblisi də bu işıqda görür. Cavid – realistdir, gördüyü, eşitdiyi zülmlər, “insanlığı təhqir edən, duyğusu, vicdanı sönüklərin” saylarının artmasında İblisi günahkar gördüyünə görə, qəzəblidir.
Həllacda İblisə qarşı iki hiss duymaq mümkündür: halına acıma və rəğbət qarışıq bir təəssüf. İblis öz imanında israrlı və əmindir və bunun üçün Allahdan, yalnız Ondan gələn hər cəzaya razıdır: «Əslində, mən sevənəm. Sevən isə rəzildir. Doğrudan da, Sən mənə «rəzil» deyirsən, ey mətinli qüvvə sahibi, mənim başıma gələnləri mən aydın kitabda (Quranda) oxuyuram. Mən ona [insana] necə alçala bilərəm. Sən məni oddan yaratdın, onu palçıqdan. Bunlar iki uyğun gəlməyən ziddiyyətlərdir. Mən Sənin xidmətində daha əzəldənəm və daha böyük fəzilətdə, daha böyük elmdə və daha kamil anddayam». Kamil insan sevgisinə qurban getmiş, naqis qalmış iblisin halına acıyır!
Cavid İblisə həm ehtiyatla, həm qəzəblə yanaşır: o, güclüdür, ağıllıdır, zəif insanları yoldan çıxartmaq üçün üsulları çoxdur, cahil insanları aldadır, azdırır. Cavidin təsvir etdiyi sevgi İblisin əlində alətə çevrilir, insanı qatil edir!
Pəncəmdə dəmadəm əzilib qıvrılacaqsan,
Daim ayaq altında sönüb məhv olacaqsan.
…
Bir zamanlar cəbərüt aləminə
Həp uçar, həp öyünürdün də, bu nə?
Heyhat! İblis qəzəb dolu, həqiqi sevgidən məhrum olan insanı hədələyir, onun halına gülür, acıyır!
Bəli, Həllacın simasında İnsan İblisin halına acıyır, çünki o, öz korluğu səbəbindən kamilləşmə yolunun yarısında qaldı, onu bitirə bilmədi: Bu o deməkdir ki, İblis həqiqəti görə-görə ona göz yumdu və ondan uzaqlaşdırıldı: «Ey qardaşım! Onu «Əzazil» adlandırdılar, çünki o, uzaqlaşdırıldı və «təcrid edilmiş» oldu. O, əvvəlindən sonuna dönmədi, çünki sonundan çıxmadı». Məhz burada Həllacın həm İblis, həm də İnsan haqqında düşüncələri açıqlanır: insanın ilahi mahiyyətə uzanan bir yolu var, ona Allahdan kəşflər açılır, o, Allahdan başqa heç bir varlığın bilmədiyi elmlərə sahib olur və bu keyfiyyətlər onu Allahdan sonra səcdə obyekti olmağa layiq edir. «İblisə gəlincə, o dəvət etdi, lakin öz halına geri dönmədi. Əhməd (s) çağırdı və öz gücünə geri döndərildi». İnsan İblis üçün əlçatmaz məqama sahibləndi və gücləndi. Bunu İblis də bilirdi və hikkəsindən ona müharibə elan elədi. Yüksək məqamını dərk eləmiş insan onun hikkəsini sadəcə yuxarıdan aşağı izləyir, öz məqamından düşmüş insan isə İblisin ayaqları altına düşür, üzünə hikmət dünyası bağlanır. Məhz bu səbəbdən Cavidin Arifi acınacaqlı haldadır. O, kamilliyi düşünməkdən daha çox qəzəblə doludur, bu qəzəb zülmə, vəhşiliyə doğru yönəlmiş olsa belə! İblis də onun zəif damarını bilir:
Get, bəllidir insandakı xislət;
Sizlərdəki ülfət; sonu vəhşət,
Sizlərdəki şəfqət; sonu nifrət,
Sizlərdəki rəhmət; sonu lənət.”
Həllac yazır: “Arif cəhalətin təsvir etdiyindən başqa bir şey bilmir. Yalnız Haqqın nəzarət etdiyi kəşfin vəsfi ona aydındır”. Arif göylərdən nur gözləyir ki, hər şeyin həqiqəti açılsın. Cavidin Arifi isə göylərə asidir:
Bilməm bu cinayət, bu xəyanət, bu fəlakət
Bitməzmi, ilahi! Bu qədər səbrə nə hacət!
“İblisəmi uymuş bəşəriyyət!?”
Maraqlıdır, iki fərqli dövrün Arifinin obrazı İblisə münasibətdə daha aydın işıqlanır. Lakin burada elə incə məqamlar var ki, bəzən mütəfəkkirlər onu “ülgücün tiyəsi ilə yeriməyə” bənzədirlər.
Həllac sadiqlikdə, yalnız Allaha xidmət etməsində, hər anının yalnız Onunla olmaq istəyində özünü İblisə bənzədir, onu özünün Ustadı hesab edir. Yeri gəlmişkən, məhz bu məqam sonralar İbn Teymiyyə kimi bir sıra mütəfəkkirlərə imkan vermişdi ki, Həllacı kafir adlandırsınlar. Həqiqətən də, deyilənlər müəyyən mənada Həllacın özünü təsvir edir, daha dəqiq desək, onun iddiasındakı israrını: «Öldürülsəm də, [çarmıxa çəkilsəm də], əlim, ayağım kəsilsə də, iddiamdan dönməyəcəm».
Cavidin “Ya hər kəsə xain olan insan nədir? – İblis” deməsi də bir çox tədqiqatçıları çaşdırır və əsəri təhlil edən tədqiqatçılar bir sıra hallarda yalnışlıqla İblisin elə İnsan olduğunu, yaxud insanın içində olduğunu iddia edirlər. İblisin bu “böhtandan” necə qəzəbləndiyini təsəvvür eləmək çətindir! Əslində, bəlkə də təntənə marşı çalır.
Daha bir təhlükəli və paradoksal məqam isə sevgi ilə bağlıdır: həm İblisin Allaha, həm də Arifin Rənaya sevgisi sonda lənətlənməyə səbəb olur. Düzdür, uca Allaha olan sevgi ilə insan övladına olan sevgiləri eyni tərəzinin gözlərinə qoymaq olmaz, amma məqsəd sevginin özüdür. Əcəba, sevgi iblisləşməyəmi aparır? Əlbəttə, xeyr!
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Həllacın İblisə rəğbətində dərin bir təəssüf var: belə bir məhəbbət sahibi kordur, rəzildir: «Onun işi qarışdı, zənni pisləşdi, “Mən ondan xeyirliyəm”, – dedi və pərdə arxasında qaldı», çünki «o (İblis), qürur dənizinə düşdü və kor oldu». İblisin məhəbbəti onu həqiqətə çatdırmaq əvəzinə, daha da Allahdan uzaqlaşdırdı. Həllac hər nə qədər İblisin sevgisini tərənnüm eləsə də, onun idrak mərtəbələrində qorxduğunu da göstərir: “Əgər bilsəydim ki, [insana] səcdə məni xilas edəcək, onda səcdə edərdim. Lakin bilirdim ki, bu dairənin (idrak prosesinin mərhələsi – K.B.) arxasında da dairələr var. Öz-özümə dedim: «Belə hesab edək ki, mən bu dairədən xilas oldum. Bəs ikincidən necə xilas olacam? Bəs üçüncüdən, dördüncüdən?”. Bəli, ilahi nurdan məhrum olmuş İblisin o biri mərhələlərdən xəbəri olmadığına görə qorxur. Əvəzində insan ona verilmiş bu imkandan qüvvətlənir. Burada Əbu Turxanın “qısa qapanma” adlandırdığı, obyekt və subyekti birləşdirən, məhvə aparan, məhdud sevgini xatırlatmaq yerinə düşər. İstər Həllacın İblisi, istərsə də, Cavidin Arifi kor edən, xudpəsənd və iddialı sevgiyə malikdirlər. Həllac İblisin dili ilə yazır: “Qısqanclığıma görə məni başqalarından ayırdı, heyrətimə görə məni dəyişdirdi, uzaqlaşdırıldığına görə məni çaşdırdı, xidmətimə görə məni uzaqlaşdırdı, söhbətimə görə məni yasaq etdi, mədhimə görə məni utandırdı». Sevən Arif də üzünü göylərə tutub dua eləsə də gördüyü zülmətdir – o da kordu:
Min dürlü müəmmalı həqiqət mənə xəndan,
Həpsində də zülmət…
Deyilənlərdən sanki İblis və Arif oxşardır kimi nəticə çıxartmaq mümkündür. Əcəba, bu, insanı iblis hesab edənlərlə həmrəylik deyilmi? Diqqətli təhlil göstərir ki, bu, bənzəyiş deyil, keçən 10 əsr ərzində hakim mövqeyin, güc sahibinin yerlərinin dəyişməsidir. Bu, heç də İblisin ağıllanıb, insanın cahilləşməsi də deyil. Yuxarıda da dedik, İblis həmin iblisdi, onun yüksəlmək imkanı yoxdur! Bu, insanın enməsidir! İnsanın öz insanlığını dərk etməməsi, Allahın ona verdiyi imkanlardan istifadə etməməsidir və sadəcə bir bioloji və sosial varlıq kimi mövcudluğu ilə kifayətlənməsidir. Qısacası: İnsanın öz qüdrətini itirib iblisin hökmü altına düşməsidir. Lakin Arifin bu vəziyyətə düşməsinin obyektiv səbəbləri var. Sualın cavabı Həllacın və Cavidin Arifinin kimliyinin, şəxsiyyətinin açılışındadır.
“İştə Şərqin mütərəddid çocuğu!”
Şərqin gücü həmişə imanında və imanına sadiqliyində olub, Qərbin gücü ağlında və ağlına inamında. Təsadüfi deyil ki, Əbu Turxan da belə hesab edir ki, “Şərqdə idrakın işığı eşq işığının kölgəsində qalır, Qərbdə – əksinə, eşq idrakın kölgəsində qalır”. Məsələnin kökünü, zənnimcə, məhz burada axtarmalıyıq. Başqa sözlə desək, hər iki Arifin yaşadığı sosial mühitdə.
Həm Həllac, həm də Cavid siyasi və hərbi çəkişmələr dövrünün insanlarıdır və elə hər ikisi də siyasi fitnənin qurbanı olublar. Həllacın dövründə siyasi hərəkatlarla, üsyanlarla yanaşı, Bağdad, Xorasan, Bəsrə sufi məktəbləri mövcud idi, Bağdadda “Hikmət evi” antik dövrün filosoflarının əsərlərini ərəbcəyə çevirirdi, görkəmli sufi mütəfəkkirləri insanlığın canlı nümunələri idilər. Bir sözlə, elm və ruhun hakim kəsildiyi bir mühit var idi.
Cavidin də dövründə (məhz “İblis”in yazılma dövrünü nəzərdə tuturuq) siyasi hərəkatlarla, inqilablarla yanaşı, maariflənmə, milli özünüdərk, Qərbdə təhsil alma ənənəsi, müasirləşmə prosesi başlanmışdı; Üzeyir Hacıbəyov, Əli bəy Hüseynzadə, İsmayıl Qaspiralı və daha neçə kamil aydınlar yeni ideyalarla çıxış edirdilər. Sual yaranır: nədən son dərəcə pessimist olan Həllac hətta İblisi belə, sədaqət və eşq nurunda verir, ancaq gözəllik və sevgi şairi Cavidin insanı isə bu dərəcədə zəif və miskin görünür? Bu, çox ağrılı bir təzaddır və bu paradoksdan Cavidə “xilas yolu” arayarkən Səlahəddin Xəlilovun «‘İblis’də fəlsəfi motivlər» əsərindəki açıqlamalar məsələyə müəyyən aydınlıq gətirdi. Müəllif sanki bu suala cavab verərək yazır: “Bu, eşqin ünvanının dəyişməsindən doğan bir təzaddır. İlahi eşqdən kimə isə xətər gələ bilməz. Arifin Rənaya olan məhəbbəti isə ilahi eşq səviyyəsinə qalxmamış və bəlkə də Cavid tərəfindən realistləşdirilmiş bir eşqdir və yerə enən böyük duyğu istər-istəməz ictimai mühitdəki naqisliklərlə üzləşir və bu mənada İblisə də tuş gəlir”.
Arifin faciəsini açan, onu dövrünün bədbəxt insanı adlandıran S. Xəlilov ona çox dəqiq bir izah verir: Arif – prosesdir. Cavidin dövrünü və dünyagörüşünü bu fikirlə uzlaşdırsaq, belə ifadə etmək mümkündür: Arif – Cavidin avropalaşma ideyasıdır. Bu ideyanın sonunda isə Elxan durur – müasir dövrlə ayaqlaşan, İblisə yuxarıdan aşağı baxan insan. O, gücdür, iradədir, hakimdir, ədalətlidir, ancaq təəssüf ki, Cavid onun mənəvi dünyasını açmır!
Qayıdaq Arifə. Həqiqətən də Arifin simasında bəşəriyyətin tənəzzül prosesini izləmək mümkündür. Avropalaşma, yenilənmə ideyası ilə yanan Cavid qılıncını birinci Şərqə doğru sıyırır və İblisin dili ilə deyir:
Şərqin əsəbi çöhrəsi bilməz ki, nə yapsın
Bilməz ki, sağır göylərə, yoxsa mənə tapsın?
Onun ikinci hədəfi isə hikməti göylərdə axtaran, o dövrdə dəbə çevrilən zahidlikdir – elə Arifin özü. Lakin belə sual yaranır: “Mədəni dünyanı nifrətlə buraxıb, cədəlsiz bədəvi aləmə çıxan” – yəni mənəviyyatı üstün tutan Arif niyə “qəlbindəki nifrətləri, vəhşətləri” ata bilmir, həqiqi Arif kimi?! Əslində belə bir Arif hardasa Tolstoyun Sergi atasını xatırladır: içində boğulan hissləri ilə mübarizə aparmaqdan əsl missiyasını da unudur və ilahi hikmətdən sakitləşmək əvəzinə gərilmiş yaya bənzəyir. Zənnimcə, səbəbi Cavidin məhz avropalaşma ideyasındadır.
Derdim, mən əsatirə inansam, sənə məbud!
XVII-XVIII əsrin əvvəllərində Avropada kilsənin təzyiqi altında insan əzilirdi və bunun fərqində olduğuna görə xilas olmaq üçün yollar axtarırdı, boğulmamaq üçün əl-qol atır, ətrafındakıları dağıdırdı, inqilablar baş verirdi. “Düşmən” aydın olduğu üçün nə qədər güclü olsa da, insan onunla mübarizə üsulları tapdı və istəyinə çatdı – din dövlətdən ayrıldı və kilsənin boğduğu elm azadlıqda sürətlə inkişaf etdi. Öz həyatını, məqsədini özü təyin edən insan tanrısını da özü yaratdı və təzim etdi: elm. Təbii ki, elmin inkişafı, insanın özünə yeni tanrı yaratması ilə kamillik – ariflik nümunəsi də dəyişdi.
Təsadüfi deyil ki, Cavid də “Ermənistana qurşun daşıyan keşişin”, “Ərəbistanı köpürdən fransız haxamın”, İranı qarışdıran əmmaməli ingilisin” obrazları ilə bir tərəfdən Qərbin xain müdaxiləsini göstərsə də, digər tərəfdən dinin artıq sadəcə bir alət olduğunu və düşmənlərə xidmət etdiyini göstərir.
XX əsrin əvvəllərində eyni hal yenidən təkrarlanmağa başladı: insan yenə əzilməkdə idi, yenə məhv olurdu və yenə də xilas yolları axtarırdı. Lakin indi obyekt çox bulanıq, dumanlı olduğu üçün onunla mübarizə də çətin idi. Bu obyekti insan özü yaratmışdı – ağıllı və yalnız özünə güvənən insan. Lakin bu obyektin qurulmasında bir çox zəruri amillər – mənəviyyat, iman, kökündəki sağlam ideyalara bağlılıq kəsilib atıldığından, indi qarşılarında naməlum və naqis bir obyekt var idi. X əsrdə Həllacın Allaha “iki yay məsafəsinə qədər” yaxınlaşdırdığı arifdən XX əsrdə çox az əlamət qalmışdı. Ariflər ariflik keyfiyyətini xeyli dərəcədə itirmişdilər. Çünki X əsrdən sonra keçən min illik bir dövr ərzində sivilizasiya insanın maddi gücünü qat-qat artırsa da, onu daha kamil edə bilməmişdi. Əksinə, bir sıra hallarda intellektual tərəqqi mənəvi tənəzzülə səbəb olmuşdu.
K.Yunq yazır: “Bizim intellektimiz bizim mənəvi evimizin yıxılmağı ilə görünməmiş şəkildə zənginləşdi…” Cavidin “İblis”i də müasir mərhələdə intellekt sayəsində insanın dağıdıcılıq imkanlarının artması müqabilində mənəvi kamillik dərəcəsinin hələ yetərincə gəlişmədiyini, yeni bir mənəvi yüksəlişə ehtiyac olduğunu vurğulayır.
Həqiqətin səmimiyyəti (19 oktyabr, 2012)
“Əbu Turxanın hikmət dünyası” haqqında düşüncələr
Televiziyada “Pavarotti və dostlar” konsertinə baxırdım. Ruhuma çox tanış gəldi. Sanki mən bu konsertin – sonsuz gözəlliyin insan vasitəsilə təzahürünün, Luçanonun bu möhtəşəm ifası yanında bu xoş səmimiyyətinin canlı şahidi olmuşdum. Xatırladım: “Əbu Turxanın hikmət dünyasını” oxumuşdum.
Mənim Əbu Turxanla ilk tanışlığım illər öncə onun bu şeiri ilə başlamışdı:
İdrakı rəmz edib bir gül sandılar,
Aqil olanları bülbül sandılar,
Vaxt keçdi, rəmz itdi, sonra gələnlər,
Təkcə bülbül ilə gülü andılar.
Təsəvvüfü, islam fəlsəfəsini yenicə araşdırmağa başlayan bir tədqiqatçı üçün bu, çağırış idi: əcəba, sənin araşdırdığın bülbül və güldü, yoxsa hikmət? Bu həm də bir şərqşünas üçün yeni mövzu ola bilərdi. Kimdir Əbu Turxan, harada doğulub, islam fəlsəfəsində hansı cərəyanın üzvü olub, neçənci əsrdi və s.? Amma yadıma bir Tibet atalar sözü düşdü: “Barmağımla ayı göstərdim, hamı barmağıma baxdı”. Yəni, əslində, filosofun hikmətlərini qoyub, bu tarixi məsələlərlə məşğul olsam, çox incə mətləblərdən kənar qalacığımı anladım və … sualları elə sualın altında qoyub üz tutdum hikmətə.
İdeya dünyası çox az adam üçün qapılarını açır. Bu səbəbdən ora daxil ola bilən insanlara bəzən seçilmiş şəxslər də deyirlər. Onu şüşədəki bala bənzətmək olar. Bir tərəfdən, o, hər kəsə açıq görünür və hər kəs yazdıqlarını, düşündüklərini oradan götürdüyünü zənn edir. Kitablar yazırlar, aforizm adına cümlələr düzürlər, “fəlsəfə” açırlar. Əslində isə, çox az adam o şüşənin ağzını açıb balın öz həqiqi dadına baxa bilir.
Əbu Turxan deyir ki, “Bəsirət gözü ariflərlə ünsiyyətdə açılır”. Monoqrafiya monoloqdu, aforizmlər – dialoq, hətta daha artıq, çox səmimi bir söhbətdi. Belə zənn etmək olar ki, prof. Səlahəddin Xəlilov Əbu Turxanı oxuculara ilk olaraq onun aforizmləri ilə tanıtmaqla, bir növ filosofun ünsiyyət “istəyini, arzusunu” çatdırır. Filosofların bir haqq kəlməsi hikmət dolu dünyanın şüşə qapılarını aça bilir. Axı, Əbu Turxanın özü də deyir ki, “Aforizm fikrin qönçəsidir”. Amma Yaradanın bir qanunu var: qönçənin açılması zaman və səbir tələb edir. Hər gülün öz açılmaq məqamı olduğu kimi, hər hikmətin də öz yeri var. Filosof təsadüfən demir ki,
Hikmət sirdaş olub qala biləydi,
Zəngli saat kimi çala biləydi,
Gen gündə Gün kimi aydın olanı,
Məqamda yadıma sala biləydi.
Düşünürəm ki, prof. Səlahəddin Xəlilov Əbu Turxan fəlsəfəsinin sistemli tədqiqindən öncə onun hikmət dünyasından ayrı-ayrı “qönçələr” təqdim etməklə oxucularının düşünmək qabiliyyətini sanki sınağa çəkir: ey hörmətli oxucu, səndə bu qönçənin içindəki gizli gözəlliyi açmaq qüdrəti varmı? Eyni zamanda, bu, ideya dünyasına bir dəvətdir. Yenə prof. S.Xəlilov ön sözdə yazır: “Bu qönçənin açması üçün onu suya qoyurlar. Fikir də ancaq münbit mühitə qaytarıldıqda bəhrə verir”. Bunu Xəlilovun oxucuya bir ip ucu verməsi kimi də qəbul etmək olar. Oxucu anlayır ki, bu ünsiyyət – “bir qönçənin açılması” üçün həm düşüncəsini, həm də mənəviyyatını münbit mühit kimi hazırlamalıdır.
“Əbu Turxanın hikmət dünyası”nın bir neçə özəlliyi var. Xüsusiyyəti yox, məhz özəlliyi. Biz burada “öz” sözünü vurğulamaqla oxucunu öz-ünə qaytaran, öz-ünü öz-ünə təqdim edən cəhətləri ön plana çəkməyə çalışırıq. Bu hikmət dünyası oxucunu özünə həm bir insan, vətəndaş, sadəcə qadın, yaxud kişi kimi tanıdır, həm onun mənəviyyatını hissə-hissə açır, həm də düşüncəsini pillə-pillə hikmət zirvəsinə aparır. Qısa desək, Əbu Turxan öz söhbətləri – aforizmləri ilə oxucunu özünə tanıdır, ona ayna olmağa çalışır: “Adətən adamlar özündə olanı başqasına bağışlayır; müdriklər isə səndə olanı sənə ərməğan edir”. Burda vacib, eyni zamanda təhlükəli bir məqam yaranır: hər kəs özünə güzgüdə baxmağa tab gətirərmi? Hər kəs öz-özü ilə qarşı-qarşıya durmaq istəyərmi? Axı, düşünmək, özünü dərk etmək ağır bir prosesdir, hər “mən” onu daşımaq iqtidarında deyil. Əslində prof. Xəlilovun ustalığıdır ki, bu aforizmləri müəyyən ardıcıllıqla, mövzular üzrə – “İnsan”, “Gözəllik”, “Zəka, ağıl, hiss”, “İdeya, hikmət, fəlsəfə” və s. toplayıb, onların mahiyyətini açan şərhlər yazıb. Lakin biz yenə də “aya baxmağı” tərcih edib qayıdaq Əbu Turxanın hikmət dünyasının özəlliklərinə.
Hər şeydən əvvəl bu dünya doğmadır! Yalnız dilinə görə yox, ruhuna, düşüncəsinə görə. Bu doğmalığı Səlahəddin Xəlilov da hiss edib ki, imzalar sırasına qarışmış doğma imzaya görə qürur duyur və elə ön sözdə bunu vurğulayır.
Aforizmlər fikir dünyasında yeni hadisə deyil. Bəzi həvəskarlar dünyanın ən tanınmış imzalarına – Aristotelə, Homerə, Qöteyə, Dostoyevskiyə, Tolstoya və daha kimlərə müraciət edir, aforizmlər toplayırlar, tərcümə edirlər. Yadıma Nazim Hikmətin tərcümə barədə sözləri düşdü: “Tərcümə müəllifin ürəyini söküb təzədən yığmaqdır. Ürək yenə həmin ürəkdir, sadəcə çatlarla”. Bu çatlar nə qədər dərin olsa, fikir, ideya da bir o qədər oxucuya yad görünür, doğmalaşa bilmir. Zənnimcə, rentgen şüalarından da dəqiq və aydın görən qəlb işığı belə çatları, qeyri-hamar düşüncələri, yamaqları daha tez duyur. Təsadüfi deyil ki, Əbu Turxan da deyir: “Dünyanın ancaq öz qəlbimizlə işıqlandırdığımız hissəsi bizə məxsusdur”. Bəlkə də onun “qönçələri” məhz orijinal şəkildə – çatsız, yamaqsız bizə çatdığına görə doğmadır. Bu doğmalıq könüldən könülə yollar salır və oxucunun dünyası bir az da genişlənir, işıqlanır.
Tanınmış Azərbaycan filosoflarından, şairlərindən seçmələrdə də heç də həmişə doğmalıq hissi yaranmır. Əcəba, səbəb nədir? Burada məsələnin mahiyyətini daha dərin qatlarda axtarmalı olursan.
Bu dünyada hər insanın bir missiyası var. Öz missiyasını dərk edən və bütün gücünü, enerjisini onu reallaşdırmağa sərf edən insan dahi olur. Əbu Turxan demiş, “Hər hansı bir şeyin gözəlliyi onun öz ideyasına uyğunluğu ilə ölçülür”. Təbii ki, “ən gözəl biçimdə” və ən gözəl ideya ilə yaradılmış insan da ancaq öz ideyasını tam və kamil şəkildə reallaşdıranda dahilik zirvəsinə qalxa bilir. Eyni şəkildə, bir cümlənin də, böyük bir kitabın da canlı, yaşayan və yaşadan tək bir ideyası olur. Qalan şeylər – bu ideyanın yaşaması üçün onun yardımçı ideyalarıdır və onlar saysız-hesabsızdır. Bəzən müəlliflər şairin ruhunu, düşüncəsini ifadə edən o tək cümləni qoyub, kəmiyyət xatirinə yardımçı ifadələri pafosla işlətməklə, onu aforizm sanırlar. Əbu Turxan deyir ki, “Demək istədiyini çoxları deyə bilir. Ən böyük sənətkarlıq demək istədiyindən başqa bir şey deməməkdir”. Təbiətdə buna ən gözəl nümunə kimi, mirvarini göstərmək olar: balıqqulağı bütün potensialını öz missiyasına sərf etməklə bircə dənə inci yaradır. O incini əldə eləmək istəyən dalğıc da ən dərin sulara baş vurmalı olur. Düzdür, bir ərəb atalar sözündə deyildiyi kimi, “dalğıc inciylə bərabər yosun da gətirir”, lakin ustalıq, sərraflıq məhz yosunlar arasından incini seçə bilməkdir.
Əbu Turxanın hikmət dünyasının başqa bir özəlliyi onun canlı olmasıdır. Filosofun dediyinə görə, “Yaradıcı fəaliyyət valideynlikdən daha uca, daha şərəflidir. Belə ki, bu halda passiv ideyanın bölünməsi deyil, canlı ideyanın təcəssümü ilə rastlaşırıq”. Biz təsadüfən kitabı “səmimi söhbət” adlandırmadıq. Burada incə bir məsələ var. “Həqiqət ancaq ürəklə anlayanda üzə çıxır”, – deyən Əbu Turxan idrakla ürək arasında bir körpünün olduğunu xatırladır və oxucusunun həm ağlına, həm də könlünə müraciət edir. Sufi ədəbiyyatında kitablardan alınan bilikləri ölü, mürşiddən alınan biliyi isə canlı adlandırırlar. Bəlkə də Əbu Turxanın hikmət dünyasının canlı olmasının səbəbi onun məhz səmimi söhbət şəklində təqdim olunmasıdır. Ola bilər. Lakin başqa bir səbəb də var.
Kitab var ki, diqtə edir, oxucunu əzir, əridir və sonda yenə kitab tək qalır, yeni “qurban” gəzir. Belələrinə nümunə olaraq, qanun kitablarını, yaxud detektivləri, hətta qaranlıq dünyaları, hissləri tərənnüm edən şeirləri göstərmək olar. Bunların ən təhlükəlisi isə, hansı isə sektaların təbliğat kitablarıdır. Onlar oxucuya düşünməyi deyil, dinləməyi və əməl etməyi əmr edir. Əbu Turxan isə deyir: “Səhifəni axıra qədər doldurmağa çalışmayın, oxucu üçün boşluqlar qalmalıdır”. Oxucu onun üçün ayrılan bu yeri görür, ona verilən imkandan ilhama gəlir, düşüncəsi qaynayır və söhbətə qoşulmağa, “filosofluq” etməyə cəhd edir.
Müasir dövrdə informasiya nə qədər çoxalırsa, sosial şəbəkələrdə “dostlar” nə qədər artırsa, insanlar bir o qədər … tənhalaşırlar. Düzdür, görkəmli mütəfəkkirlər də bir çox hallarda tənhalıqdan söz açırlar. Bəlkə də bu səbəbdən hər gün sosial şəbəkələrdə “dahilər” durmadan artır. Lakin bir var qayanın, dağın zirvəsinin tənhalığı. Şiller deyir: “Əslində tənha ikən tənha olmuram”. İdeya dünyasına çatmış bir insan ictimai həyatda tənha qalsa da, ideya dünyasında tək qalmır.
Bir də var qayadan qopmuş daşın, səhrada çiçəyin, yaxud yetim bir kimsəsizin tənhalığı: səsi gurultudan eşidilməyə, varlığı-yoxluğu eyni mahiyyət kəsb edə. Bu gün informasiya seli hamını doğmalarından, yaxınlarından, dostlarından, sevimli məşğuliyyətlərindən ayrı salıb, hamı “öz canının hayındadı”, yetimdi. Belə bir şəraitdə “Əbu Turxanın hikmət dünyası” oxucuya zirvənin “tənhalığını” anladır. Bir tərəfdən o, “öz daxilində ruh ilə bədəninin ittifaqına nail olmağa çalışır”. Axı, özü ilə söhbətə cəhd eləmək bu dünyanın xaosunda özünü görmək, fərqləndirmək deməkdir. Bu, öz özü ilə söhbət özünü tanımağın, özünüdərkin ilk addımıdır. Eyni zamanda, Əbu Turxan başqa bir həmsöhbətin də varlığını xatırladır: “Doğma o adamdır ki, onunla öz ruhunun dilində danışa bilirsən”. Heç bir sosial şəbəkə, heç bir informasiya vasitəsi ruhun dilini bilmir. Onun dilini ancaq qarşıdakı ruh bilir.
Nəhayət, bizim vurğulamaq istədiyimiz sonuncu özəllik bu hikmətlərin ümumbəşəri olmasıdır. Lakin çox əhəmiyyətli haldır ki, bu ümumbəşəriliyə yol məhz doğma bir nöqtədən başlayır. Gözəllikdən keçir hikmətə, məhəbbətdən həqiqət və biliyə, dostluğu dərk edən oxucu tarix, cəmiyyət və şəxsiyət haqqında da hikmətlərə hazır olur və artıq dövlətə, millətə çatanda düşüncəsi düzgün istiqamətə gedə bilir. Məsələn, “İradə zəif olanda, ağıl başqasının qulluqçusuna çevrilir” hikmətini bilən oxucu “Böyük şəxsiyyətlər tarixin sütunlarıdır. Onlar nə qədər möhkəm olsa, cəmiyyətin inkişafı da bir o qədər dayanıqlı olur” – həqiqətinin zəruriliyini dərk edə bilir. Yaxud “ziyalısız kütlə kordur” ifadəsinin dəhşətini hiss edən oxucu “Çökən bir millət uçurumun tam dibinə çatmasa, qalxmaq üçün təkan verə bilməz” nəzəriyyəsinin qaçılmaz olduğunu anlayır. Nəhayət, “Böyük insanın faciəsinin səbəbi onun yaşadığı mühitin qəliblərinə sığmamasındadır. Əslində bu, ictimai mühitin, cəmiyyətin faciəsidir” xəbərdarlığını eşidən oxucu “Elə xalqlar var ki, müdrik insanlarını ancaq dəli qismində yaşada bilir” təhlükəsindən qorunmuş olur.
Bəli, “Luçano Pavarotti və dostlar”ın konsertinə baxanda onunla Əbu Turxanın hikmət dünyası arasında bir oxşarlıq sezdim. Dahi tenor ən müxtəlif janrların nümayəndələri ilə duet oxuyur – sənət dilində söhbət edir. Öz zirvəsində sabitləşmiş ustad həmsöhbətləri ilə elə rahat, elə bir gözəlliklə “ünsiyyət” qurur, elə bir ümumi dil tapır ki, kimliyindən asılı olmayaraq qarşıdakı da özünü sənətin sonsuzluğunda görür, hiss edir. Təsadüfi deyil ki, Rabindranat Taqor da deyir ki, «Güclü və qüdrətli olmaq qüvvəyə görə üstün olmaq deyil, zəifi öz zirvəsinə qaldıra bilməkdir».
Müasir Robinzonlar, yaxud Ramazan (1 sentyabr, 2012)
Xaricə, xüsusilə Avropa ölkələrinə səfərlər çox şeylə yadda qalır. Fərqli şərait, qorunan monumentallıq sanki təsəvvürlərində, düşüncələrində hansı isə qaranlıq bir küncü işıqlandırır və sən sanki rəssam olub bütün rəngləri seçməyə, bəstəkar olub bütün səsləri eşitməyə cəhd edirsən. Doğma evində artıq mexanikləşmiş baxışların burda rentgen şüalarına dönür və sən görünənlərin arxasındakı görünməzləri görməyə çalışırsan. Hətta adət etdiyin şeylər də sənə fərqli görünür. Bunlar nə fotoaparata köçürülə bilən möhtəşəm mənzərələrdir, nə də pulla alınan brendlər. Bu, həyatdır! Bu, insandır!
Həyatın rəngləri də çoxdur, səsləri də. Mən ən son Avropa təəssüratımla bölüşəcəm. Əslində, səfərim elmi ezamiyyət olsa da, söhbətim alimlərdən olmayacaq. Mən Avropa yüksək səviyyədə təşkilatlanmış cəmiyyətində özünə “yer axtaran” başqa millətlərin nümayəndələrindən – burada müvəqqəti, yaxud həmişəlik qalanlardan, öz ölkəsində yeri olmayan və özünü burada tapan şəxslərdən danışacam! Onlar mənə müasir dövrün Robinzonları təsiri bağışladılar və mən onlardan danışmaq ehtiyacı hiss elədim.
Ədəbiyyat tarixində kəskin fərqlənən cəmiyyətlərin, mühitlərin qarşılaşdırılmasına dair maraqlı əsərlər yazılıb, filmlər çəkilib. Belə məzmunlu əsərlər arasında ilk yada düşən Daniel Defonun “Robinzon Kruzo”su və Kiplinqin “Mauqli”si olur. Bunlar sanki eyni problemə iki əks rakursdan, qütbdən baxışdır. Yazıçı cəmiyyətlə bakirə təbiəti qarşılaşdırılmaqla bir tərəfdən sanki sivilizasiyanın insanı hara gətirdiyini, digər tərəfdən, ikinci təbiətin heç də az gözəl olmadığını göstərməyə çalışır. Bir tərəfdən, insan ağlının qüdrətini, digər tərəfdən, mənəviyyatın, ülviyyətin əhəmiyyətini vurğulayır. Bu, Qərbin baxışıdır.
Şərq isə bu məsələyə münasibətdə yenə öz ənənəsinə sadiqdir: o, rasional elmi və irrasional mərifəti, qazanılmış və fitrən ilahidən verilmiş bilikləri qarşılaşdırır. Əslində, biz yalnız bildiyimiz ədəbiyyatdan, yəni İbn Sinanın və İbn Tüfeylin “Hayy bin Yaqzan”ından (hər iki müəllif eyni adla yazıb) çıxış edərək bunu deyirik.
Robinzon Kruzo bütün dünyada məşhurdur. Hətta bir Şərq təəssübkeşi sübut eləməyə çalışıb ki, Qərb sivilizasiyasından vəhşi adaya düşmüş bu yüksək intellektli adam əslində İbn Sinanın “Hayy bin Yaqzan” (“Oyağın oğlu Diri”) əsərindən gəlib. Şərqin təəssübünü çəkən başqa bir alim də sübut eləməyə çalışıb ki, yox, Robinzon elmin, texnikanın öyrətdiyi bir şəxsdir, cəmiyyətin bir parçasıdır, Hayy bin Yaqzan isə ömründə insan görməmiş, ilahi qüdrətlə mərifət verilmiş bir arifdir, təbiətin bir hissəsidir. Mübahisələrin səbəbi bəllidir: kim birincidir? Və mübahisələr hələ də davam edir.
Son dövrlər yaradıcı insanlar daha bir Robinzon – cənab Robinzon obrazını canlandırdılar: XX əsrin informasiya selində çöpə dönmüş və var-dövlətin nazlandırdığı bir iş adamını aparıb atdılar vəhşi adaya. Amma bu dəfə ada o qədər də vəhşi olmadı. Yadelli qəbilənin yüksək mənəviyyatı, əqidəsi fonunda cənab Robinzon və onun təmsil etdiyi cəmiyyət, yumşaq desək, bir rəzil kimi təqdim olundu.
Mən də eyni problemə müraciət etmək istəyirəm, sadəcə fərqli rakursdan. Burada cəngəllik yüksək inkişaf etmiş ölkə, Robinzon isə üçüncü dövlətlərdən birinin vətəndaşı olacaq. Bir sözlə, XXI əsrin Robinzonunu təsvir etmək istəyirəm. Qarışıqlıq düşməsin deyə Robinzonu da dəyişib, Ramazan adı qoyuram.
Tufan – birini dənizdəki, digərini həyatdakı – Robinzon və Ramazanı atır yad bir diyara. Və hər ikisi yad bir mühitlə üz-üzə qalır. Robinzonu hamı tanıyır. Bu səbəbdən mən ancaq Ramazandan danışacam.
Təsəvvür edin.
Öz ölkəsində 1-2 qəpik pul qazanıb xarici ölkəni gəzmək həvəsinə düşən, yaxud Tanrının xoş saatında xarici universitetlərin birində təhsil almaq, müqavilə ilə işləmək imkanı qazanmış bir tələbə, magist, mədəni bir adam buradakı qayda-qanunu, yüksək mədəniyyəti, vətəndaşa diqqət və qayğını görür və içindəki hisslər qarışır bir-birinə. Niyə mənim ölkəm belə deyil? Niyə mən burda yaşamıram? Niyə çoxlu pulum yoxdu ki, burda mən də kef eliyəm və s. Haqlı-haqsız suallar aşıb-daşır. Və adam çıxış yolları axtarmağa başlayır. Yollar müxtəlifdir. Detallara varmayaq, sadəcə həmin adamı bir müddətə saxlayaq xaricdə. Nə baş verir?
Vəhşi təbiətdə Robinzon özünü necə itirirsə, Ramazan da özünü eləcə itirir. Öz ölkəsindən gətirdiyi və artıq qanına işləmiş hərəkətləri ilə bu cəmiyyətdə yad görünür, amma yenisini də heç cür mənimsəyə bilmir: növbəni poza bilmir, yolu işıqforsuz keçə bilmir, “mən ölüm”lə mağazada qiymət endirə bilmir, avtobusdan düşüb qaça bilmir, haqsız işini rüşvətlə, “hörmətlə” irəli sala bilmir, pul verib savadsız qala bilmir və s., qısacası, öz istəklərini məhdudlaşdırıb başqasına hörmət edə bilmir! “Mən belə istəyirəm” şüarını unudub “cəmiyyət belə tələb edir” şüarı ilə yaşamaq o qədər də asan olmur. Nəticədə, yavaş-yavaş təklənir, “cəngəlliyin” yazılmış və yazılmamış qanunları onu acizləşdirir və o, Robinzon sayağı adaptasiya olunmağa məcbur olur. Onu da deyim ki, bu halı müxtəlif səviyyələrdə həm pullu, həm də pulsuz ramazanlar yaşayır.
Sonra ikinci mərhələ gəlir. Yeni “vətəninin” qanunlarını öyrənə-öyrənə yeni bir insan yaranmağa başlayır. Necə Robinzon cəngəlliyin qanunlarına öyrəşib özünə bir güzəran düzəldirsə, Ramazan da eləcə. Necə Robinzon bu nəhəng cəngəlliyin bir küncündə sağ qalmağa çalışırsa, Ramazan da eləcə. O, özünü rəndələyə-rəndələyə yeni cəmiyyət üçün vətəndaş “düzəltməyə” çalışır. Yad dili öyrənir, hətta ləhcəsini də yox etməyə nail olur ki, onu yerlilərdən fərqləndirə bilməsinlər.
Lakin necə Robinzon bu rəngarəng təbiətin bir “rənginə” çevrilə bilmirsə, elə yad olaraq qalırsa, Ramazan da eləcə. Necə Robinzon bu vahid orqanizmin bir üzvünə çevrilə bilmirsə, eləcə də Ramazan bu binanın bir kərpici ola bilmir. Ən yaxşı halda, onu hardasa istifadə edirlər, ancaq möhtəşəm sarayın divarına hörmürlər. Onun yadlığını unuda bilməyənləri haradasa gizlində söysə də, Ramazan bu çətinlikləri udur, çünki yazılmayan qanunu artıq mənimsəyib, mənimsəməyə məcbur olub.
Nəhayət, üçüncü və sonuncu mərhələ başlayır. Burada mən çətinliyə düşdüm. Həm Defonun Robinzonu, həm cənab Robinzon, həm Hayy bin Yaqzan, həm də Mauqli öz mühitinə qayıtmağa üstünlük verirlər – çünki özləri olaraq qalmaq üstəyirlər. Sonradan düzəldilmiş yad qılaf onları sıxır, inkişaf eləməyə qoymur, mən-ini unutdurur. Hətta cənab Robinzon da öz rəzilliyinə qayıtmağa üstünlük verir, çünki bu, onun təbiətidir, əslidir. Mauqlinin film versiyasında sevgi belə ona öz “əslinə” qayıtmağa mane ola bilmir. Marqaret Landonun “Anna və Kral” adlı bioqrafik əsərində isə Anna Siam Kralının sevgisindən, saray həyatından imtina edir və bütün nöqsanlarını görüb, dərk etdiyi İngiltərəyə qayıdır: oğlunu öz xalqının ənənəsinə, soyuna uyğun böyütmək üçün. Bütün bu qəhrəmanlar dərk edirlər ki, əsil, kök – insanı qidalandırır, ayaq üstə sağlam, əmin, möhkəm saxlayır. İnsanın bu ulu torpaqda öz yerinin olduğuna dəlalət edir. Bunu qəhrəmanın kimliyindən asılı olmayaraq, hər biri dərk edir və buna uyğun hərəkət edir. Səhv etmirəmsə, Viktor Hüqo əsərlərindən birində sirk üçün eybəcər məxluqların necə “hazırlandığını” belə təsvir edir: uşağı kiçik yaşlarından taxta bir qəlibə salırlar və illər ərzində oradan çıxarmırlar. Nəticədə həmin qəlibdən qozbel, əyri-üyrü bir məxluq çıxır və tamaşalarda insanları əyləndirir. Robinzonlar belə qəlibdə qalmaq istəmirlər. Əllərinə imkan düşən kimi, arxalarına baxmadan qaçırlar. Öz əsillərinə qayıdırlar.
Hə, mən burda çətinliyə düşdüm, çünki Ramazan qayıtmaq istəmir.
Bəli, üçüncü mərhələ inkar mərhələsidir. Ramazan hər şeyindən imtina edir. Yeni cəmiyyətə uyğunlaşmaq üçün çəkdiyi əziyyətlərin, əzabların qarşılığında o, əvvəlki halını, kökünü xatırladan hər şeydən üz çevirməyə hazırdır. Daha qorxulusu isə, imtina ona azlıq edir və o, ona “yeni vətəndaş” olmaq hüququnu əlindən alan hər şeyə, ən əsası kimliyinə nifrət etməyə başlayır. Beləcə, yeni bir insan formalaşır: süni mən-inin həsrət “ocağında” odun yerinə əsl mən-ini yandıran “yadları təqlid həvəsli, xalqına nifrət nəfəsli” bir insan!
Uzaq ellərdən öz vətəninə boylananda, elə öz ölkəsində də Ramazana dönmüş kəsləri görürsən. Dəyirmanının suyunun hardan gəldiyi bəlli olmayan bu insanlar bir tufan gözləyirlər, arzulayırlar ki, gedib düşsünlər bir “adaya”. Fərqi yoxdu, Fransa olsun, ya İngiltərə, İtaliya, yaxud Yunanıstan, ən ucqar bir ada, təki yad olsun. Ora getmək üçün isə indidən məşq edirlər və tələsib üçüncü mərhələdən başlayırlar: öz soy-köklərini danırlar, dəyərlərini, yumşaq desək, tənqid atəşinə tutub çürüdürlər, çirkaba batırırlar. Bütün bunları da “yadellilərə” çatdırmağa çalışırlar: onların dilində, onların zövqünə uyğun. Necə cənab Robinzon yadelli qızı qazanmaq üçün onların hər dediyinə əməl edirsə, onlar kimi rəqs edir, onların qaynar qazanında “bişməyə” razı olursa, Ramazan da bütün bunları əzbərləyir, məşq edir, yad ellilərin ərköyünlüyünü çəkməyə hazırlaşır və imkan düşən kimi onların zövqünü oxşayır, diqqətini qazanmağa çalışır.
İndi dünyada vəhşi, daha doğrusu, bakirə torpaq qalmayıb. Hər yer ya “sivilləşib”, ya da “zibilləşib”. Amma cəngəlliyin yazılmamış bir qanunu qorunub saxlanıb: biz səninlə eyni qandanıq – sən və mən. Bu qanun dəyişmir! Cəngəllikdə yadlar doğmalaşmır. Ən yüksək inkişaf etmiş ölkədə və cəmiyyətdə də, təbiətlə harmoniyada yaşayan xalqlarda bu qanun aşkar və ya gizli şəkildə qüvvədədir.
Bir dəyişməyən qanun da var: biz torpağı seçmirik, torpaq bizi seçir. Hər iki qanun uzlaşdırılmayanda, bir-birini tamamlamayanda isə insan itir, məhv olur.
Milli dəyərlərin maya dəyəri (30 dekabr, 2011)
Həyatda saxlanma qanunu varmı,
Pak admı üstündür, dövlətmi, varmı?
Biri azalanda o biri artsa,
Məcmuyu bunların sabit qalarmı?
Əbu Turxan
Bəşəriyyətin gəliri-çıxarı
Bəşəriyyət öz tarixinin müəyyən mərhələsində qazanıb, müəyyən mərhələsində isə xərcləyib. Qədim Hind və Cin fəlsəfəsini yaradan, yüksək mənəviyyat tərənnüm edəndə insan nə qazanmışdısa, Sodom və Qomorrada mənəviyyatsızlığı, əxlaqsızlığı ilə İnsan adını ləkələdikcə, bu xəzinədən xərcləyirdi və xərclərin mayaya keçməməsi üçün yanıb kül olmalı idi. Antik fəlsəfənin hikmətlərini “xərcləyən” insanlar isə Pompeydə odlu lavada boğulmalı idi. İsa Məsih sevgi dolu bir dinə vəsilə oldu, amma insanlar nəinki onu təhrif elədilər, üstəlik qılınclarını itiləmək üçün ondan istifadə edib Xaç yürüşlərinə başladılar. Məhəmməd peyğəmbər (s.) həm maddi, həm mənəvi həyat üçün mükəmməl bir bələdçi ola biləcək din gətirdi, ilk fürsətdə onun (s.) övladlarına qılınc qaldırdılar.
Maraqlıdır ki, indi uzaq əsrlərin məsafəsindən baxanda, görürsən ki, bəşəriyyətin qazandıqları təqribən xərclədiyi qədər olub, bir az da artıq qalıb ki, yenə “qazanca” başlasın. Yəni bəşəriyyət əlində ancaq maya saxlaya bilib. Xərci borcunu ödəməyəndə, bəşəriyyət “kasıb düşəndə” isə Allah peyğəmbərlər vasitəsilə yerə “böyük kapitallar” – din, kitab göndərib. Məqsəd insanın yenə insanlıq çərçivəsinə qayıdıb, insan adını doğrultması olub. Bəzən adları sadəcə müqəddəs kitablarda çəkilən peyğəmbərlərin həqiqi şəxsiyyət olub-olmaqıqları mübahisə yaradır. Lakin tarixin qanunauyğunluğunu izləyəndə, bəşəriyyətin inkişaf yoluna baxanda belə peyğəmbərlərin varlığının bir zərurət olduğuna inanırsan: bəşəriyyətin mayası olmalıdır ki, mövcudluğunu davam etdirmək üçün yola başlaya bilsin.
Peyğəmbərlərlə yanaşı, bəşəriyyətə qazanc gətirən ikinci qüvvə müdriklər, sənətkarlar, filosoflardır. Onlar bir növ peyğəmbərlərin gətirdikləri dəyərləri – kapitalı müxtəlif sahələrə yatırmaqla, bu kapitalı daha da artırırlar. Axı, bəşər övladı xərcləməyə, israf etməyə meyllidir. Bu meylin təməli bəlkə də Adəmlə Həvva cənnəti bir meyvəyə satanda qoyulub. Beləcə, Avqustinin, Bonaventuranın qazandığını müqəddəs inkvizisiya xərclədi; İbn Sinanın, Sührəvərdinin qazandığını xəlifələrin saraylarındakı azğın həyat göyə sovurdu. Əslində, Meyster Ekxartın, Nikolay Kuzanlının bəşəriyyətin xəzinəsinə verdikləri elə də cüzi deyildi ki, bir Varfolomey gecəsi ilə bitə, yaxud Qəzalinin, Mövlananın car çəkdikləri həqiqət elə cılız deyildi ki, qətllərin Əlamut qalasındakı sifarişlərinə xərclənib qurtara. Hər dəfə sanki ilahi bir balans bəşəriyyətin gəlir-çıxarını tənzimləyir.
Kapitalların talanı
Bəşəriyyətin xəzinəsi həmişə ümumi olub, bir bölgə xərcə düşəndə başqa bölgə onun yardımına gəlib, borc verib dardan qurtarıb. Qədim dövrdə Pifaqor Qədim Misirdən, Babilistandan, yaxud Demokrit Qədim Misirdən, Babilistandan, Azərbaycandan, Ərəbistandan, Hindistandan, Həbəşistandan gətirdiyi “kapitalla” Qədim Yunan fəlsəfəsinə yatırım elədilər. Sonra islam mütəfəkkirləri həm antik dövrdən qalma mirasla, həm də öz qazandıqları ilə artıq tükənməkdə olan Avropanın imdadına yetdilər. İbn Heysəmin qazandığı Rocer Bekonu, İbn Xəldun – Viko və Marksı, İbn Sina – Rene Dekartı, Cabir ibn Həyyan – Otto Hahnı, Mərakeşin IX əsrdən fəaliyyət göstərən Kərayin Universiteti XI əsrdən başlayaraq Avropa universitetlərini və daha neçələri kimləri isə “ayağa qaldırdı”. Və Yeni Dövrdə … xəyanət baş verdi: Qərb Şərqlə arasına sərhəd çəkdi və “banklar”, indiyə qədər qazanılanlar qaldı o tayda.
Bu tayın – Şərqin əlində isə yeni gəlirlər az olduğundan – bircə mayası qaldı və …başladı mayadan yeməyə. Düzdür, Molla Sədra, Cəmaləddin Əfqani və başqaları sayəsində arabir qazanclar olurdu, ancaq onlar da torpaq uğrunda müharibələrə, müstəmləkə rejimlərinin bac-xəracına, “sırınan” yad mədəniyyətlərin kompensasiyasına xərclənir, tərsa qızının ayaqları altına sərilən namazlıqların tozuna qarışıb itib-batırdı. Olan da unudulurdu. Şərqin müvazinəti pozulmuşdu və o, gəliri ilə çıxarının hesabını itirmişdi, onsuz da qazancı ancaq dolanışığına çatırdı!
Qərbin isə gəlhagəli idi. Universitetlər açılır, elm, texnika sürətlə inkişaf edir, millətlər inqilab edib öz dövlətlərini qururdular. Artıq ümumi xəzinə millətlər arasında bölünmüşdü və hər millətin artıq öz sənətkarları, filosofları düşünüb-daşınır, öz “qazancını” əldə edirdilər.
Xəzinə o qədər dolu idi ki, Qərb də gəlir-çıxar hesabını itirmişdi… Başlar bəşəriyyətin xəzinəsini zənginləşdirməyə deyil, onu xərcləməyə qarışmışdı: silahlar düzəldilirdi, yeni müstəmləkələr “kəşf olunurdu”, mənəviyyat eyş-işrətə satılırdı. Bunun nəticəsi idi ki, Amerika qitəsində hinduların qətliamı ilə nəyin xərcləndiyi heç bilinmədi, Uzaq Şərq, yaxud Afrika ölkələrində müstəmləkə halına salınan millətlərin alçaldılması və məhv edilməsinin xəzinənin neçə faizini puç elədiyi də heç kimi düşündürmədi. Düzdür, ara bir Paskal, Volter, hətta Nitsşe də haray çəkirdi ki, bəşəriyyət kasıblayır, süqut edir, amma bu, heç kimi narahat etmirdi. Xərclər o qədər böyük idi ki, qazanc bəs eləmirdi. Nəhayət, XX əsrdə iki dünya müharibəsinin baş verməsi və Yaponiyaya atılan iki atom bombasının partlayış səsləri Qərbi silkələdi: xəzinə boşalmışdı, amma insanlar hələ də xərcləyirdi. Fromm yazırdı: “Sartrın ekzistensializmi, Haydeggerinki kimi, yeni başlanğıc deyil, sondur. Hər ikisi iki dünya müharibəsinin fəlakətindən, Hitler və Stalin rejimlərindən sonra Qərb insanının düçar olduğu ümidsizlikdən danışırlar… Sartr və tərəfdarları iddia edəndə ki, bütün insanlar üçün əhəmiyyətli olan obyektiv dəyərlər yoxdur, onlar teist dinlərin və humanist ənənələrin əsas nailiyyətlərini itirirlər”. Bu nəticəyə gələn yalnız Fromm deyildi. Ondan öncə Berdyayev dəhşət içində haray çəkirdi ki, “Dünyada nə baş verirsə, bizə nə təsir göstərirsə, onun mənbəyi daxildə, mənəviyyatdadır. … Dünya Allahdan imtinadan keçir… Dünyanın Allahdan imtinası onun yüküdür, ağırlığıdır”.
Xərclənənlərin mayadan olmasının təhlükəsini anlayan Qərbin ilk instinktiv hərəkəti yenə Şərqə üz tutmaq oldu.
Mayanı yeyən qazanc
Uzun müddət unudulduğunu hesab edən Şərq qüdrətli Qərbin ona üz tutmağından qürur duydu, sevindi və … nəyi varıydısa, qoydu ortaya. Var-dövlətini qardaş malı kimi yenə onunla bölüşməyə başladı. Təbii ki, məqsədi uzun əsrlər boyu ehtiyacdan sonra qazanc əldə eləmək idi, amma … “qazanc qudurub mayanı yeməyə başladı”. Axı Şərq unutmuşdu ki, onun da olub-qalanı ancaq mayasıdır. Nəticədə ortaya qoyulan və xərclənən mənəvi dəyərlər oldu.
Elmin, hikmətin, yüksək həqiqətlərin nə milliyyəti var, nə dini, nə dili. Onlar bəşəriyyətindir. Elə şeylər də var ki, millət ancaq onun sayəsində bir millət kimi mövcuddur. Onlar ümumbəşəri ola bilməz. Bunlar bəşəriyyətə qazanc gətirə bilən şəxsin sabitliyini, orijinallığını təmin edən dəyərlərdir. Bəli, bəşəriyyət hazırda iki böhran yaşayır: iqtisadiyyatda və düşüncələrdə. Düzdür, Cübranın fikrinə görə, «xaos həmişə xeyir gətirir, çünki sərxoş yuxu ayılma ilə, hissiyyatsızlıq fəaliyyətlə əvəz olunanda millətin gizli imkanları aşkarlanır… Hər dəfə təbii təməlini qoruyub saxlamış milləti xaos bürüyəndə, bu onun fərdlərində yaradıcılıq gücünün, cəmiyyətində isə hazırlığın əlamətinə çevrilir». Cübranın sözlərində iki fikir üzərində xüsusi dayanaq. Əvvəla, məhz xaosda bir ayılma, başqa sözlə desək, yeni bir nizam formalaşdırmaq imkanı var. İkincisi, bu imkan məhz öz kökünü, təbii təməllərini qoruyub saxlaya bilmiş millətə verilə bilər, çünki Əbu Turxanın da bildirdiyi kimi, millilik özündə ümumbəşəriliyi ehtiva edir və bu ümumbəşəriliyə çatmaq üçün millilikdən keçmək lazımdır. Milli dəyərlər özününküdür, onlar bölüşülmür, xərclənmir, onlar etibarlı kapitaldır.
Mənəvi dəyərlər millətlə bərabər doğulmur. Tarix boyu millətin mən-liyini təsdiq edən, ən dərin xaosda belə onun özəlliyini qoruyan, digər millətlər arasında ona yer ayıran keyfiyyətlər zaman-zaman üst-üstə gəlir və dəyərlər sistemini yaradır. Bunlardan bəziləri alt qata keçməklə daha dayanıqlı və sabit, tarixə davamlı olur. Bəziləri isə müəyyən təsir və təzyiqlər altında qırılır, aşılanır, dəyişir, yeni keyfiyyət və anlam qazanır. Mənəvi dəyərləri daha çox və sabit olan millətlərin potensial gücü çox olur və onun digər millətlər arasında tutduğu yer böyük və dayanıqlı olur. Bir zamanlar sadəcə adı olan bir millət məhz özünəməxsus dəyərlərlə güc qazana bilir. Və əksinə, məhz dəyərlərini itirməklə hər hansı bir millət son nəticədə adının da yox olması təhlükəsi ilə üzləşə bilir.
Bu gün “kasıblamış” Qərbin qarşısına Şərq öz dəyərlərini – mayasını qoyub. Başqa şeyi zatən yoxdur. Bu dəyərlər sistemindən Qərb çox şey yox, sadəcə özünə lazım olanı, özünün xərcləyib tükətdiklərini götürür: imanı və mənəviyyatı. Təsadüfi deyil ki, məhz bu keyfiyyətlərə malik filosoflar, mütəfəkkirlər, şəxsiyyətlər bəşəriyyətin xəzinəsinə nə isə verə bilirlər.
Mənəvi dəyərlərin ən dərin qatı onun dinidir, inancıdır. İman – gücdür, stimuldur və bu stimuldan yararlanmaq üçün öz imanının sarsılmazlığına inanmalısan və imanını dərk etməlisən. Bir var iman insanı ayaq üstə saxlayan, bir şəxsiyyət kimi yetişdirən və stabilliyini qoruyan hərəkətverici qüvvə ola, bir də var iman insanın əl-qolunu bağlayan, təslimiyyət aşılayan və idarə edən qüvvəyə çevrilə. İman həm də insan idrakının imkanlarının hüdudlarını təyin edir- nəyə inanırsa dərk qabiliyyəti də o qədərdir! İnsan inandığına bənzəməyə çalışır, inandığını tanımaq üçün ona gedən vasitələri, həqiqətləri tanıyır, dərk edir. Qərbli insanın iman obyekti dəyişdikcə – elm, insan əqli, texnika – təbii ki, onun dünyası da kiçilirdi, daralırdı, mexanikləşirdi, cansızlaşırdı. Yeni Dövrdə Avropa kilsə qarışıq imandan da imtina etdi və buna əsası var idi. Hələ Volter etiraf edirdi ki, qərbli insan “tək xeyirxah, tək həqiqi dindən istifadə edərək nə qədər pisliklər törədib”. Ən Yeni Dövrdə isə insana inam da məhv edilməyə başladı. Bu faktı mədəniyyətin demək olar ki, bütün sahələrində görmək mümkündür: filmlərdə, əsərlərdə qəhrəman düşmənə çevrilir, oğul ataya, ana övladına xəyanət edir, ən mülayim, nümunəvi vətəndaş ən qatı qatil çıxır, lider saxtalıqda ifşa olunur. Tamaşaçı, oxucu məcburdur ki, ya qəhrəmanından imtina etsin, ya da satqını özünün idealı kimi qəbul eləsin. Nəticədə insana inam nəinki itir, hətta təhlükəyə çevrilir.
İnsan onu ilahi aləmlə bağlayan bir ruha sahibdir və qeyri-ixtiyari bir çıxış yolu axtarır, çabalayır, əminliklə etibar edə biləcəyi bir dayaq axtarır. Danılmaz bir faktdır ki, bütün ehtiyaclarına, Qərblə nisbətdə ağır həyat şəraitinə baxmayaraq, Şərq özünün möhkəm ruhunu saxlayıb. Hətta 1904-cü ildə İngiltərənin 4600 nəfərlik ordu və ağır silahları ilə üzbəüz dayanan, demək olar ki, əliyalın tibetlilərin döyüşünü, daha doğrusu, sonuncuların qətliamını təsvir edən tarixçilər heyrətlə yazırdılar ki, tibetlilər yaralı, ölümcül olsalar da, ingilis əsgərlər onların qalib ruhlarının qarşısında aciz qalmışdılar, özlərini məğlub hiss edirdilər. Qısacası, Qərb inanır ki, Şərq onun üçün etibarlı dayaq və mənəvi kapital mənbəyi ola bilər. Şərq dinlərinə maraq, hətta onları qəbul edənlər artıb. Şərq fəlsəfəsi Qərbdə o dərəcədə populyarlaşıb ki, ayrıca tədqiqat mərkəzləri, hətta Akademiyalar açılıb, Şərq filosoflarının əlyazmaları toplanır. Şərq ölkələri bunu məmnuniyyətlə edirlər – əlahəzrət Qərb onların alimləri, saralmış əlyazmaları ilə maraqlanır, buna görə pul da verirlər.
Təbii ki, Şərq Qərbin ona əl uzatmasından qürur duyur, amma Qərbin artıq boş xəzinə qırağında oturduğunu, dənizdə batan adam kimi onu xilas etmək istəyəni batırmaq iqtidarında olduğunu, ən vacibi isə, özünün mayadan xərclədiyini ya görmür, ya da buna inanmır. Əbu Turxan yazır ki, «Günəş Şərqdə doğsa da, ideya işığı Qərbdə yanır». Bəli, elmin məşəlini bir vaxtlar Şərq yandırsa da, indi Qərbin əlindədir. Lakin indi bu məşəlin yanacağı bitib və Qərb yanacaq adına Şərqdən əlinə nə keçirsə, istifadə edir. Eyni zamanda, Qərb Şərqin mütəfəkkirlərinin yalnız saralmış əlyazmalarını yox, gənc beyinlərini də alır – öz gələcəyi üçün kapital toplayır. Bəli, Qərb maddi sərvətini tökür ki, mənəvi qazancını artırsın, çünki mənəvi yoxsulluğun son olduğunu dərk edir. Şərq ölkələri isə mənəviyyatını maya dəyərinə maddi qazanca dəyişirlər.
Milli dəyərləri sabitləşdirən daha bir amil o millətin ənənəsidir. Ənənə – torpaqda ağacın gövdəsini möhkəm saxlayan, onun yarpaqlaması, meyvə verməsi üçün onu qidalandıran köküdür. Bu gün Qərb dövlətləri kifayət qədər nizamlı bir cəmiyyətə, mükəmməl mexanizm kimi işləyən qanunlar sisteminə malikdirlər. Lakin qərbli insan çökür, insanlıq çökür və belə məlum olur ki, bu faktlar əsas deyil, sadəcə yardımçıdır. Bunu bir fransız, ya bir alman gözəl dərk edir və …hələ ayaq üstə dura bilən şərqlinin köklərini öyrənmək istəyir. Şərqli böyük məmnuniyyətlə bu işdə ona köməklik edir və əlinə bel alıb öz kökünü qazmağa girişir, hörmətli qonağı məmnun eləmək üçün bu kökün nümunələrindən kəsib ona bağışlayır. O, öz işinə o qədər aludə olur, o qədər canfəşanlıq edir ki, ağacın kökləri ilə alaqları seçə bilmir. Beləcə, bir bel vuranda ailə ənənələri qırılır, o birində – abır-həya, bu birində – milli adətlər, daha bir bel milli ideyaları söküb atır, nəhayət, bu böyük ağac qurumaq həddinə gəlir. Sonra da əli-ayağı təmiz qərblinin yanında bu qara torpaqdan iyrənib özünün necə də geridə qalmış, çirkli bir mentalitetə sahib olması barədə odlu çıxışlar edir, məqalələr yazır və özü kimi “kök qazıyanlar” arasında qəhrəmana çevrilir. Qərbli o qurumuş ağacdan istifadə edəcək – yanacaq kimi, ancaq yeni ruh axtarışını yenə davam etdirəcək və əli belli bu qəbir qazan artıq lazımsız olacaq.
Xarici banklar və yerli investorlar
Maddi qazanc mənəvi qazancla möhkəmlənməyəndə, su olub axır, qum kimi ovucdan tökülür. Ərəb dövlətlərinin çoxusunun mənəviyyatının “bahara” ehtiyacı var idi, ona görə heç maddi dəyərlərini də qoruya bilmədilər: ölkələri viran qoyuldu, əhalisi qanına qəltan edildi, lideri saxta çıxdı, pulları …Qərbə qaldı.
Milli dəyərləri formalaşdıran, mənəviyyatı sabitləşdirən milli ruhdur, milli ruhun qoruyucusu isə filosoflar, sənətkarlardır. Qərb artıq dərk edir ki, bir millətin filosofu, Kamil İnsanı yoxdursa, deməli, qazancı da yoxdur, deməli, xərclədiyi mayadandır, deməli, bir gün o xalq tükənəcək, batacaq! Qəribə paradoksdur! Qərb üzünü yenə Şərqə tutur, çünki onun ruhu var. Şərq də ürəklə ruhunu xərcləyir. Amma Qərbə ona xidmət edən, ona qazanc gətirən ruh lazımdır, milli yox. Təsadüfi deyil ki, bu gün Şərq ölkələrində Qərb filosofları, onların ideyaları (hətta onlar milli ruha düşmən olsalar belə) Şərqdə daha böyük hörmət və nüfuz sahibidirlər, nəinki öz milli filosofları. Üstəlik, bu yad ideyalar şəraitə görə dəyərləndirilmir, dəyərlər bu ideyalara görə deformasiya edilir.
Bəli, bu gün Şərq özünü “şəhid” eləyir Qərbin yolunda, amma Qərbə şəhid lazım deyil, o heç bunun mənasını da bilmir, dərk eləmir. O, özünü ona qurban edən, onun bir zamankı yerişini getməyə çalışan – imanından imtina edən, azadlıq deyib maddi istəkləri arasında boğulan insanlara tamaşa edir, ara-bir puldan-paradan verib qabağında oynadır, məmnuniyyətlə maya dəyərinə dəyərlər alır. Axı ona qazanc lazımdır, həm də mənəvi qazanc.
Sənətkar və filosof (9 sentyabr, 2011)
Ömər Eldarovla Səlahəddin Xəlilovun görüşündən təəssüratlar
Həyat onun ürəyini oxuyan müğənni tapa bilməyəndə,
o, onun ağlı ilə danışan filosof yaradır.
C.X.Cübran
İki abidə
Bir filosofun sənətkar haqqında dediklərini, yaxud bir sənətkarın rənglər, notlar, hətta mərmər vasitəsilə bir hikməti tərənnüm etməsini iki zirvənin ünsiyyətinə, dərya ilə sahilin qovuşuğuna bənzətmək olar. Amma bir var rəssamla, bəstəkarla, yaxud heykəltəraşla üz-üzə duran filosofun təəssüratları, bir də var üz-üzə duran iki ustadı müşahidə edən, filosofla sənətkarın görüşünü, söhbətini dinləyənlərin təəssüratları, düşüncələri.
Bir var rəngdən, yaxud daşdan yaranan möhtəşəm bir abidəni sözlə yenidən “yaratmaq”, bir də var daş abidə ilə söz abidəsinin bir-birini tamamlamasının şahidi olmaq. Səlahəddin Xəlilovun “Sağlığında klassikə çevrilənlər” əsərini ( “Azərbaycan” qəzeti, 21.08.2011) sənətin fəlsəfə dilində yenidən canlandırması kimi dəyərləndirmək olar. Nə üçün yenidən?
Tarixə baxanda maraqlı bir paraleli, hətta qanunauyğunluğu izləmək mümkündür. Hələ antik dövrdə heykəltəraşlıq yüksək səviyyədə olanda, əsrlər boyu öz möhtəşəmliyini qoruyub saxlayan və bu gün də tamaşaçısını heyran edən heykəllər yaradılanda fəlsəfə, müdriklik də ən uca zirvəsində idi. Heykəltəraşlar Zevsi, Afroditanı, Hermesi mərmərdən yonanda Fales, Demokrit, Platon, Aristotel də fəlsəfənin ümumi cizgilərini, sistemini yaradırdılar.
Heykəltəraşlıq və fəlsəfənin növbəti dirçəlişi Renessansda və onun əks-sədası olan Yeni dövrdə baş verdi. Həm incəsənətdə, həm də fəlsəfədə yeni üslublar, yeni yanaşmalar, yeni mövzular, yeni obyektlər yarandı. Mikelancelo, Donatello, Bernininin yaratdığı heykəllər gözləri sevindirəndə, könülləri riqqətə gətirən bir vaxtda, Rocer Bekon, Cordano Bruno, Dekart, Spinoza da düşüncələr üçün qida verməyə yollar axtarırdılar.
Heykəltəraşlıq və fəlsəfənin bu əlaqəsini son əsrlərdə daha aydın sezmək olur. Belə ki, həm antik dövrdə, həm Renessansda, həm də Yeni dövrdə istər heykəltəraşlıqda, istərsə də rəngkarlıqda dəqiqlik çox əhəmiyyətli faktor olub. İnsan əzaları, üzdəki mimika, yaşanan hisslər mümkün qədər gerçəkliyə yaxın təsvir edilirdi və ustalıq, məharət də bunda idi. Eyni sözləri fəlsəfi sistemlər haqqında da demək olar. XIX əsrdən başlayaraq həm fırçaları və tişəni, həm də qələmləri, düşüncələri sanki güclü bir emosiya bürüdü. Roden, Mayol və hisslərin çılpaq ifadəsi, romantizmlə reallığın üzvi vəhdətinin təcəssümü! XIX-XX əsrlərdə fəlsəfədə Nitsşenin nihilist ruhunun yayılması, Marksın materiyaya qarışmış şəxsiyyəti, Freydin xəstəlikdə özünü tapmış nəzəriyyəsi və daha neçələrinin elmiləşmiş mənəvi dünyası pərvaz etməyə başladı. Amma bərabərlik yenə qorunub saxlandı. Hətta postmodernizm də bir əli ilə düşüncələri qarışdıranda, o biri əli könülləri çaşdıran, narahat edən, hətta diksindirən heykəllər yaratmağa başladı.
Bəli, iki abidə daim qoşa yaranıb: biri düşüncələrin daşda, digəri sözdə təcəssümü! Qədimdən bəri uzanıb gələn bu qanunauyğunluqda bu gün də istisna olmamalıdır. Düzdür, deyirlər, uca dağlar uzaqdan daha yaxşı görünür. Lakin əgər Azərbaycanda Natəvanın Şuşa həsrətindən natəvan olmuş ruhunun bütün gözəlliyi, poetikliyi, Füzulinin “Məcnundan füzun aşiqlik istedadı”, Zərifə Əliyevanın könülləri həzin bir elegiya ilə dindirən zərifliyi daşda heykəlləşibsə, deməli, bir söz abidəmiz də olmalıdır! İbn Sinanın fəlsəfəsini uzaq Düşənbədə canlandıran sənətkar varsa, mərmərin hikmətini yazan filosof da olmalıdır!
Daşlaşmış sözlər, yaxud sözə həsrət daşlar
Söz və düşüncə ustadı ilə mərmərlərin sirlərindən agah olan sənətkar üz-üzə gələndə, ünsiyyətdə olanda, bir-birinin qüdrətinin məhsulu olan şedevrlərilə tanış olanda sanki ideya aləmlərinə yeni bir qapı açılır, sanki ciyərlərə yeni bir nəfəs dolur. Fidiusun yaratdığı Zevs heykəlini antik şair Philippos Thessaloniki belə təsvir edir:
Fidius, Tanrımı yerə enib sənə öz surətini göstərdi,
Yoxsa sənmi Tanrını görmək üçün göylərə ucaldın?
Sözlə yazılanları eyni ustalıqla başqa dillərə çevirmək elə də asan iş deyil. Amma sənətlə yaradılanın sözə çevrilməsi daha çətindir. Yaxşı oxucu və ya tamaşaçı sənət əsərini hətta anlamasa da duya bilər. Amma əsərin gizli qatlarını açmaq üçün mütəxəssis sözünə, tənqidçi fikrinə həmişə ehtiyac var. Təsadüfi deyil ki, Belinskinin təngidi Puşkin sənətini fəlsəfə müstəvisində yenidən canlandırmaqla ona ikinci həyat verdi.
Antik dövrün görkəmli heykəltəraşları Polikletin, Fidiusun, Dedalın yaratdıqları heykəllər öz möhtəşəmlikləri ilə canlı kimi hətta müəlliflərini belə kölgədə qoyublar. Məsələn, Platon heykəltəraşların özlərinə xüsusi diqqət ayırmadan onların əsərlərini – Afina Palladanın, Afina Lemnianın heykəllərini gözəllik mücəssiməsi, idealın modeli, ən nəhayət, səcdəyə layiq tanrıya bərabər tutur, “ruhun maddi təcəssümü” adlandırırdı.
XVIII əsrin mütəfəkkirləri Vinkelman, Herder, Lessinq, Hegel isə təqribən е.ə. 50-ci ildə yaşayıb yaratmış rodoslu sənətkarlar Aqesandr, Atenador və Polidora aid “Laokoon” əsəri üzərində böyük polemika qaldırıb, onun əsasında nəinki yunan xalqının kimliyini, xüsusiyyətlərini araşdırır, hətta qədim yunan fəlsəfəsinin çalarlarını kəşf edir, bir heykəlin timsalında incəsənətin inkişaf tarixini izləyirlər.
Bizenin “Karmen”ini Vaqnerin “xilaskar” adlandırılan musiqisi ilə müqayisə edən Nitsşe maraqlanır ki, “bilirsinizmi ki, musiqi düşüncəni azad edir? Fikirlərə qanad verir? Nə qədər çox musiqiçi olursansa, bir o qədər filosofa çevrilirsən?” Və onun özü də etiraf edir ki, “Bize onunla danışanda, o, daha yaxşı insan olur”. Yüksək sənət düşüncələrdə ali qatları, insani keyfiyyətləri daha da ucalda bilir. Sanki zirvədə dayanmış bir insana üstəlik bir qanad da bəxş edilir ki, zirvənin özünə də yuxarıdan tamaşa edə bilsin.
Hər yaradılan əsər yaradıcısının özündən də xəbərsiz olaraq əsl Yaradandan bəzi şeylər əxz edir və bu səbəbdən sənətkar öz əsərini yarada-yarada özündə də yeni bir qat, mərhələ aça bilir, “mən”ini fərqli bir rakursdan görür-tanıyır. Bəzən buna təəccüb edir, bəzən çaşır, bəzən heyrət edir, bəzən də dəhşət içində geri çəkilir. İdeyalar dünyasının iki bələdçisi qarşılaşanda məhz bu yeni qatlara işıq salınır, ideyalar arasında mürgüləyən daha bir ideya oyanır.
Bəli, bir heykəl, bir opera düşüncələrdə qaranlıq qalan qatlara işıq salır, yaxud… bir düşüncə artıq hamıya bəlli olan bir heykəlin hansı isə qaranlıq qatlarını kəşf edə bilir! Amma fərqli yaradıcılıq sahələri, fərqli səmalarda pərvaz edən düşüncələr ancaq təmasda olanda, eyni müstəvidə rastlaşanda bir-birini tamamlaya, əlavə rəng qatmağa, daha da kamilləşdirməyə qadirdir. Yəni bəzən daşla elə hikmət çatdırılır ki, onu ancaq filosof baxışları oxumaq qüdrətindədir. Nə qədər qəribə olsa da, bu da bir həqiqətdir ki, mərmərdə, rənglərdə sanki gizli kodlarla yazılmış həmin hikmət öz oxucusunun, onu açanın həsrətini çəkir.
“İki qapılı bir handa
Gidiyorum gündüz gecə”.
İki ustadın görüşünü, söhbətlərinin axarını daxili bir qanunauyğunluqla bir neçə mərhələyə bölmək olar. Əslində buna adi söhbət demək düz deyil. Bu, idrakın sıfırdan başlanıb kulminasiya anına çatması və nəticədə yeni bir abidənin yaranmasıdır: biri qələm, biri tişə ustası olsa da, eyni bir kitabın birlikdə yazılmasıdır.
Zəmanə texnikanın əlindədir, ağır yük olan informasiya bolluğu arasında həqiqi söz öz dəyərini itirir, alaq otlarının arasında itən çiçək kimi. Texnikanın vasitəsilə ən nadir şedevrin də yüzlərlə surətini çıxartmaq mümkündür və bu, orijinalın lazımsızlığı hissini yaradır. Daha dəhşətlisi, sürətlə bir-birini əvəz edən texnologiya nəsillərini qovan insan bu sürətlə ayaqlaşmaq üçün daha praktik, tez dəyişən, itirilməsi əzab verməyən sözlərə, əsərlərə üstünlük verməyə başlayıb.
Belə bir şəraitdə dünyanın varlığını, eyni zamanda, gözəlliyini qoruyub saxlamaq, hələ açılmamış sirlərini kəşf etmək üçün sənətkar və filosofun görüşünün ilk mərhələsi axtarışdır: öz ideyasını ifadə etmək üçün filosof minlərlə söz xaosunda Söz, heykəltəraş isə daşın, qayanın arasında potensial abidə gəzir. Hər ikisinin məqsədi qarşısındakı xaosa, qaranlığa işıq salmaqdır. İdeya bəlli, ona gedən yol da bəlli, sonda əldə olunacaq nəticə də gün kimi aydındır, çətin olan bu bəlli ideyanı hər kəsə göstərmək, hamını heyran qoyacaq bu möhtəşəmliyə “can” verməyi bacarmaqdır.
Sənətkar qalaq-qalaq külü sovurub köz gəzir. Bir sufi müdrik demişkən: “Hər axtaran tapmır, amma tapan da axtarandı”.
Nəhayət, filosof da axtardığını tapır, heykəltəraş da. Biri qələmini əlinə alır, biri tişəsini. Biri incə-incə, zərif-zərif hər kəlməni, ifadəni seçir, biri mərmərə sığal çəkə-çəkə onu yonur, artıq daş parçalarını qoparıb atır. Biri sözün, digəri mərmərin içinə “ruh üfürməyə” cəhd edir. Bəzən sənətkarları Tanrılıq iddiasında günahlandırırlar, bəzən heykəllərin, şəkillərin də bir ruh daşıdığını, lakin hərəkətsiz bir bədənə salındıqları üçün öz yaradıcılarından incik olduqlarını deyirlər. Amma, məncə, bu fikri Yaradanın qüdrəti ilə “ruh üfürmək” istedadı olanlara həsəd aparanlar uydurub.
Filosof Platondan başlayıb, Hegeldə fasilə verdi, heykəltəraş Fidiusdan Mikelanceloya qədər uzanan xətti cızdı, biri Şərqin hikmətinin dərinliyindən danışdı, o biri bu dərinlik üzərində Qərbin saldığı körpüdən. Biri Şərq və Qərbin vəhdətinin, digəri bu vəhdətə gətirən təzadların vacibliyini vurğuladı. İlk baxışda sanki onlar bir nöqtədən çıxıb ayrı-ayrı istiqamətlərə yönəldilər.
Heç şübhəsiz, hər ikisi Əbu Turxanın fikir fəzasının əyriliyi prinsipindən xəbərdar idilər və bilirdilər ki, “fikir özü də göy cisimləri kimi, atom, elektron və s. kimi dairəvi hərəkət edir”. Yalnız bu prinsipi kənardan baxan gözlər mənimsəsə, əmin olar ki, bu fərqli istiqamətli düşüncələr zirvədə görüşəndə vahid bir çevrə yaranacaq.
Bəli, söhbətin sonunda eyni nöqtədən çıxan iki sənətkar yenə üz-üzə gəldilər – bu dəfə zirvədəki nöqtədə. Yaranmış bu çevrədə kimin filosof, kimin isə heykəltəraş olması itmişdi: ortada möhtəşəm bir ideya məbədi və bu məbədi ərsəyə gətirən yaradıcılıq əzmi var idi.
Mənsur Həllac bir dəfə etiraf edir ki, “Mən və əlim sadəcə alətik, yazan da, yazdıran da Allahdır”. Bunu dərk və qəbul edən şəxslər Allahın yazdırmaq istədiyi ideyanı duya bilir və əlindəki alətə uyğun olaraq yaratmağa başlayır. Filosofluq fikirdən, sözdən, heykəltəraşlıq isə daşdan, mərmərdən ideyanın heykəlini yonmaqdır. Biri qələmlə, biri tişə ilə – fərqi yoxdur.
Nitsşe dühası – insanlıq davası (8 fevral, 2011)
(peyvənd)
Tarixdə narahat şəxsiyyətlər çox olub: inqilabçılar, şairlər, rəssamlar. Belələri filosoflar arasında rast gələndə daha çox nəzərə çarpır. Lakin məsələnin daha maraqlı bir tərəfi belə mütəfəkkirlərin özlərini, görüşlərini sevən, araşdıran, bir növ öz həyatının bir hissəsinə çevirən şəxslərin sanki get-gedə öz obyektinə bənzəməsi, hətta onun taleyini bölüşməsidir. Bu müsbət mənada da ola bilər, mənfi mənada da. Sanki belə şəxsiyyətlərin narahatlığı illərin, əsrlərin sədlərini keçib oxşar ruhlu insanları tapıb “yoluxdurur”. Belə şəxslərdən ilk yada düşən Həllac və Nitsşedir.
Dahilik və dəlilik arasında müvazinətini itirən Həllac və Nitsşe! “Ənə-l-Həqq,” – deməklə insanı göylərə qaldıran Həllac, “Tanrı öldü,” – deyib insanı uçuruma itələyən Nitsşe! İlahi həqiqətlərin dərkinə, ən ali məqama ucalmağa yalnız insanın qüdrəti çatdığını vurğulayan Həllac və insanı ən sağlam dəstəkdən məhrum edən Nitsşe! Biri insanlıq məqamının iblis üçün əlçatmaz olduğunu sübut edən Kamil İnsanın bələdçiliyi, digəri isə iblislə zəhərlənmiş mənəvi aləminin sağalmasına ümidini itirən, bu səbəbdən insan olmaq istəməyən, insana nifrət edən, onu məhv edib, üzərindən adlayıb keçmək yollarını axtaran yeni bir canlının hayqırtısıdır!
Bu məqalə müqayisə deyil. Nitsşenin öz bəlası və nitsşeçiliyin bəlası haqqındadır. Bu, sadəcə nitsşeçiliyə qarşı bir peyvənddir! Yəni hələ yoluxmayanlar üçün nəzərdə tutulub. Yoluxanlar üçün isə daha böyük əməliyyat – əsaslı bir elmi məqalə lazımdır.
İşimin çox çətin olduğunu bildiyim üçün köməyimə Nitsşenin müasirlərini, yaxud onu məndən daha yaxşı tanıyan “böyükləri”, ən əsası isə, Nitsşenin özünü çağıracam.
1. Nitsşe iyrənc bir mühitin yetirməsi idi və üsyanı buna qarşı idi.
Rasional ağlın mütləq hakim olduğu, elmin-texnologiyanın bütün müqəddəs dəyərləri sıxışdırdığı XIX əsr. Bu, həmin dövr idi ki, böyük alman romantik şairi Fridrix Hölderlin sözün həqiqi mənasında ağlını itirmişdi və “Hər şey iyrəncdir, ətrafda hər şey pisdir, murdardır”, – deyə haray çəkirdi. İnsanlar onu dəhşətə gətirirdi: “Almanlardan rəzil xalq yoxdur! Siz onların arasında sənətkar taparsınız, insan yox, mütəfəkkir taparsınız, insan yox, keşiş taparsınız, insan yox, ağa və qul, cavan və qoca taparsınız, amma insan yox”. Hegel də reallığın boğucu olduğunu, insanların get-gedə mənən rəzilləşdiyini görüb bildirirdi ki, “alman həyatı indiki vəziyyətində qala bilməz, çünki hər şey bütün qüvvəsini, bütün ləyaqətini itirib, nə isə mənfi bir hadisəyə çevrilib”. Dövr öz izini Nitsşenin də üzərində qoymuşdu və o, öz alman mənşəyini gizlədirdi, inkar, pessimism, nifrət dolu idi: “Mənə mənim əsl insanlarım hələ çatmır”, – deyə haray çəkirdi. Bununla belə, onun fəlsəfəsində sələflərinin izi açıq-aşkardır. Onun müasiri və tədqiqatçısı olan Fulye yazır: “Nitsşe özünün qələmə verdiyi kimi, heç də ali bir orijinallığa malik deyil. Yunan sofistikasını və yunan skeptikliyini Hobbsun naturalizmi və Şopenhauerin monizmi ilə qarışdırın, Darvinlə düzəliş edin, Russo və Didronun paradokslarından təmizləyin və sizdə Zərdüştün fəlsəfəsi alınacaq”. Onun fəlsəfəsi bir növ sələflərinin görüşlərinin konsentrantı idi, amma eklektik şəkildə deyil, boğulan “mən”in süzgəcindən keçmiş halda.
2. Nitsşe dinin yox, xristianlığın əleyhinə idi.
Nitsşe XIX əsrin insanını normal insani keyfiyyətləri ölmüş bir varlıq hesab edir və bu işdə birmənalı olaraq xristianlığı günahlandırır: “Xristianlıq insanın ali tipinə ölüm-dirim müharibəsi elan elədi; o, bu tipin bütün əsas instinktlərindən üz çevirdi; bu instinktlərdən o, şər anlayışını, şər insanı sıxıb çıxartdı, güclü insan yararsız insana, “səfilə” çevrildi”.
Bu yerdə tez-tez Nitsşe fəlsəfəsi ilə müqayisə edilən təsəvvüf fəlsəfəsinin qadın mütəfəkkiri Rabiə əl-Ədəviyyə yada düşür. O da insanların ikiüzlülüklərindən bezərək “Gedirəm cənnəti yandırıb, cəhənnəmi söndürəm ki, bu yolu bağlayan iki pərdə aradan qalxsın, məqsəd görünsün, Tanrının qulları Ona ümid və qorxusuz qulluq etsinlər. Əgər cənnət ümidi, cəhənnəm qorxusu olmasaydı, heç kim tanrıya baş əyib, itaət etməzdi,” – deyə üsyan etmişdi. Bəli, oxşar cəhətlər tapmaq mümkündür. Lakin əhəmiyyətli bir fərq var ki, mütləq nəzərə alınmalıdır. Rabiə əl-Ədəviyyə Tanrıya aparan yolları – insanı Tanrıdan yayındıran, imanına qeyri-səmimilik qatan şeyləri məhv etməyə çalışır ki, insan öz Yaradanı ilə baş-başa qalsın, öz mahiyyətini daha aydın görüb dərk etsin. Nitsşe isə Tanrını məhv edir ki, insan insanla üz-üzə qalsın – ülvi duyğuları, müqəddəslik hissi ölmüş “mən”i ilə. Lakin kim nədən imtina edir? Rabiə sevgi, eşq, gözəllik, həqiqət dolu Rəbbinə çatmaq üçün hər şeyi məhv etməyə hazırdır. Bəs Nitsşe? O yazır: “Onların Tanrı deyə adlandırdıqları onlara zidd gedən və əzab verən idi; həqiqətən də, onların itaətində qəhrəmanlıq çox idi! Onlar da öz Tanrılarını insanı çarmıxa çəkməkdən başqa cür sevə bilmirdilər!” İnsan öz Tanrısından əzab verməyi öyrənir! Nitsşe bu Tanrıdan və bu insandan imtina edir! O, xüsusi olaraq vurğulayır ki, onun lənəti yalnız və yalnız (!) xristianlığa və öz xalqına aiddir. O, insanları boşluğa, yalana yuvarladığı üçün öz dinini lənətləyir. Nitsşe dühası anlamaya bilməzdi ki, əslində insanın saf, fədakar bir imana, ali bir Bələdçiyə böyük ehtiyacı var və Allaha iman gətirən xalqın böyüklüyü elə onun imanındadır: “Özünə inanan xalqın özünün də Allahı var. O, onu ayağa qaldıran şərtlərə – öz xeyirxahlığına görə O-na ehtiram göstərir. Onun özünəgüvəni, hakimiyyət hissi bunlara görə şükür edilə biləcək varlıqda təzahür edir. Kim varlıdırsa – vermək istəyir; qürurlu xalqın bir ilahiyə ehtiyacı var ki, yolunda qurban versin… Belə olan şərtlərdə din təşəkkürün ifadəsidir. Öz varlığına görə minnətdar olan xalq bu minnətdarlığı ifadə etmək üçün ilahiyə ehtiyac hiss edir”. İnsanı – tanıdığı, gündə rastlaşdığı həmvətənini düşdüyü uçurumdan xilas edə bilmədiyi üçün Nitsşe həmin insanı da, onun iman gətirdiyi tanrısını da “öldürmək” tərəfdarıdır. Maraqlıdır, bəzən onun əzabını, qəzəbini duyan oxucuda əminlik yaranır ki, o, Qurani Kərimlə tanış olsaydı, onun xeyrə apara biləcək ideyaları belə qara rəngə boyanmazdı.
3. Nitsşe alçaq bir mühitin yetişdirdiyi insanlıq keyfiyyətlərini zərərli hesab edir və yeni insan yaratmaq tərəfdarıdır.
Ntsşenin söz açdığı insan kilsənin əsarətindən qurtarıb könüllü şəkildə elmin, texnikanın, öz rasional ağlının quluna çevrilmiş “insansızlaşmış” insandır, “heyvan və fövqəlinsan arasında uçurum üzərindən çəkilmiş bir kanatdır”. O, uçurumun o tayına keçmək üçün yolun üstündəkilərin məhvini bir zərurət kimi təqdim edir, çünki “bu balaca insanlar fövqəlinsan üçün çox böyük təhlükədirlər”.
Əsrlər boyu kilsə və din arasında qalan, xilaskarının kim, düşməninin kim olduğunu ayırd edə bilməyən insanı oyatmaq üçün Nitsşe baltanı kökündən vurur: “Tanrı öldü: indi biz istəyirik ki, fövqəlinsan yaşasın”. Filosof çox təhlükəli bir təklif edir. Məhz Tanrıdan imtina etmiş, öz maddi tələbatları və iddiaları ilə tək-təkbətək qalan insanın öz mənəviyyatı, əxlaqı, təfəkkürü ilə yüksək bir məqam tuta bilməsi böyük bir sual altındadır: çünki bu insanın ən ali meyarı onun özü kimi bir insandır, onun geniş üfüqləri yoxdur, ülvi bir idealı yoxdur, yalnız nifrət bəslədiyi insan var və o, bu insana – nifrət obyektinə nisbətdə var olmalıdır. Və Nitsşe üçün bu insana nifrət etməmək daha dəhşətli bir haldır: «Bədbəxtlik! Artıq özünə nifrət etməyi bacarmayan ən alçaq insanın zamanı yaxınlaşır». Bəli, Tanrısı ölmüş insana nifrət etmək lazımdır! Bunu Nitsşenin özü istəyir! O dərk edir ki, cılız, rəzil insanların sayının artması belələrinə nifrət edənlərin sayının azalması deməkdir.
Nitsşe yeni bir insan arzusundadır: fövqəlinsan: “Fövqəlinsan – yerin mənasıdır. Qoy sizin iradəniz desin ki, yerin mənası fövqəlinsan var olsun!” O, güclüdür, iradəlidir, böhrandan çıxmaq naminə zəiflərə, mütilərə aman vermir, eyni zamanda, yüksək ideyalar da ona yad deyil. Lakin bu da acı bir həqiqətdir ki, Nitsşe bu sözləri uçurumun bu tayında deyirdi və onları həmin zərərli “balaca insanlar” mənimsəyirdi. Fulye yazır: “Nitsşe bizi xeyir və şərin o tayına qaldırmaq istəyirdi, ancaq biz bu tayına düşdük. Zərdüştün qanadları İkarın qanadlarına bənzəyir”.
4. Nitsşe dağıdır əvəzində … dağıtdığı xarabalığı verir.
Təqdir edici haldır ki, filosof bunu sələfləri kimi inqilabi yolla etmir, o, düşüncələrdə kök atmış, kiflənmiş və heç cür fərqli düşünməyə imkan verməyən ideyaları bir-bir ortaya çəkir, ifşa edib əzir və yerinə öz “inkarını” doldurur. Fulye yazır: “Nitsşeni oxuyanda eyni zamanda iki hiss keçirirsən: pərəstiş və mərhəmət (düzdür, sonuncunu o, bir təhqir kimi rədd edir); yüksək düşüncələr bolluğu ilə yanaşı, orada nə isə xəstə bir şey var; o, “eybəcər” bir şey deməyi necə də sevir, bu da bəzən düşüncənin və ürəyin ən ecazkar coşqularını dayandırır və əbəs edir”. Bəli, Nitsşe qurmağı, yaratmağı dağıtmaqla, məhv etməklə başlayır.
Məhz bu aspektdən Nitsşe fəlsəfəsinin qüsurlu nəticəsi ortaya çıxır: onun təklif etdiyi bu heçlik, boşluq, uçurum XIX əsrdə gizli bir depressiya halına düşmüş avropalını özünə cəlb elədi və XX əsrdə Nitsşeçilik təhlükəli virus kimi bütün dünyaya yayıldı. Onun ideyasını təhlil edən Haydegger deyir ki, “Bu əzmin, iradənin təcəssümü insan yox, tipdir; insan tipik insana çevrilir. Tipin mexanizmini ilk dəfə dərk və təsvir edən Nitsşe olmuşdur: “Söhbət tipdən gedir; bəşəriyyət sadəcə təcrübə üçün bir materialdır, baş tutmayan şeylərin bolluğu, yəni xarabalıqlardır”. Qısa desək, Nitsşenin yaratmaq istədiyi – nifrətlə qələmə aldığı bütün keyfiyyətlərin əksinə sahib olan kəsdir – xarabalığın üzərində var olan insan!
Amma Nitsşe dahi idi və fəlsəfəsinin belə bir nəticəyə gətirəcəyini bilirdi və gələcək nəslin “azad ağıl” ideyasının necə təhrif edəcəyini hiss etmişdi: “Avropanın bütün ölkələrində, o cümlədən Amerikada indi “azad ağıl” adından sui-istifadə edən nə isə var, nə isə çox dar, məhdud, zəncirə vurulmuş ağıllar ki, bizim niyyət və instinktlərimizdə olanların demək olar ki, düppədüz ziddini istəyirlər”. O bilirdi ki “yeni bir filosof cinsi yetişir: mən cürət edib onlara təhlükəsiz olmayan bir ad verirəm – AZDIRANLAR”. Elə Nitsşenin öz proqnozlarından çıxış edərək və XX əsrdə Qərb təfəkkürünün hansı uçuruma düşdüyünü nəzərə alaraq belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, onun fəlsəfəsi düzgün ünvanına çatmadı, Nitsşenin nifrət etdiyi insan özünü filosof – bələdçi zənn etdi. Bu təhlükəni Fulye də görürdü: “Darvindən təsirlənən Nitsşe deyir: “Kimin gücü varsa, ağıldan xilas olur”. Tamamilə düzdür, lakin nə üçün Nitsşe buradan nəticə çıxartmır ki, onun yırtıcı və güclü insanı risk edir ki, sadəcə heyvan deyilən bir şeyə çevrilər.”
Bir millət, bir din üçün nəzərdə tutulmuş arzular bütün dünyaya yayıldı: yalnız kilsəyə aid ittiham və nifrət bütün dinlərə, xüsusilə islama istiqamətləndirildi, ikrahla söz açılan, düşündükləri zərərli hesab edilən insan özünü fövqəlinsan zənn etdi və özünə digər insanları məhv etmək səlahiyyəti verdi. Bu işin ən faciəli tərəfi isə modernləşmə, yaxud avropalaşma şüarı altında müsəlmanın özünün öz dininə qarşı düşmənə çevrilməsi və onun «köhnə» qanunları ilə mübarizəyə qalxması, qərbsayağı islahatlar aparmaq həvəsinə düşməsi və öz gələcəyini Qərbin boşluq, “xaraba” üzərində var olan, uçuruma məhkum olan prinsiplərinin üzərində qurmağa çalışmasıdır.
Təsəvvüf nə deyil? (20 avqust, 2010)

Təsəvvüf haqqında yüksək səviyyəli məqalələr, əsərlər, monoqrafiyalar yazılıb. Hikmətlər söylənib, gizli mətləblər açılıb. Lakin hazırda maraqlı bir proses müşahidə edilməkdədir: bu sanballı kitabları, həqiqəti əks etdirən böyük əsərləri oxuyanların sayı günü-gündən azalır, həqiqətdən bixəbər yazanlar, danışanlar isə əksinə, çoxalır; insanlar iri həcmli kitab nədir, heç məqaləni də artıq oxumurlar, beyinlərini yormurlar, əksinə, günün çevik siyasəti ilə ayaqlaşan bolluca sufi «hikmətlər» söyləyirlər. Eyni proses təqribən təsəvvüf tarixinin ən uzunmüddətli və ağır mərhələsində – parçalanma və ya təriqətləşmə dövründə də baş vermişdi. İndi də baş verir.
Təsəvvüf aşınır və aşağılanır, kütləviləşir və kütləşir!
Əlbəttə, təsəvvüfün mahiyyətini çatdıran və çoxsaylı mənbələrə əsaslanan akademik səviyyəli məqalə də yazmaq olardı. Lakin nəzərə alaraq ki, oxucu həqiqəti kiçik və lakonik yazılarda “axtarır”, biz də belə bir üsluba müraciət etdik. Təsəvvüf bir həqiqət dəryasıdır və onu bir-iki kəlmə ilə ehtiva etmək mümkün deyil. Bu səbəbdən, biz sadəcə artıq ifrat şəkildə şişirdilmiş bir neçə məsələyə tezis şəklində müraciət edib, təsəvvüfün nə olmadığını vurğulamaq qərarına gəldik.
1. Təsəvvüf – bayağı bir mahnı deyil ki, hər yetən onu fonoqramla toylarda oxusun. O, ilk baxışda ən müxtəlif görünən alətlərin səsləri arasında ən ali harmoniyanı kəşf edən simfoniyadır ki, onu yalnız yüksək hazırlıq yolu keçmiş, ruhu ali məqama çatmış mütəxəssislər ifa edə və anlaya bilərlər.
2. Təsəvvüf – zövq aləti, kütləvi tamaşaçılar üçün nəzərdə tutulan tamaşa deyil və gəlir mənbəyi kimi istifadə olunmamalıdır. O, insanın düşüncəsini, mənəviyyatını və əxlaqını kamilləşdirən, insanın ruhu və bədəni arasında mükəmməl tarazlıq yaradan bir vasitədir.
3. Təsəvvüf – izlənməli olan dəb deyil ki, kimdənsə geri qalmamaq, müasir görünmək üçün onunla “məşğul olasan”. O, insandan dəmir kimi iradə, qılınc kimi iti ağıl, nur qədər zərif, aydın mənəviyyat, bulaq qədər saf və çağlayan düşüncə tələb edir ki, keçəcəyin ağır təcrübənin – kamilləşmə prosesinin məsuliyyətini və mahiyyətini dərk edə biləsən.
4. Təsəvvüf – şeirlər yazmaq, yaxud böyük sufi şairlərin şeirlərini şərh eləmək, musiqi dinləyib məst olmaq deyil. O, İlahi hikməti, ilahi harmoniyanı hər bir şeydə sezmək, bu hikmətin bələdçiliyi ilə düşüncənin, mənəviyyatın daha üst qatını kəşf etmək, sözçülükdən uzaqlaşıb Söz və İdeyanın vəhdətinin tərənnümçüsünə çevrilmək, təqlidi təqlid etməkdən uzaqlaşıb, orijinal İdeyanı dərk etməkdir.
5. Təsəvvüf – adına simvol deyib söz oynatmaq deyil. O, zahirdən batinə yönəli bir idrak prosesi, təbiətdən “mən”ə istiqamətlənən mənəvi bir təcrübə və bunların nəticəsində İdeyanın Sözə verdiyi bütün imkanlara sahib olmaqdır. İdeyanın ilahi aləmdən insana qədər uzanan kəşf yolunu insandan geri – ilahi aləmə qədər yüksələn idrak yolu ilə – Sözlə bütövləşdirməkdir.
6. Təsəvvüf – təriqət deyib şəriətdən uzaq düşmək deyil. O, şəriəti kamil şəkildə mənimsəyib tətbiq etmək, şəriəti özünə əsas rəhbər tutub düzgün yoldan (təriqətdən) azmadan yolun sonuna (həqiqətə) çatmaq, hər sonun daha bir üst qatdakı yolun başlanğıcı olduğunu anlayıb sonsuzluq, əbədiyyət içində bir yolçuluğa çıxmaqdır. Ən əsası isə bütün bunların Allahdan verilən bir hikmət (mərifət) olduğunu anlamaqdır və unutmamaqdır.
7. Təsəvvüf – bidət deyil. Onun nümayəndələrinin bəziləri bu adla edam edilsələr belə, bu edamın siyasi-ictimai səbəblərini illər, əsrlər silib, yalnız təsəvvüfün adını saxlasa belə, o, bidət deyil. O, azad düşünmək, öz varlığının həqiqətini, mahiyyətini dərk etmək, sevginin ən ali məqamına yüksəlmək arzusudur.
8. Təsəvvüf – amorf deyil ki, istənilən formaya salınsın. O, mahiyyəti, məqsədi, niyyəti bəlli bir yoldur. Nə qədər “qapıları” hər kəsə açıq olsa da, hər kəsin “səsinə səs” versə də, ətrafına ancaq sevgi, barışıq və nur saçsa da, onun öz prinsipləri, qanunları var, riayət etməyənləri kənarda saxlayır. Dəniz yad cismi sahilə atdığı kimi.
9. Təsəvvüf – Uzaq Şərq fəlsəfəsinin, yaxud neoplatonçuluğun təzahürü, əks-sədası deyil. O, var olan və ta qədimdən bu günə kimi qırılıb-qopmadan uzanıb gələn yeganə Həqiqətin İslam zəminində təzahürüdür. O, əbədi hikmətin təzahürü üzərində təşəkkül tapmış orijinal, fundamental bir fəlsəfi modeldir.
10. Təsəvvüf – yeni din deyil. O, İslamın özək xəttini ehtiva edir və məhz burada İslamın ümumbəşəriliyi, tolerantlığı, insansevərliyi ən yüksək səviyyədə təzahür edir. O, gücünü, enerjisini İslam dinindən alan və istər dinlər arasında, istər məzhəblər arasında geniş bir körpü, ümumbəşəri bir ideyadır.
11. Təsəvvüf – tarixdə qalmış və qorunmalı olan saralmış bir səhifə deyil. O, Qərbin təbiətə, cəmiyyətə rasional münasibətini və Şərqin “mən”ə, mənəviyyata yönəli mövqeyini ortaq nöqtəyə gətirə bilən, iki əks qütbü bir zirvədə qovuşduran, insana özünün ağıl və könülün vəhdəti olduğunu dərk etdirən hikmətdir. O, qınında paslanmalı olmayan qılınc sayağı düzgün tətbiqini tələb edən, İslamın bütün potensialını, yaradıcı enerjisini üzə çıxarıb parlada bilən bir təfəkkür tərzi, dünyagörüşüdür.
Eşqin tərsi və düzü (13 aprel, 2010)

Sözüm romanlarda, dastanlarda həmişə marağa və mübahisəyə səbəb olan bir mövzu haqqındadır: tərsa qızına olan sevgi. Nəriman Nərimanovun “Bahadır və Sona”sı, Hüseyn Cavidin “Şeyx Sənan”ı, “Əsli və Kərəm” dastanı və onun süjeti əsasında Elçinin “Mahmud və Məryəm”i, Qurban Səidin “Əli və Nino”su… Daim aktual olan və ətrafında ciddi müzakirələr açılan bir mövzu. Belə sevgilərə şərhlər müxtəlifdir. Bəziləri bunu gözü yadlara açıq olan Şərq kişilərinin zəifliyi kimi yozur, digərləri tərsa qızına olan sevgidə Şərqin Qərbə münasibətini axtarır, bir üçüncüsü də tərsa qızlarının sevgiyə daha layiq olmaları kimi izah edir. Mən fərqli bir istiqamətdən – bədii əsərlərdə tərsa qızına olan sevginin “inkişaf xəttindən” yazmaq istəyirəm.
SEVGİNİN FƏTH QÜVVƏSİ
Sevgi qarşısıalınmaz qüdrətli bir seldir ki, qarşısına çıxan hər şeyi yuyub aparır. Vay o selin ağzına düşənin halına! Xoş o seli idarə edə bilənin halına!
Tarixdən məlum olduğu kimi, bir çox hallarda iki dövlət arasındakı gərgin münasibətləri nikahla həll etmək mümkün olmuş və həm problem qansız-qadasız ötüşmüş, həm də yeni bir ailə yaranıb. Eyni hal islam tarixində də yaşanıb. Məsələn, Məhəmməd peyğəmbərin (s.) Misirdən hədiyyə verilən cariyələrindən biri Mariya (Məryəm) onun (s.) körpə yaşda dünyasını dəyişmiş üç oğlundan birinin anasıdır. Yaxud böyük sufi mütəfəkkir Mövlananın iki oğlunun anası rəhmətə gedəndən sonra onlara bir isti ailə yuvası, sevgi verən Kərra olub. Hansı ki, ailəsi naminə dinini dəyişərək müsəlmanlığı qəbul etmişdi. Ən görkəmli islam mütəfəkkirlərinin nümunəsində bu sıranı uzatmaq olar. Lakin bunları birləşdirən əsas bir fakt var: tərsa qızları tamamlayıcı tərəfdirlər. Eyni zamanda, tərsa qızları daxil olduqları bu yeni aləmdə mənəvi cəhətdən zənginləşir, yeni bir dünyanın, sevginin iştirakçısı və könüllü əsiri olurlar.
Sevginin fatehlik gücünə ən gözəl nümunə isə Şeyx Sənandır. Hələ XIII əsrin sufi mütəfəkkiri Fəridəddin Əttarın yaradıcılığında rast gəlinən bu süjetə sonralar Hüseyn Cavid də müraciət edib. Bu iki müəllifin dünyagörüşünü “Cavid fəlsəfəsi”ndə müqayisə edən Səlahəddin Xəlilov “eşqin qüdrəti ilə tərsa qızına ilahi eşq təlqin etmək, …bütün dinləri bu yüksək məqamda birləşdirmək məqsədini” önə çəkir. Hər iki əsəri oxuyanda ürəkdə bir hiss qalır – bir ruhun daxilindəki ilahi eşqi, müqəddəslik duyğusunu kəşf etmək üçün sevgi bütün çətinliklərə davam gətirən, həyatın tam dibindən, çirkabın dərinliyindən çəkib çıxaran ən güclü bir vasitədir. Tərsa qızına əlini uzadan əl belə bir qüvvəyə sahib olmayanda isə …
TƏRS GƏLƏN SEVGİ
Bir var münasibətlərdə güzəştə getmək, dözümlülük göstərmək. Bir də var ortaq nöqtələri tapmaq, harmoniyanı duymaq və bu böyük vəhdəti yaşamaq istəyi ilə kiçik hisslərdən imtina etmək. Birinci – siyasətdir. İkinci – eşqdir. Birincidə udan-uduzan tərəf var. İkincidə yalnız udan var. Birincidə mahiyyətdən uzaqlaşma, təhrif təhlükəsi var. İkincidə mahiyyətə yaxınlaşma var. Burada həlledici faktor hisslərin dərinliyi, mənəvi dünyada ilahiliyin, müqəddəslik duyğusunun hansı məqamda – aparıcı, yoxsa yedəkdə – olmasıdır.
Fərqli dinlərin, fərqli dillərin, fərqli mədəniyyətlərin qarşılaşması təbii ki, çarpışmasız ötüşmür və mütləq bu iki münasibətdən biri özünü göstərir.
Mədəniyyətlər inkişaf edir, meyarlar dəyişir, siyasi-iqtisadi amillər ön plana keçir, mənəviyyatı sıxışdırır və bu, təbii ki, öz təsirini sevgiyə də göstərir. Bəzi qəhrəmanlar öz ənənələrini bəyənməyib onu qüsurlu görür, iki düşmən tərəfi barışdırmaq istəyir, lakin bacarmayıb mühitin qurbanına çevrilir (Bahadır və Sona). Bəziləri də bu faktorları görmək istəmir, onları sonuncu plana itələyərək sadəcə öz ülvi dünyalarında yaşamağa üstünlük verir və yenə də onlardan daha güclü olan qüvvələr qalib gəlir və onlar faciəli tale yaşamalı olur (Mahmud və Məryəm). Bu, faciədir. Lakin daha böyük bir faciə arxa planda qalıb görünmür.
Bir var sevgi tərəf-müqabillərlə qidalanır. Buna bir çox hallarda şəhvət, ehtiras desələr də, bəzi hallarda münasibətlər ümumi maraqlar, planlar və istəklər vasitəsilə bundan daha yüksəyə qalxa bilir. Lakin nə qədər zəngin olursa olsun, maddi bir obyekt – tükənən, məhdud mənbədir.
Bir də var ilahi aləmdən qidalanan sevgi. Sonsuz və əbədi bir eşqin yerdəki təzahürü. Bir qapısı bəndəyə, digəri müqəddəs aləmə açıq olan, bu səbəbdən də heç vaxt tükənməyən, nuru solmayan, həm zəngin, həm də zənginləşdirən sevgi.
Mövlana əziz övladlarını, ocağının hərarətinin qorunmasını bir tərsa qızına əmanət etsə də, onu ayaq üstə saxlayan, Mövlana edən bir qüvvəsi, enerjisi var idi.
Xumarın eşqi Şeyx Sənanı donuz otarmağa, Quranın səhifələrini yandırmağa məcbur etsə də, onu irəli aparan, Sənanı uçurumdan qoruyan, mənən çökməyə qoymayan, Quranın kağız vərəqlərinin yanması ilə yox olmayan bir nur, işıq var idi. Bu enerji, bu nur yalnız Mövlana və Sənan üçün deyildi, həm də onların sevdiklərinə sirayət edirdi. Sonrakı dövrlərdə qəhrəmanlar öz kökünü bəyənmir və onu sevgisinin yolunda maneə gördüklərinə görə ondan qopmağa çalışırlar. Nəticədə dayaqsız qalırlar.
Bu, yalnız iki gəncin eşqinin deyil, həm də bir mədəniyyətin faciəsidir, bu, qədimdən bəri gələn bir müdrikliyin məhdud bir çərçivəyə salınaraq boğulmasıdır.
TƏRSA QIZININ TƏRS QÜVVƏSİ
Şərq və Qərb anlayışlarının formalaşdığı, Qərb təfəkkürünün sabitləşdiyi və hakim olduğu bir dövrdə tərsa qızının rolu da dəyişdi. Bu sevgi öz missiyasından əlavə çiyninə daha böyük yük götürməli oldu. Tərsa qızı nəinki hansısa başqa, artıq daha üstün sayılan bir aləmə keçidə, vasitəyə, həm də kübarlığın, elit təbəqənin simvoluna çevrildi.
“Əli və Nino”da ingilis demokratlarının qarşısına çıxartmağa bir azərbaycanlı ailə tapılmır və Ninonun evi, mədəniyyəti, yüksək səviyyəli şəxsiyyəti, bir Respublikanı biabırçılıqdan “xilas edir”. Məhz belə bir həyat yoldaşı olduğuna görə Əliyə ən sanballı vəzifə, hətta Fransada səfirlik postu təklif edilir. Burada gözlə görünən, aydın sezilən bir faciə, drama yaşanmır. Mane olan yoxdur, sevinənlər çoxdur, gələcəyin perspektivləri, geniş üfüqləri boldur. Hətta doğulan uşaqların da bu yüksək inkişaflı təbəqədən olması bir üstünlük sayılır.
Lakin məsələnin bir fərqli tərəfi də var. Nino Əlinin dilini, millətini, dinini, mənsub olduğu mədəniyyəti, ənənəni sevmir, hətta nifrət edir, öz millətinə, mədəniyyətinə qarşı bir təhlükə görür. Nino Əlini də çox sevir. Amma aralarındakı fərqi görməyə bilmir, hətta erməni onu qaçırtmaq üçün bu fərqləri deyəndə etiraz etmir, razılaşır. O, Əlinin özünü sevsə də, onun üçün dəyişmir, sadəcə müvəqqəti güzəştlər edir. Öz mövqeyində möhkəm dayandığı üçün də Əlini dəyişməyə məcbur edir.
Get-gedə bu iki bir-birini sonsuz sevən gəncin timsalında Qərb Şərqə öz meyarlarını uddurur və uduzdurur. Əmisinin həyat yoldaşına gözünün ucu ilə baxmağı haram sayan Əli Ninonun könlü xoş olsun deyə, onu yad kişi ilə teatra göndərməyə razılıq verir, arvadının çiyni-qolları açıq yad kişilərlə pıçıldaşıb gülməyinə göz yummağı öyrənir. Zatən, Əlinin sevdiyi və mənsub olduğu hər şeyin naqis tərəflərini qabartmaqla yazıçı da Ninonun tərəfindədir, ona görə də, Əlinin tədricən bir şəxsiyyət, bir bölgə, bir mədəniyyət, bir təfəkkür kimi geri çəkilməsi, yox olması oxucuya zəruri görünür, bəlkə də buna sevinir. Təbii ki, buna sevinən oxucu görmür ki, bu sevgidə Əli və Nino bir-birini tamamlamır. Görmür ki, bu sevgi bir tərəfin digərini tədricən məhvə aparmasıdır. Maraqlıdır, qadınlar barədə Əliyə məsləhət verən dostu əminliklə bildirir ki, qadınların ruhu yoxdur. Amma əsər boyu Əli öz kökündən qopduqca ruhunun itirdikləri də çoxalır. Nə yaxşı ki, vətən sevgisi və onun uğrunda ölmək kimi böyük bir şərəf qalır. …Oxucu Əlinin şəxsiyyət kimi tam ölməsinin şahidi olmur.
Sevgi iki adamın ən ülvi, ən gözəl tərəflərinin qovuşmasından yaranan bir hissdir. Buraya mütləq bir-birini tamamlaya bilən maddi və mənəvi keyfiyyətləri aid edirik. Sevgini həm də iki adamın yüksək, ilahi aləmdə görüşməsinə bənzətmək olar. Yəni məhz bu dünyaya qalxa bilən, mənəvi ucalığı ilə maddi varlığını kamilləşdirə bilən, ilahi aləmə aparan mənəvi qapısını daim açıq saxlayan, ən əsası isə, ağlını iflic etmək əvəzinə, onu bu ağır, eyni zamanda zərif hissin yardımına qoşa bilən şəxslərə məxsus bir hissdir. Yalnız belə olan halda insan Qərb təfəkkürünün bir mənbə deyil, yardımçı olduğunu, öz milli-mənəvi mədəniyyətinin bir maneə deyil, kökü, dayağı olduğunu, Şərq təfəkkürünün inkişaf etdirilməsinin və Qərb təfəkkürü ilə rəqabət edə biləcək bir səviyyəyə qaldırılmasının ekzotik əyləncə deyil, bir məqsəd olduğunu dərk edər. Hətta bədii təxəyyül səviyyəsində olsa belə.
2012 vahiməsi və Nuhun gəmisi (18 fevral, 2010)

Son vaxtlar televiziya ekranlarında nümayiş etdirilən filmlər sanki bir ssenari əsasında çəkilir: insanın canavarlaşması, süjet boyu insanlıqdan çıxması, özü-özünün qəniminə çevrilməsi… Hər filmdən sonra insanın içində ümidsizlikdən, məchulluqdan yaranan bir qorxu qalır və o, quduzlaşan “qəhrəmanların” simptomlarını real həyatda da axtarmağa, hətta tapmağa başlayır. Əksəriyyəti Hollivud istehsalı olan bu filmlər ağlasığmaz gəlirlər qazandırdıqca, süjetlər də daha çox ağlı yerindən oynadır, daha sürətlə işıqlı niyyətləri, ümidləri məhv edib, onu qara bir niyyətlə çalışmağa məcbur edir.
Bu, sinematoqrafiyanın sirlərindəndir deyib üzərindən keçmək olardı, əgər “2012” olmasaydı. Bəli, söhbət az qala bütün dünyanı qorxu və müəmma içinə salan “2012” filmindən gedəcək.
Artıq bir neçə aydır hər kəs ancaq bu filmdən danışır. Sanki filmi, studiyada çəkilmiş kadrları, kompüter effektlərini yox, real bir gələcəyi müzakirə edirlər. Axır ki, mənə də bu filmi görmək qismət oldu. Dünyanın axırını göstərmək üçün rəqəmlərlə oyun: 20.12.2012, həyəcanı ən son həddə çatdırmaq üçün bugünümüzə ən yaxın tarixin seçilməsi, təbii fəlakətləri daha da dəhşətli göstərən qorxulu animasiyalar, sivilizasiyanın sonunun reallığına inandıran uca binaların, körpülərin, yolların dağılması, bütöv bir şəhərin bircə dalğa ilə yuyulub yoxa çıxması, insanların acizliyini qabardan körpələrin ağlaması, hətta onların ölüm səhnələri və… Bir sözlə filmin yaradıcıları əməlli-başlı gəlir əldə etmək üçün bütün imkanlarından maksimum səviyyədə istifadə ediblər və istəklərinə çatıblar. Bu gün uşaqlı-böyüklü hamı dünyanın sonunu gətirəcək 2012-ci ildən danışır.
Məni də film dəhşətə gətirdi, amma fərqli bir tərəfi ilə. Bəlkə də mənim deyəcəklərim çoxlarına inandırıcı görünməyəcək və mənimlə razılaşmayacaqlar, amma bəlkə də filmin elə əsl məqsədi budur. Və bəlkə də mən bu filmdən danışmazdım, əgər onu bu qədər real qəbul etməsəydilər.
Filmdə bəşəriyyət bir qrup alimin səhvinin qurbanına çevrilir və Yer kürəsində Apokalipsis – Qiyamət günü “təyin edilir” – 20.12.2012. Böyük səkkizlik – yer kürəsinin taleyini həll edən ölkələrin başçıları toplaşıb tədbir tökür və tarixdən nəticə çıxararaq, bəşəriyyəti xilas etmək üçün Nuhun gəmilərindən tikmək qərarına gəlirlər. Bunu bir növ Nuh rəvayətinin modern improvizəsi də adlandırmaq olar. Əsl kəskin süjetli film. Lakin ilk baxışda xırda, hətta həyəcandan nəzərdən qaçırılan əhəmiyyətli detallar var.
1. Qurani-Kərimdə deyildiyinə görə, Qiyamət gününün tarixi yalnız və yalnız Allaha məlumdur və o günün sahibi yalnız Allah özüdür (1/3). Hətta böyük daşqının xəbərini alıb ondan qorunmaq üçün gəmi tikən Nuha belə sadəcə ilahi əmri gözləmək tapşırılır. Filmin rejissoru tanrılıq missiyasını öz üzərinə götürür, Qiyamətin gününü, saatını dəqiqləşdirib peyğəmbərlik – Nuhun missiyasını ölkə başçılarına verir. Cəmi bir neçə ay bundan qabaq (dekabr, 2009) bir yerə toplaşıb qlobal istiləşmə ilə bağlı söhbətləşən və öz mənafeyinə çöp qədər ziyan gəlməsinə razı olmayıb, necə deyərlər, altı altda, üstü üstdə qoyub dağılışan prezidentlərə. Amma haqq üçün danışsaq, filmdə prezidentlər doğrudan da bir mələk idilər, durmuşdular kameranın qarşısında.
2. İkinci detal: bir qrup alimin günahına görə bütün bəşəriyyət əzab çəkir. Əlbəttə, bütün bu fəlakətləri alimlərin etdikləri yanlış addımlara Tanrının cavabı kimi də yozmaq olar, amma doğrudanmı, bir qrup alimin günahını Allah bütün bəşəriyyətə ödədir? Qurani-Kərimdə deyildiyinə görə, Qiyamət günü hər kəs yalnız öz günahına görə cavab verəcək. Qurani-Kərimdə o da deyilir ki, Qiyamət gününün dəhşəti yalnız yolunu azmışlar üçündür: “Yolunu azanlardan başqa kim öz Rəbbinin mərhəmətindən ümidsiz olar?” (Quran 15/56), yaxud “Onlara üzücü bir əzabın müjdəsini ver. İman gətirib əməlisaleh olanlar istisna olmaqla; onlar üçün tükənməz mükafat vardır” (Quran 84/24-25). Dediklərim əsla Qurani Kərimə təfsir vermək cəhdi deyil. Bu, imanın, mömin olmağın, yalnız Allaha itaət etməyin gözəlliyini, verdiyi əzmi və gücü xatırlatmaqdır. Çünki film bunun üzərindən çalın-çarpaz bir xətt çəkir, Kəbədə, Vatikanda dua edənlərin dəhşətli məhvə düçar olacaqlarını elan etməklə, hətta Müqəddəs Pyotr kilsəsini yıxmaqla, neçə-neçə körpənin gözlərində ölüm vahiməsini göstərməklə Allaha olan bütün imanları yıxmış olur. Bəs əvəzində nə vəd edir?
3. Növbəti məsələ Nuhun gəmisinin sakinləridir. Nuh rəvayətinin bütün versiyalarında kafirlər Allahın qəzəbinə inanmır və Nuh öz ətrafına mömin dostlarını yığıb gəmini tikir, sonra da məhz mömin bəndələri, Allaha inam gətirib Ondan qorxanları öz gəmisinə yığıb xilas edir – Allahın qəzəbindən və kafirlərin təsirindən: “Nəhayət əmrimiz gəlib, təndir qaynayanda dedik: “Hər şeydən bir cüt və haqqında sözümüz olanlardan (gəmiyə götürülməməsi buyurulan kafirlər nəzərdə tutulur – K.B.) başqa ailəni və inananları gəmiyə mindir”. Zatən onunla bərabər inanan çox az idi” (Quran 11/40).
Bəs filmdə hadisələr necə cərəyan edir. İlk əvvəl gəmiyə “genefondu sağlam adamlar” – hər işin ən yaxşı mütəxəssisləri yığılır. Amma maraqlıdır ki, dünyanı bu hala gətirmiş dahi alimlərin də onların arasında olmaq haqqına malik olub-olmadıqları qaranlıq qalır. Məsum, mömin bəndələr isə ümumiyyətlə hadisələrdən son anda xəbər tuturlar. Əvəzində bütün pullu maqnatlar – gəminin tikilməsinə xərc qoyanlar, hər hansı yollarla dövlət adamlarının yanında özünə isti yer edə bilmişlər ciblərində “yaşıl” biletlərlə rahat-rahat həm keflərini çəkirlər, həm də müəyyən günü gözləyirlər. Düzdür, finalda ədalətin bərpası üçün kiçik bir “korreksiya” edilir və bu, o qədər nümayişkaranədir ki, bir növ digər ədalətsizliklərin, hətta bu xilasedicilik planının müəllifinin özünün belə satqıncasına ölümün pəncəsinə verilməsinin əvəzini çıxmaq istəyirlər. Rejissor məhz pulluların gəmidə olmasını bununla əsaslandırır ki, onların pulu olmasa, bu gəmilər hasil olmazdı. Qurani-Kərimdə Nuh öz gəmisi barədə belə deyir: “Mən buna görə sizdən bir əvəz istəmirəm, mənim əvəzimi Allah verəcək” (Quran 26/109). Maraqlıdır, böyük səkkizlik gəmi tikmək üçün pul tapmır! Həyat şüarı satqınlıq, pozğunluq və pul olan maqnatlar bəşəriyyətin taleyini həll etməli olurlar! Necə də təhlükəli bir qarşılaşdırma: Allahın ədaləti və milyonçunun nəğd (!) sədəqə payı! Amma bundan daha təhlükəlisi bu qarşılaşdırmada ikinciyə inananların və əlini duadan çox bu sədəqə üçün açanların sayının çoxalmasıdır!
4. Nəhayət, sonuncu (hər halda mənim görə bildiyim) detal: Qiyamət günündə ədalət… Amerikanın əli ilə paylanır. Film sanki bütün nümayiş boyu bağırır: “Bəşəriyyətin xilaskarı AMERİKAdı!” Sonda sağ qalan insanlar öz həyatlarına görə, yeni dünyaya qədəm basdıqlarına, seçildiklərinə görə “Amerikaya minnətdar olmalıdırlar. Bütün dünyaya – Koreyadan, Əfqanıstandan tutmuş, İraqa, Fələstinə qədər demokratiya paylayan Amerika Qiyamət günü də xilas, həyat paylayır”. Əlbəttə, film Hollivud istehsalıdır və başqa şey gözləmək sadəlövhlük olar. Yenə də Qurani-Kərimdə Nuh rəvayəti ilə bağlı deyilir: “Gəmidə olanları qurtardıq, ayələrimizə inanmayanları isə boğduq. Çünki onlar kor bir qövm idilər” (7/64). Bəli, Nuhun gəmisinə minmək və bəşəriyyətin gələcəyinə məsul olmaq hansısa bir superdövlətə yox, Allaha iman gətirənlərin qismətidir və bunun əksini sübut etmək Yaradana və Onun sənə verdiyi əmanətə əks getməkdir. Bir növ günün reallığını, cəmiyyətin düşdüyü uçurumu göstərməyə çalışan film dəhşətli bir həqiqəti də çatdırır: insanların mənəvi dünyasında gedən fəlakətlər heç də daşqından, püskürən vulkandan az qorxulu deyil. Bu gün insanlar suda boğulmazdan öncə öz günahlarında, bəd əməllərində boğulurlar və bu boğulmaların nəticəsidir ki, bənzər filmlər çəkirlər, başqalarını da özləri ilə dibə, qaranlığa doğru dartırlar.
Bəli, bu gün həqiqətən də təbiət ona vurulan yaraların əvəzini bəşər övladına bir-bir ödədir və bütün Yer kürəsini dəhşətli fəlakətlər bürüyüb. Lakin bütün bu təbii fəlakətlər – insanın qurduğu sivilizasiyanın, maddi dünyanın dağıdılması heç də mənəvi dünyanın da dağılması demək deyil və ona səbəb də olmamalıdır. Qurani-Kərimdə deyildiyi kimi, “bütün bunlarda düşünənlər və itaət edənlər üçün bir ibrət var”.
Ülvi gəncliyin fəlsəfəsi (24 sentyabr, 2009)
Ülvi Bünyadzadə – 40
K.Marks antik dövrü bəşəriyyətin uşaqlıq çağına bənzədirdi. Bu müqayisənin çox uğurlu bir davamı vardır. İnsan ömrünü fəlsəfə tarixinə bənzətsək gəncliyi onun orta əsrləri hesab etmək olar. İdeyaların çoxusunun doğulub inkişaf etdiyi, bəzilərinin isə rüşeymlərinin yarandığı orta əsrlər! Hələ coğrafi məkanın Şərq və Qərb deyə iki qütbə bölünüb qarşı-qarşıya dayanmadığı, qədim hikmətlərin yeni hikmətlərlə üzvi şəkildə çulğalaşıb bir-birini ən kamil şəkildə tamamladığı orta əsrlər! İrrasional idrakın, mistik təfəkkürün rasional təfəkkürlə sıx əlaqəli olduğu, ilahi duyğuların çox vaxt maddi tələbatlar da öz təsiri altına aldığı ruhani intibah dövrü.
Əlbəttə, orta əsrlər haqqında çox fikir söyləmək mümkündür, lakin onun gəncliklə müqayisəsi təsadüfi bir bənzətmə deyil. Bu həm də reallığın bütün ziddiyyətlərini öz nurlu mənəviyyatında əridib öz əzabı, qüssələri ilə saf, tər-təmiz ideyalar bitirən gəncliyin təsviridir. Yəni biz məhz orta əsrləri gəncliklə «yaxınlaşdıran» xüsusiyyətlərdən danışdıq.
«Gənc» sözü fars dilindən tərcümədə (ﮔﻨﺞ ) «xəzinə, özündən sonra zəngin irs qoymaq», – deməkdir. Görünür, ömrün ən parlaq illəri, həyat enerjisinin aşıb-daşdığı vaxtlar, istedadın, potensialın kəşf olunduğu dövr təsadüfən gənclik adlandırılmır.
Qiymətli daş-qaşları əldə etmək asan iş deyil. Onu qara torpağın altından çıxarmaq, təmizləmək, cilalayıb içindəki, mahiyyətindəki nuru aşkarlamağın özü də bir ustalıq, məharət tələb edir. Gənc-i «cilalayan» barmaqlar və ruh onu «çat vermiş», «zədələnmiş» bir varlığa da döndərə bilər, «qəlibə salınmış», adi, sıradan birinə də, üzərinə düşən hər işığa min bir bərqlə cavab verən, bütün varlığının nuru ilə göz qamaşdıran Kamil İnsana da. Bəli, söhbət həm çox vaxt ağına-bozuna baxmadan insanları «qəlibləşdirən», hətta bəzən öz məqsədləri üçün bir gənci mənəvi cəhətdən şikəst edən, boğan ictimai mühitdən gedir, həm də mahir Ustaddan, Müəllimdən.
Cavanlıq, gənclik daha çox dəliqanlılıq, hərdəmxəyallıqla assosiasiya yaradır. Mənsur Həllac gəncin məhz qeyri-sabit təbiətinə, iradəsizliyinə, səbrsizliyinə işarə edərək deyir:
Aşiq gənclikdə kamala çatarsa,
Sərxoşluqdan həbibinin vüsalını unudar.
Bununla yanaşı, insan ömrünün ən qısa, qısa olduğu üçün də ən şirin, ən ziddiyyətli dövrü olan gənclik həm də bütün həyatın təyinatının verildiyi, ömür sarayının təməlinin atıldığı bir çağdır. Gənclik dövründə bəzən zəngin bir həyatın böyük yaradıcılıq prosesinin təməli qoyulur, bəzən də bütün bu zəngin həyat və yaradıcılıq bu dövrün qısa intervalına sığışdırılır. Ömür və yaradıcılıq arasında nisbətin müxtəlif variantlarını ilk dəfə tədqiq edən S.Xəlilov bu hadisəni “zamanın sıxılması effekti” kimi dəyərləndirir. Tarixdə bir sıra şəxsiyyətlər olub ki, öz gənclikləri ilə bizim dediklərimizə ən kamil nümunə ola bilərlər. Bütün ömrü gənc dövrü ilə tamamlanan, 37 il yaşamış Şihabəddin Sührəvərdi və Aleksandr Puşkin, 36 yaşlı Corc Qordon Bayron və Cəfər Cabbarlı, 32 yaşlı Eynəlqüzat Miyanəci və Şelli, 30 yaşlı Sergey Yesenin və Mikayıl Müşfiq, 26 yaşlı Mixail Lermontov və Nikolay Dobrolyubov, 20 yaşlı Evarist Qalua və Ülvi Bünyadzadə.
Bu gənclərdən hər birinin taleyi bir faciə ilə yarıda qırılıb. Sührəvərdi, Miyanəci, Müşfiq edam olunub, Puşkin, Lermontov, Ülvi namərd gülləyə tuş gəlib, Bayron və Cabbarlının isə bu dünya ilə vidalaşmasına səbəb xəstəlik olub.
Bəlkə də kənardan baxana bu talelər qırıq görünür, əslində isə, onlar deyəcəkləri sözü söyləyə biliblər. Bu, hər adama, hətta uzun illər yaşayanlara belə qismət olan bir xoşbəxtlik deyil. Yox, bunlar nakam tale, qırıq ömür deyillər. Onların fiziki həyatı qeyri-təbii şəkildə süquta uğrasa da, ruhlarının bəşəriyyətə çatdırdıqları daha möhtəşəmdir və onu unudub, arxa plana keçirib yalnız faciəli bir ölümü, nakam gənc ömrü ön plana çıxartmaq həmin gənclərin özlərinə deyil, onların dedikləri sözə qarşı ədalətsizlikdir. Səlahəddin Xəlilov yazır: «Ölməzlik qazananlar ideya müəllifləridir. Başqasının ideyasının ictimai realizasiyası prosesinə qatılaraq real ictimai həyatın uzadılması bir şeydir, sənin ideyanın ictimai prosesə çevrilərək yaşaması başqa şeydir. Bu, artıq sosial-mənəvi sferada ölməzlikdir». Elə ideyalar var ki, onlar məhz ömrün gənc çağı üçün nəzərdən tutulur. İllər keçəndən sonra o, nəinki öz formasını, mənasını dəyişə bilir, hətta ümumiyyətlə malik olduğu saflığı, ülviyyəti itirir, mahiyyəti dəyişir. Onların dərinliyinə, əsl mənasına yalnız əqlin, ruhun gənc yaşdakı səviyyəsi çata bilər.
Gəncliyin xüsusi bir keyfiyyəti kimi yəqin ilk növbədə onun bol enerjisi, cəngavər ruhu, qısa müddətdə çox şeyə nail olmaq iddiası vurğulanar. Təsadüfi deyil ki, məhz bu gənclik enerjisi qarşısıalınmaz sel kimi inqilabların, üsyanların aparıcı qüvvəsinə çevrilir. Lakin bu enerjinin ən neqativ tərəfi onun təsir altına tez düşməsi, kor-koranəliyə, fanatlığa meylli olmasıdır. Həm də təbiətin qəribə bir təzadıdır ki, enerji nə qədər çox olursa, təfəkkür bir o qədər passiv olur, yerini hisslərə daha tez verir. Başqa sözlə desək, bu, nəinki təsadüf deyil, əksinə, az qala qanunauyğunluqdur ki, bir ideyanın reallaşmasında fanatik qüvvəyə ehtiyac yarananda məhz gənclərdən istifadə edirlər. Gəncin təfəkkürü hələ kifayət qədər formalaşmadığına görə, yəni onun gücü, imkanları enerjisindən çox geri qaldığına görə, bu enerji özü üçün şüurlu-şüursuz şəkildə güclü təfəkkür, istiqamətverici qüvvə axtarır. Məhz burada cəmiyyətin rolu və əhəmiyyəti özünü göstərir: gənclərin həyat yolunun seçicisi kimi. Nəhəng bir enerjinin quruculuğamı, yaradıcılığamı, yoxsa dağıdıcılığamı yönəlməsi bir bələdçi olaraq cəmiyyətdən çox asılı olur. Burada dağıdıcı deyəndə biz yalnız cəmiyyətə, bəşəriyyətə deyil, həm də gəncin özünə, öz mən-inə yönələn əməllərini, fəaliyyətini nəzərdə tuturuq. Söhbət ondan gedir ki, cəmiyyətin təsiri ilə yalnış yerə istiqamətlənmiş gəncin yüz cür işlərlə məşğul olmasına baxmayaraq, onun əsl potensialı bir növ reallaşmamış, özü olaraq təsdiqlənməmiş qalır, o, öz mən-indən xəbərsiz, özünə yad bir şəxsiyyət kimi yetişir. Ülvinin sözləri ilə desək, gənclər «bütün olmamış» «sökülüb, uçulur» və bunun ilk və başlıca səbəbi cəmiyyət olur. Bu gün terror qrupların toruna düşən gənclərin sayı hansı isə bir fəlsəfə məktəbinə, ədəbiyyat dərnəyinə gedənlərin sayından qat-qat çoxdur. Kimlərinsə mənafelərinə xərclənən enerjilərin çəkisi, öz mən-inin dərkinə, yaradıcılıq istedadının axtarışına sərf edilən enerjidən tərəziyə gəlməyəcək qədər ağırdır. Bu gün maddi istəklər üçün qalanan od mənəviyyatın nurunu söndürəcək qədər gur yanır.
Gəncliyin keyfiyyətindən biri də onların bütün axtarışlarının, istəklərinin kökündə hisslərin, duyğuların durmasıdır. Yəni onların təqdim etdikləri bütün problemlərdə də, onların həll yollarında da lirika, romantika üstünlük təşkil edir. Bəlkə də elə bu səbəbdəndir ki, onların təqdim etdiyi yol təhlükəli, dəli-dolu olsa da, cazibəli, canlı və al-əlvan olur.
Mən – insanda Allahdan olan ilahi zərrədir və ya insanı Allahla vasitəsiz olaraq əlaqələndirən ilahi bağdır. Lermontov «Mənim evim» şeirində yazır:
İnsanın ürəyində əbədiyyətin
Toxumu var – həqiqət hissi deyildir.
Əsrlər axınını, ənginlikləri
İnsan ancaq onunla qavraya bilir.
Mən-in səsi əslində ilahidən gələn və məhz bu ruh üçün nəzərdə tutulan hikmətin, həqiqətin səsidir. Onun səsini vaxtında eşidəndə, dediklərini vaxtında və olduğu kimi dəqiq həyata keçirəndə buna istedad deyillər. Bəzilərinə bu səs musiqi ilə, bəzilərinə rəqəmlərlə, bir başqasına rənglə, birinə də şeir misraları ilə çatdırılır və buna müvafiq olaraq bəstəkarlıq, rəssamlıq, riyaziyyatçılıq, şairlik istedadı ortaya çıxır. Lakin bu, yalnız böyük bir nurun ilk işartısıdır. Ən çətini isə onun mahiyyətindəki hikməti sezib, onu çatdırmağı bacarmaq lazımdır. Axı qeyd etdiyimiz kimi, bunların heç biri boş, mənasız informasiyalar olmayıb, özlərində əhəmiyyətli, dərin və müqəddəs bir hikmət daşıyırlar. Başqa sözlə desək, Allahın verdiyi istedadı duymaqdan əlavə, onun daşıdığı hikməti də dərk etmək həmin istedadın tamamlanmasıdır. Bu, isə artıq filosofluq zirvəsidir.
Mən – bir andır, məhdud bədəndə ilahi başlanğıcın ara-sıra özünü büruzə verdiyi an. Bu anın verdiyi gözəl şeirlər, ecazkar tablolar, dərin hikmətli əsərlər şəklində ortaya çıxır. Bu anın hökmüdür ki, 20, 30 yaşında bir gənc min illərin hikmətindən xəbər verə bilir. Bu anın insan həyatındakı əhəmiyyətini hiss edən Ülvi yazır:
İnsan ömrü –
dəqiqələr, saniyələr…
Bu anların biri boşsa,
İnsan ömrü
bu boşluqdan,
soyuq çəkər.
Bu anın sehridir ki, ona bənd olan gənc bir daha ondan aralanmaq istəmir, onun arzusu ilə yaşayır. Bu anın qüdrətidir ki, gəncdə bəşəriyyət qarşısında bir cavabdehlik yaradır – gənc özündə bəşəriyyəti xilas edə biləcək bir güc, yenilik gətirə biləcək bir əzm hiss edir.
İki hiss qarışır bir-birinə: güclü enerji və sonsuzluqla əlaqə imkanı. Ziddiyyətin dialektikasının tələbi, hökmü ilə gənc axtarışa çıxır – bu ikisini birləşdirən, hər ikisini tam əhatə edə bilən bir şeyin axtarışına. Bu, naməlum, sonu görünməyən bir axtarışdır və ilk addımını atan gənc əvvəlcə qarşıda duran bu yolun uzunluğundan qorxur. Ülvi yazır:
Yollara baxıram gözüm qaralır,
Görəsən hayana gedir bu yollar?
Vallah, qınamayın, sona çatınca
Ayağı demirəm, ürək yorular.
Hayanadı bu yollar?
Lakin axtarış toxumu gəncin qəlbinə düşəndən cücərməyə başlayır və onun rahatlığını əlindən alır. Bu səbəbdəndir ki, Şihabəddin Sührəvərdi 37 yaşına kimi yazdığı 52 əsərində dövrünün az qala bütün fəlsəfi cərəyanlarına toxunur, hər biri haqqında öz fikrini bildirməyə çalışıb. Şellinq 37 yaşına kimi yaradıcılığında artıq üç mərhələ keçir. Bu axtarışlar idi ki, Bayronu, Lermontovu rahat yatmağa qoymurdu, Müşfiqi bu sözləri deməyə məcbur edirdi:
Fikrim qasırğalı dəryalar kimi
İstənilən qədər dalğalanmamış,
Könlüm uzaq gedən xülyalar kimi
İncə buludlarla çulğalanmamış.
Bu elə bir axtarış odudur ki, gəncin bütün anlarını doldurur. Ülvi də öləziyən közün sakit həyatını istəmir:
Bilirəm: qığılcım, alov tək deyil,
Alovun peşəsi şəfəq saçmaqdır.
Düz yolda çarpışmaq igidlik deyil,
İgidlik balaca cığır açmaqdır.
Uşaq bir süngər kimi gördüklərini, eşitdiklərini içinə çəkir, gələcəkdə qurulacaq binanın özülünü hazırlayır. Artıq kamillik çağına çatmış bir insan müşahidəçi, hətta istiqamətverici ola bilər. Gənc isə ilk növbədə güzgü kimi üzərinə düşən işığı əks etdirir, mum kimi öz dövrünün «formasını» alır. Yalnız sonradan, buna təfəkkürü çatarsa, həmin hadisəni təhlil edir, mənfi və müsbət tərəflərini dəyərləndirir. Təsadüfi deyil ki, cəmiyyətin hansı istiqamətdə inkişaf etdiyini gənclərin əxlaqından, təfəkkür tərzindən bilmək mümkündür.
Təbii ki, ilahi missiya daşıyıcısı olan gənclər də cəmiyyətdə gedən proseslərə reaksiya verirlər. Lakin burada fərqli bir reaksiya müzakirə mövzusudur. Gənc ruhuna, daşıdığı əmanətinə yad olan bu təzyiqlər altında nəinki «formasını dəyişmir», buqələmun kimi rəngdən rəngə düşmür, əksinə onlarla mübarizəyə qalxır. Şellinqin dediyi kimi, «O, yolayrıcındadır. O, nə seçirsə seçsin, qərar onun əməlidir. Amma qərar qəbul etməyə bilməz, çünki Allah zəruri olaraq açılmalıdır, çünki məxluqda ümumiyyətlə heç nə ikili qalmamalıdır». Və gənc aşkar, yaxud gizli – şeirlərilə, əsərləri ilə mübarizəyə qalxır. Lakin danmaq olmaz ki, bu da bir növ inikasdır. Yəni bir var yüksək inkişaflı bir cəmiyyətin, bir də var ziddiyyət, nöqsan dolu bir «toplum»un nümayəndəsinin reaksiyası. Bu baxımdan, Ülvinin dedikləri obyektiv bir həqiqətdir:
Atam, anam zəmanədi,
Mən zəmanə uşağıyam.
Lakin bir həqiqət də var ki, gənclərin daşıdıqları missiya vahid bir aləmə aid olduğununa görə, onların reaksiyalarında, mübarizə üsullarında oxşar cəhətlər çoxdur. Əlbəttə, cəmiyyət nə qədər az inkişaf olursa, təzyiqi də bir o qədər artıq olur. Bu baxımdan, naqis cəmiyyətdə gənc üçün fəaliyyət göstərmək, yaratmaq, ümumiyyətlə, var olmaq həddindən artıq çətindir, ağırdır.
Bunlar XVIII əsrin çaxnaşma, «zəhər» dolu ingilis cəmiyyəti haqqında Bayronun dedikləridir:
Ey həyatımız! Sən kainat xorunda
Yalançı səssən! Sən nəsildən nəsilə
Atalarımızın bizə vəsiyyət etdiyi bəlasan,
Nəhəng ançarsan, meyvəsi zəhər!
Bu, XIX əsrin inqilab ruhlu Rusiyası Puşkinin dilində:
Yanırıq azadlıq anları üçün,
Ürəyimiz qeyrət üçün döyünür.
Dostum, qəlbimizin hər döyüntüsü,
Xalqa həsr olunub deyə öyünür.
Bu, XX əsrin əvvəllərində milli təfəkkürün, milli ruhun qalxdığı savaşın şahidi olan Azərbaycan cəmiyyəti Müşfiq qələmi ilə:
Bir parça atəşim, bir parça yanğın,
Qəlbim örnəyidir yanar bir dağın.
Qarşımda duramaz nə sel, nə daşqın,
Təbiətlə mənim zərafətim var.
Bu da torpaqları işğal olunun, üzbəüz dayandığı xain düşmənlə deyil, onun arxasında dayanan hansı isə gözəgörünməyən qara bir qüvvə ilə mübarizə aparmalı olan XX əsrin sonlarının Azərbaycanı Ülvinin misralarında:
Qarabağdı mənim dinim-imanım
O torpağın
nişanəsi, iziyəm.
Məni belə
aciz görmə qəbirdə,
Qəbirdə də
Qarabağın özüyəm.
Gerçəkliklə, yaşadığı cəmiyyətlə uyuşmayan ruh özü də bilir ki, bu qeyri-bərabər bir mübarizədir. O, narahatdır, qorxur, lakin içindəki ilahi hiss daha güclüdür. Bu, əliyalın düşmənin üzərinə yeriyən qəhrəmanın qorxusudur. Bu, insanlığa yönəli, acizlikdən doğan bir nifrət deyil. Bu, inkişafa, ucalığa qarşı duran quruluşa nifrətdir. Bu, geriliyə, müqəddəsliyə təhlükə yaradan hər şeyə üsyandır. Bu, içindəki bütün nuru, işığı heç cürə bütövlükdə insanlara çatdıra bilməyən özünə qarşı üsyandır. Bu üsyan gəncdə möhkəm bir iradə, mübarizə əzmi, cismani ölümün dik gözlərinə baxmaq cəsarəti yaradır, çəkic dəmiri döyəcləyib qılınca çevirdiyi kimi, qorxu da bu gənci cilalayıb bir cəngavərə çevirir.
Bu qoca dünyada özünün tək deyil, milyonlardan biri olduğunu, bu həqiqətlərin səndən əvvəl, hətta daha gözəl şəkildə deyildiyini qəbul etmək o qədər də asan deyil və bir çox gənc ömrünün «odlu-alovlu», böyük ideyalarla aşıb-daşan mərhələsini «başa vuranda» ağır depressiya yaşayır.. Özünü, öz mahiyyətini, bu həyata gəlişinin səbəbini anlamağa çalışan və bunun üçün «varlıq badəsini gözyaşları ilə isladaraq gözüyumulu içib» yalnız ölüm ayağında gözlərini açan Lermontov böyük bir çaşqınlıqla deyir:
Görürük ki, o qızıl badə
Boşuymuş elə əzəldən.
Onun içindəki mey – arzularıymış,
Sən demə, heç o da bizim deyilmiş.
Bu səbəbdəndir ki, Ülvinin dalğaları «at kimi minib çapan», dalğaların bağrını yaran qəhrəmanı fırtınanın asanlıqla onun suda açdığı izləri sildiyini görəndə qol-qanadı sınır və «açdiği izlər kimi, kədərli gözlər kimi, firtinada boğulur».
Bəli, qəribədir ki, illərnən gəlməli olan bu ruh düşkünlüyünü, «depressiyanı» bu gənclər enerjili, coşqulu vaxtlarında yaşayırlar. Lakin onların digər gənclərdən üstünlüyü ondadır ki, söykənə biləcəkləri bir arxaları – Allah və həyatlarını mənasızlaşmaya qoymayan bir missiyaları var. Yaradıcılığı gəncin həm qorxu yeri, həm xilasıdır, həm əbədiyyətə, həm də ölümə aparan yoludur. Yaradıcılığı gəncin özüdür – qaçıb qurtarmaq, onu qəbul etmək istəməyən insanlar arasında təsdiqləmək istədiyi mən-i. Puşkin təsadüfən öz yaradıcılığı ilə özünə bir abidə ucaltdığını demir:
Yox, mən ölməyəcəyəm, cismim torpaq olsa da,
Rübabımın səsində ürəyim döyünəcək.
Bircə şair qalsa da qədim, ulu dünyada,
Əbədi şöhrətimlə mənəm yaşayan demək.
Məşh ruhunun yaradıcılıq eşqidir ki, Ülvini öz cığırını ulu sələflərinin yollarına qatmağa həvəsləndirir:
Mübarizə aparır,
Milyon-milyon «şairlər»
Bu yola çatmaq üçün.
Öz açdığı cığırı
Bu yola qatmaq üçün.
Beləliklə, bu gənclərin özləri və sözləri bir fəlsəfə çatdırır: ülvi gəncliyin fəlsəfəsi – pak, təmiz ruhun mübarizəsi, ilahi aləmlə qovuşması, digər həmyaşıdlarında nöqsan sayıla biləcək bir keyfiyyəti ən ülvi mərtəbəyə qaldırıb, onun kamil formasını nümayiş etdirmək bacarığı, ən qısa ömürdə hikmətli söz demək qüdrəti.
Məhəbbətə və intellektə gerçək filosof baxışı (2007, 28 mart)
(prof. S.Xəlilovun yeni kitabı haqqında qeydlər)
2007, 28 mart
“Füyuzat”dan
Dünyanın nur mənzərəsi (2, 2023)
Yaradılış bir iyerarxiyadır: hər məqamın öz əhəmiyyəti, hər varlığın öz yeri var. Onun modelini təbiətdə də görmək olur: heç bir yaradılmış digərinə nəinki mane olmur, əksinə, aralarında zəncirvari bir əlaqə mövcuddur ki, birinin zədələnməsi bütöv sistemdə əks-səda verir. İnsan bu universal vəhdətin varlığından əmindir, ona görə də onu hər vəchlə tanımaq, şahidi olmaq istəyir. Əslində, bu əminliyin öz səbəbləri var: a) sonsuz kainatın müəyyən bir qanunauyğunluqla idarə edildiyini müşahidə edir; b) bütün hadisələrin, qanunların, hətta təsadüflərin belə daxili əlaqəsini sezir; c) özünün bu sonsuzluqda itib-qatması hissi onu qorxudur. Ona görə də böyük sisteminə bir hissəsi olmağa üstünlük verir və bununla rahatlıq tapır. Bunu düşünən hər kəs vəhdəti öz şüurunun imkanları çərçivəsində, öz fəaliyyət sahəsində qazandığı biliklərlə izah edir. Maraqlıdır ki, bəzən öz sahəsinin imkanlarının kifayət etmədiyini və həqiqətin daha böyük olduğunu dərk edən mütəfəkkirlər başqa sahəyə keçməyə məcbur olurlar: fiziklər fəlsəfəyə, filosoflar kosmologiyaya, şairlər riyaziyyata və s. Bu cəhdlər də öz növbəsində sahələrarası fənlərin, təhlillərin yaranmasına səbəb olur. Hegel deyirdi ki, mütləq ruh özünü sənət, din (iman) və fəlsəfədə göstərir. Hər üçü bu dünyanın vəhdətinə aparan fərqli yollardır. Məhz buna görə də, dünyada vəhdət axtaran alimlər düşüncələrinin hansı isə mərhələsində mütləq bunlardan ən azı birinə müraciət etməli olurlar. Məsələn, Heizenberq cavabsız suallarının cavabını fəlsəfədə tapır. O, “Fizika və fəlsəfə” adı altında toplanmış mühazirələrində yazır ki, həddindən artıq kiçik bir zərrəciyi görmək üçün lazım olan avadanlıq hələ kəşf olunmayıb, lakin bunun irəlidə olunacağına və bununla da Falesdən başlayan vahid təməl məsələsinə bir aydınlıq gətirəcəyinə inanır. Axtarışları tanınmış fiziklər Maks Plank və Nikola Teslanı dinə üz tutmağa sövq edib. Hegel öz isə vəhdət axtarışında sufi poeziyanı öyrənməyi tövsiyə edib. Əsas məqsəd universal vəhdəti dərk etmək, onun varlığına olan əminliyini təsdiq etməkdir. Bu zaman başqa sahələrdən də özünə şahid, dəstək axtarmaq, tapmaq məntiqli addımdır. Elmin son nailiyyətlərindən olan kvant fizikasının nümayəndəsi Heizenberq yazır: “Biz burada materiyanın vəhdəti haqqında faktiki olaraq son sübutumuzu əldə edirik. Bütün elementar hissəciklər eyni substansiyadan, eyni materialdan “düzəldilib” ki, biz də onu enerji və ya universal materiya adlandırırıq; onlar yalnız materiyanın təzahür edə biləcəyi fərqli formalarıdır”. Sonra fizik onu da əlavə edir ki, “Aristotelin əsasən “potensiya”, yəni imkan olan materiyasını bizim enerji anlayışı ilə müqayisə etmək lazımdır”. Aparılan eksperimentlərin nəticələrinə görə, hər şeyin ən kiçik zərrəsi foton – işıq zərrəciyidir. Eyni qənaətə bir çox mütəfəkkir gəlib. Məsələn, Sührəvərdinin İşraq fəlsəfəsinə görə, hər şey nur vasitəsilə, nurda baş verir. Hər varlığın mahiyyətində nur zərrəsinin olması universal bir nur vəhdətinin olması düşüncəsini təsdiqləyir.
Kvant fizikasına görə, şəraitdən asılı olaraq işıq ya zərrəciklər, ya da dalğa halında olur. Mövcud eksperimentlərdən çıxış edəndə belə məlum olur ki, işıq dalğasını müşahidə edəndə , yəni ən kiçik dərəcədə də olsa ona müdaxilə edəndə, o, sükut, harmonik halından çıxır və zərrəcik kimi görünür. Heizenberq korpuskulları “kiçik həcmdə məhdudlaşan substansiya”, dalğanı isə “böyük həcmdə yayılan sahə” adlandırır. Deməli, ilk nurla ondan uzaqda olan ən uzaqda yerləşən nur arasında neçə aləmin olmasından asılı olmayaraq bir həqiqət var: universal aləmdə bütöv bir nur axını var. Kvant fizikasının təsdiq elədiyinə görə, bəzən sükut halında dalğa, bəzən həyəcanlı halında zərrə halında olan bu axın daimidir, sabitdir. Bu, həm universal hərəkətin təminatıdır, həm də hər varlığın ilk mənbə – Nurlar Nuru ilə əlaqənin. Hətta kənar bir müdaxilə nəticəsində bir varlıq ümumi sistemdən ayrı düşərsə, onun nuru məhv olmur, sadəcə, müvəqqəti təcrid olunur, işığı solur, hərəkəti məhdudlaşır.
Yaradanın “ol” əmri vahid nur dalğasına müdaxilə edir və beləcə ümumi nur sisteminin daxilində ayrı-ayrı varlıqlar – mələklər, dünyanın 7 qatı, ulduzlar, təbiət, insan və s. yaranır. Yəni hər varlıq əvvəlcə nurun zərrə halında olur. Sadəcə sonradan o, ümumi nur axına qoşulur, tədricən dalğa halına qayıdır və vəhdət pozulmur. Naqis nur – naqis varlıq yoxdur. Sührəvərdi deyir: “Hər nur özlüyündə həqiqətinə görə deyil, yalnız kamal və naqisliyə və zahiri işinə görə fərqlənir”. Deməli, naqislik nurun həqiqətində deyil, çünki Yaradan verib onu. Naqislik ona münasibətdədir, onu tanımamaqdır. Bütün nurlar eynidir, çünki vahid axının tərkibindədir. Hər şey sabit bir nur payı ilə yaranıb. Yalnız insan öz nur payını artıra bilir və bunu tanıdığı hər varlığın, öyrəndiyi hər biliyin nurunu öz nuruna qatmaqla edir. Bu imkanı ona verən isə Allahdan aldığı nurdur.
Sührəvərdinin dediyinə görə, bütün nurlardan fərqli olaraq insanın nuru həm idarə etməyi, həm də başqasını aydınlada bilir. Əslində, bu, məntiqlidir. Axı Qurani Kərimdə də deyilir ki, Allahın bütün adları öyrətdiyi və bununla da onu digərlərindən üstün etdiyi, yer üzündə Öz xəlifəsi kimi yaratdığı tək varlıq İnsandır. Məhz bu üstünlüyünə görə də o, nur iyerarxiyasının ən aşağı qatında – maddi dünyada yerləşsə də, öz mahiyyətinə görə təbiətin bir zənciri deyil. Əvvəla, Yaradandan aldığı öyrənmək qabiliyyətinə görə, o, öz sistemini, öz iyerarxiyasını qura bilir. İkincisi, başqa nurları zəbt etməklə, öz nurunu artırır. Yəni hər yeni bilik onu daxilən gücləndirir və bu xüsusiyyəti ona iyerarxiyanın üst qatlarına da yüksəlmək, onların həqiqətini qavramaq, Yaradan “iki yay məsafəsi qədər yaxınlaşmaq” imkanı verir. Heizenberq yazır: “İnsanın idrak bacarığı müəyyən mənada sərhədsizdir. Lakin mövcud elmi anlayışlar reallığın yalnız çox məhdud bir sahəsinə uyğun gəlir, halbuki hələ dərk olunmamış başqa bir sahə hələ də sonsuz olaraq qalır. İstənilən halda, biz dərk olunmuşdan dərk olunmamışa keçəndə, nə isə dərk eləməyə ümid edirik, eyni zamanda, yəqin ki, bu zaman “anlamaq” sözünün yeni mənasını da qeyd eləmək lazımdır. …Ola bilsin ki, bununla müasir fizika insan ruhu və reallıq arasındakı münasibətlərə yeni və daha geniş baxış üçün qapı açıb”. Məhz öz nurunu tanıyan bir şəxs ümumi nur vəhdətinin şahidi olur və onun vasitəsilə bütün həm özündən yuxarı, həm də aşağı nurları öyrənmək qabiliyyəti qazanır.
İlahi iradədən başqa ümumi nur axınına müdaxilə edə bilən tək varlıq da insandır. Öz məhdud imkanları çərçivəsində olsa da, o da dalğanı həyəcanlandıra, sükutu poza bilir. Universal aləmin təbii harmoniyası onun daxili nurun – dalğanın maneəsiz, sükut halında axınıdır. Başqa varlıqların hərəkəti, mövcudluğu bu harmoniyanın təbii qanunauyğunluğunun hissəsidir. Azad iradəyə, seçim haqqına sahib olan insan isə bu harmoniyanı həm dərk edə, ona qoşula bilir, həm də onu poza. Bu, insan iradəsinin ilahi iradədən güclü olması deyil. Bu, insanın öz dünyasını, öz iyerarxiyasını qurmaq imkanıdır. İnsanın etdikləri bütöv bir universal aləm nisbətində kiçik nöqtədir. Ancaq bir var, həmin nöqtə ümumi harmoniyanın bir hissəsinə çevrilir, ümumi nur axınına qoşulur, bir də var ondan qopmuş, nurun ilk mənbəyindən məhrum qalmış bir adaya dönür.
Allah Təala öz yaratdığı vahid nur sistemini tanıyır, ən kiçik zərrənin belə yerini, əhəmiyyətini nəzərə alır. Zəburun 138-ci məzmurunda Yaradanın hər şeydən xəbəri olması belə tərənnüm edilir: “Hələ mənim dilimdə elə söz yoxdur ki, ya Rəbbim, sən onu mükəmməl şəkildə bilməyəsən” (Biblia. Zəbur 138/4). Qurani Kərimdə də deyilir ki, hər şeyi olduğu kimi bilən yalnız Allahdır: “Qeybin açarları Allahın yanındadır. Ondan başqası onları bilə bilməz. O, quruda və dənizdə nə varsa, hamısını bilir. Yerə düşən elə bir yarpaq yoxdur ki, Allah onu bilməsin. Yerin qaranlıqları içindəki toxum və yaş-quru nə varsa, hamısı açıq-aydın bir kitabdadır” (Qurani Kərim 6/59). Məhz öz yaratdıqlarını tanıdığına görə də, Onun müdaxiləsi universal harmoniyanı pozmur, hətta kiçik nur zərrələrini də mənbədən qoparmır.
Mütləq varlıqdan fərqli olaraq insan bu sistemi yalnız özü daxil olduğu və şüurunun çatdığı qədər tanıyır və həmin radiusda öz iyerarxiyasını qurur. Burada iki maraqlı fərqli trayektoriya izləmək olur. Birinci halda, insan bunun məsuliyyətini anlamadan təbii quruluşa müdaxilə edir və nə isə yaratmağa cəhd edir. Bu zaman vahid nur axınını pozur, bəzilərini ümumiyyətlə mənbədən ayrı salır. İlahi iradə insan iradəsindən güclü olduğuna görə, ona tabe olan vahid nur axını da müəyyən müddət ərzində özünü bərpa etməyə başlayır və insanın “izləri” yox olur. Təbii quruluş ilk halına dönməsə də, ayrı düşmüş işıq zərrələri təkrar ümumi sistemə qoşulur və enerji, nur axını normal halına qayıdır. Qurani Kərimdə dağları ovub ustalıqla özlərinə ev tikən Ad qövmü (Quran 7/74), gözəl bağçalar salmış Səba qəbiləsinin (Quran 34/15-16) və daha neçə xalqın əməllərinin bir göz qırpımında yoxa çıxması nümunələri çoxdur. Bu, harmoniyası pozulmuş ilahi nur axınının özünü bərpasıdır. Burada incə bir məqam var: ümumi nur axınını pozan ilk növbədə insanın düşüncəsi olur.
İkinci halda isə, insan ilahi qüdrətin mütləqliyi, vahid harmoniyanın varlığı nisbətində öz məsuliyyətini də dərk edir və ümumi nur axınının qanunauyğunluğuna tabe olur. Əlbəttə, onun yaradıcılığı artıq var olanın üzərində mümkün olur, yəni əvvəlkinin vasitəsilə öz ideyasına “həyat verir”, bəzi nurları öz iradəsi ilə həyəcanlandırıb istiqamətini dəyişir. Lakin sonda həm düşüncəsi, həm də onun nəticəsi vahid nur axınının bir hissəsinə çevrilir. Məhz belə şəxslərin etdiyi kəşflər, yaratdığı sənət əsərləri zaman-məkan fövqünə qalxa bilir, ümumbəşəri bir mahiyyətə sahib olur.
Bəli, insan sükutda olan işıq dalğasını hərəkətə gətirmək, yaxud onun trayektoriyasını dəyişmək qüdrətinə malikdir. Onun fəaliyyətini, qərarlarını, niyyətini istiqamətləndirən isə qazandığı biliklər, imanı, formalaşan mənəviyyatıdır, bir sözlə, daxili nurudur. Nəticədə insanın dağıdıcı, yoxsa yaradıcı olması da məhz həmin nurunun gücündən asılıdır. Zəburda Davud peyğəmbər Allahın hər şeydən xəbərdar olduğunu deyəndən sonra dua edir ki, “Məni sına, İlahi, mənim ürəyimi öyrən; məni sına və düşüncələrimi öyrən; bax gör, təhlükəli yolda deyiləm ki və məni düz yola yönəlt” (Biblia. Zəbur 138/23-24). Qurani Kərimdə də insanın öz seçdiyi yolla getməsi, bu yolda, yanlış və düz addım atmaqları barədə ayələr çoxdur. Burada əhəmiyyətli bir məqamı vurğulayaq ki, insan hər şeyi bilmir, buna onun şüurunun məhdudluğu imkan vermir. Lakin onun müdaxilə etdiyi, hərəkətlərinin trayektoriyasını dəyişdiyi şey bir sistemin hissəsidir və nəticədə insanın kiçik bildiyi bir addım böyük nəticələrə gətirib çıxarır. Məsələn, bir həşəratın, heyvanın məhv edilməsi, hətta kiçik bir gölün qurudulması həmin məkanda flora və faunanın tamamilə dəyişməyinə, hətta məhv olmasına gətirir və qarşısı alınmaz proses başlanır. Nyutonun beşiyində bir dəmir şarın kənarda əks-səda verməsi kimi.
İlahi yaradılış mütləq iradənin vahid nur axınına müdaxilə edib “Ol” əmri ilə dalğanı zərrə halına gətirməsidir. Sufi mütəfəkkir İbn Ərəbi yazır: “Allah Təala bizi yoxluq zülmətindən vücud nuruna çıxartdı, biz nur olduq” və “Allah bütün mövcudatlarda yayılan Nurdur ki, buna vücud nuru adı verilir”. İlahi iradə insanın da nur harmoniyasına müdaxilə edib, onun “nur dalğasını” həyəcanlandıra bilir – bir ideya insanın bütün daxili sükutunu pozur, bütün diqqətini, enerjisini o tərəfə fokuslayır. Və həmin ideya tam reallaşmayana qədər nur dalğa formasına keçmir, axına olan maneələr zərrələri həyəcanlı saxlayır. Nikola Tesla yazır: “Məndən başqa kim daha yaxşı bilər ki, həll olunmamış problem necə əzabverici olur! O, beyinə batmış tikan kimi, adama rahatlıq vermir. Tamamilə başqa şey haqqında düşünürsən, ancaq düşüncələr daim yolundan çıxır”. İdeyanın tam reallaşması əvvəlcə son nəticənin özünün daxili nur axınının yaranması deməkdir. Yalnız bundan sonra o, bütöv sistemə qoşula bilir. Bu isə insanın daxili tarazlığının bərpası deməkdir.
Bəzən də insanın öz iradəsi, şüuru öz nur dalğasını həyəcanlandırır. Daxili bir meyllə özünü müşahidə etməyə, öz kimliyini dərk etməyə çalışır. Ta qədimdən insan gah kainat fonunda özünü kiçik və əhəmiyyətsiz görüb qorxuya düşüb; gah da öz ağlından kənarı sezə bilməyib, özünü mütləq hakim zənn edib, tanrılara meydan oxuyub, onlarla mübarizəyə qalxıb, ölümsüzlük axtarıb. Kimsə ömrü boyu narahatlıq içində, qeyri-müəyyənlikdə çapalayır, bir başqası isə ona “şah damarından daha yaxın olan” Yaradanına üz tutur. Əvvəlcə öz mahiyyətindəki nurunu kəşf edir, sonra da onun vasitəsilə vahid nur axınına keçir. “Allah göylərin və yerin nurudur! Onun nuru, içində çıraq olan bir çıraqdana bənzəyir. O çıraq bir qəndilin içindədir. Qəndil isə, sanki parlaq bir ulduzdur ki, nə şərqdə, nə də qərbdə olan mübarək bir zeytun ağacından (çıxan yağdan) yandırılır. Onun yağı alov toxunmasa belə az qalır ki, işıq saçsın. O, nur üstünə nurdur. Allah dilədiyi kimsəni nuruna qovuşdurar. Allah insanlar üçün belə misallar çəkir. Allah hər şeyi biləndir”. (Quran 24/35) Nur Allahı tanıdan bir vasitədir və hər yerdə, hər varlıqdadır. Onu görmək üçün məhz varlığın mahiyyətinə – “qəndilin içindəki çırağın” içinə qədər nüfuz etməlidir. Yalnız bu halda onun nuruna nur əlavə olunar, çünki vahid nur axınına qoşulmuş olar və yalnız bu halda idrak yolu “alov toxunmasa da, işıq saçan” bir işıqla aydınlanar.
Öz dilimdir şirin dil (6, 2022)
Olcay Kartarı Rachedə ithaf olunur
Uca dağlar uzaqdan daha yaxşı görünür. Mən də hərdən düşünürəm ki, Vətən sevgisi qəriblikdə bir az fərqli, bir az dərin, bir az qüssəli olur. Xarici səfərlərə gedəndə həmin sevgidən bir az dadmalı oluram, ancaq gerçəyini oralarda həmişəlik yaşayanlar bilər. Vətənə, torpağa sevgi onun dilinə olan sevgidən, hörmətdən başlayır. Mən də həmin başlanğıcdan yazmaq istəyirəm – Azərbaycan dilindən.
Xarici ölkələrdə yaşamalı olan həmvətənlilərimizin illər keçməsinə baxmayaraq yenə də Azərbaycanca yazması, danışması məndə həmişə maraq yaradıb. Bu Vətəndən uzaqda yenə öz xalqının övladı olaraq qalmasının göstəricisidr? Yoxsa yad ölkənin dilini kifayət qədər yaxşı bilmir, oxucu auditoriyası yoxdur? Səbəblər çox ola bilər və bunu həmin hissləri yaşayan insan daha yaxşı bilər. Ancaq bir həqiqət var ki, məhz ruhu, ürəyi Vətəndən qopmayanlar öz dilində danışmaqdan qürur duyur, ləzzət alır, canına can qatılır.
Birləşmiş Ştatlara səfərim zamanı tanış olduğum Olcay Kartarı Rachedlə ünsiyyət mənə doğma dilim haqqında təkrar düşünməyə məcbur etdi. Əsli-kökü Borçalıdan olan, özü Türkiyədə doğulub-böyüsə də, 40 ildən artıq müddətdə Amerikada federal səviyyədə, Buş-oğuıdan başlamış bu günə kimi bütün Amerika Prezidentlərinin tərcüməçisi işləyən və Azərbaycanda çoxlarının tanıyıb sevdiyi Olcay xanım. Onun şirin Borçalı ləhcəsi ilə uşaqlıq xatirələrini, məzəli hadisələri, övladları ilə bağlı arzularını danışdıqca qulaqlarımda davamlı olaraq bu məşhur mahnı səslənirdi:
Şirin dil, şirin dil,
Ana dilim, şirin dil.
Həm təbibdi, həm məlhəm,
Şirin söhbət, şirin dil.
Haydegger hesab edirdi ki, “dil varlığın evidir”. İnsan sadə varlıq deyil. Müəyyən şərait, şərtlər onun düşüncəsi ilə ruhunu bir-birindən ayıra bilir. Hər ikisi varlığın bir parçası olduğuna görə, dil də “parçalanır”: bəzən təfəkkürün ifadəçisi olur, bəzən də ruhun. Məsələn, dəqiq elmlərdə, dil istər-istəməz təfəkkürün “xidmətçisidir” və məcbur olur ki, fikirləri hakim auditoriyanın anladığı şəkildə çatdırsın. Humanitar sahə isə ruhun “meydanı” olduğuna görə dil də ruhun qulluğunda durur, hətta bəzən onun yüksəldiyi ilahi aləmdəkiləri çatdırmaqda aciz qalıb “qurusa” da, onun hökmündən çıxmır.
Olcay xanım deyir ki, Amerikada doğulan övladlarına kiçik vaxtlarından tapşırıb ki, mənimlə ya Türkiyə türkcəsi, ya da Azərbaycanca danışın, yoxsa “dilinizin üstünə istiot səpərəm”. Yadıma ilər əvvəl Almaniyada yaşayan tanınmış alimimiz Məsud Əfəndiyevin etdiyi bir söhbət düşdü. Onun dediyinə görə, ailələrində həftədə bir gün Azərbaycan günü elan edilibmiş: həmin gün yalnız Azərbaycanca danışıb, Azərbaycan yeməkləri bişirib, Azərbaycan musiqisi dinləyirmişlər. Səbəbi bəllidir: insan mənəvi varlığını qoruyub saxlayır. Varlıq dediyimiz isə onu soykökü, mənəviyyatı, şəxsiyyəti, milli kimliyi, dəyərləridir. Böyük mətləbləri anlamaq üçün böyük ürək, böyük zəka tələb olunur. Öz varlığını dilində, milli dəyərlərində qoruyanlar da məhz həmin böyük şəxsiyyətlər olur.
İllər keçdikcə dilimizə yeni sözlər daxil olur, bəzən süni şəkildə zənginləşdirmək adına lüğətə hansı isə qəribə sözlər əlavə edilir, müasir görünmək xətrinə xarici sözlər israrla işlədilir. Ancaq düşünürəm ki, bir qanunauyunluq var: kifayət qədər qədim kökə və zəngin söz ehtiyatına malik dil okeana bənzəyir və yad cisimləri, çirkabı kənara atacaq qədər gücü var. Tarixən hansı isə torpaqlar hazırda Azərbaycan ərazisindən kənardadır. Borçalı, Göyçə, Qərbi Zəngəzur, Kərkük, Ərdəbil, Təbriz, Dərbənd, Əfqanıstanda unudulmuş hansı isə bir kənd və bilmədiyim haralarsa. Onun mənimlə eyni ruh sahibi olduğunu məhz danışdığı dilindən anlayıram. Belə məlum olur ki, dilə nisbətdə ərazilər formal xarakter daşıyır. Millətin varlığını qoruyub saxlamaq üçün dil də kifayət edir. Bu qədər böyük coğrafiyası olan dil dərya deyilmi? Kərkük bayatılarına Emin Sabitoğlunun bəstələdiyi həmin məşhur mahnıda deyildiyi kimi,
Şirin dil, şirin dil,
Al bağrımı, şirin dil.
Nə deyirsə, yad desin,
Öz dilimdi şirin dil.
Amerikada bəzən öz aramızda azərbaycanca danışanda ətrafdan tez-tez hansı dildə danışdığımızı soruşurdular. Hər dəfə eyni reaksiya görürdük: “Gözəl diliniz var”. Pittsburqda bir özbəyə məxsus kafedə isə müdir sevincək söhbətimizə qarışdı: “Sizin ləhcənizi heç kimlə dəyişik salmaram, siz Azərbaycandansınız.” Bunları eşitdikcə, bir daha inanırdım ki, dilin gözəlliyi onun ahəngində, musiqiliyindədir. Birləşmiş Ştatların Little Rock (Kiçik qaya) adlı şəhərində bizi müşaiyət edən könüllü Tommi dilimizə o qədər böyük maraq göstərdi ki, bir müsiqimizi dinləmək istədi. Biz də Şövkət Ələkbərovanın, Rəşid Behbudovun, Bülbülün mahnılarını düzdük muncuq kimi. Hətta Vaqif Mustafazadənin “Caz muğamını” da dinlətdirdik ona. Sonuncu gün ayrılanda Tommi bizə bir hekayə danışdı: “Bir yolçu qərib eldə qalmağa yer axtarır. Bir musiqiçinin kamanda bir mahnının ancaq başlanğıcını təkrar-təkrar çaldığını görür. Ona yaxınlaşıb evində qalmağa izin istəyir, amma adam bunu qovur. Onda yolçu kamanı götürüb mahnını tam çalır. Ev sahibi çox təəccüblənir, yarımçığını tamamladığı üçün sevinib onu qonaq edir”. Tommi əlavə elədi: “Siz də gəlib bizə mahnının bütövünü öyrətdinız”. Sonra da Şövkət Ələkbərovanın repertuarından bir “Çay, çay” zümzümə elədi. Türkiyədə bir neçə il əvvəl məşhur musiqiçi, “Türk musikisini Araştırma ve Tanıtma” (TÜMATA) qrupunun yaradıcısı Dr. Rəhmi Oruc Güvənin bir məclisinə gedəndə bizi məhz “Çay” musiqisi ilə qarşıladığını, daha sonra bizim möhtəşəm mahnıları oxumağı yadıma düşdü. Onu da xatırladım ki, Türkiyədə bizim dilimizi “öz türkcə” – Türk dilinin mahiyyətini, canını, ruhunu qoruyan dil adlandırırlar.
Mən Göyçə mahalındanam. Atam, anam dilimizin sirrini, incəliklərini bilən şəxslər olduqlarına görə, mən də az-çox dilin ruhuna bələdəm, köhnə sözlərimizi, ifadələrimizi bilirəm, yazılarımda istifadə edirəm. Olcay xanımla söhbət edəndə onun da belə sözlər işlətməsinə həm təəccüb edirdim, həm ona olan doğmalıq hissim daha da artırdı, həm də dilimi daha çox sevirdim. Əlbəttə, mənim doğma elimin, millətimin şirin dilində danışırdı axı! O isə mənim təəccüblənməyimdən sanki inciyirdi: “Mən “Hophopnaməni” əzbər bilirəm, ondan diplom işi yazmışam, mənim doğma dilimi bilməyim niyə qəribə görünür?” Hətta bir dəfə Şövkət xanımı dinləyəndə astadan pıçıldadı ki, “Vəsiyyət eləmişəm, mən öləndə, üstümdə onun ifasında “Dərələr” mahnısını” çaldırsınlar”.
Bəli, dil varlığın evidir və bəzən dilimizə laqeyd münasibət görəndə narahat oluram. Dilimizə görə yox, həmin şəxsə görə. Onun varlığı harada qorunur görəsən?! XV əsrin sonunda, təqribən altı yüz il əvvəl Amerika torpaqlarına gələn ingilislər, ispanlar, fransızlar burada yaşayıb, dövlət qurub. Pittsburq Universitetində görüş zamanı “amerikalı ruhunu bir kəlmə ilə necə izah edərdiniz?” sualıma gözlənilməz cavab aldım: “Buraların ruhu hindulardadı, onları isə bir vaxtlar qırıblar, bir ovuc qalıblar. Buralarda dövlət quranlar isə yalnız miqrantlardır. Onlar isə öz xalqının ruhunun daşıyıcılarıdır.” Məsələn, Los Anjelesdə ispan dili ingilis dili ilə paralel işlənir. Yaxud, nə qədər təəccüblü də olsa, qoca ermənilər öz aralarında məhz türkcə danışırlar. Bəlkə də, dərindən düşünsək, bu, təəccüblü deyil. Öz varlığı olmayanlar böyük bir varlığa qoşulub mövcudluğunu davam etdirməlidir axı. Təəccüblü olan öz zəngin dili ola-ola başqa varlığın dili ilə mövcud olmaq istəyidir. Şəhriyar demiş,
Türkün dili tək sevgili, istəkli dil olmaz,
Özgə dilə qatsan, bu əsil dil əsil olmaz.
İzim var…(5, 2022)
Gənc jurnalist Arzu xanıma.
İnsanın elə xüsusiyyətləri var ki, özü də onları anlamaqda çətinlik çəkir. Rəssam xəyalında canlandırdığı bir çaları ala bilmək üçün min bir rəngi qatıb-qarışdırır ki, içindəki gözəlliyi hər kəs görsün, zövq alsın. Bəstəkar hamının eşitdiyi səslər arasında yalnız özünün duyduğu harmoniyanı möhtəşəm bir əsərə çevirir ki, hamı duysun, feyziyab olsun. Alim heç kimin fikir vermədiyi bir təbiət hadisəsinə diqqət kəsilir, onu müşahidə edir, öz düşüncələri ilə ölçüb-biçir, kainatın hansı isə bir sirrinə cığır açır ki, qaranlıq bir az da aydınlansın. Özünə aid bir şey yaratmaq, öz yolunu salmaq, öz nişanəsini qoymaq və onu hamıya nümayiş etdirmək kimi bu qeyri-adi istək nə vaxt yaranır, insanı öz hökmünə nə vaxt alır bilmək olmur. Qüdsi hədisdə deyir ki, “Mən gizli bir xəzinə idi, tanınmaq istədim, xəlqi yaratdım”. Görünür, Allah Təala yer üzündə xəlifəsini yaradıb ona yalnız Özünün bildiyi adları öyrədəndə, onun fitrətinə tanınmaq istəyini də əlavə edib. Yəqin buna görə hər insan mütləq bu dünyada bir izinin, özündən sonra onu xatırladacaq bir nişanəsinin qalması üçün çalışır! Ülvi Bünyadzadə bir şeirində ümman sahilində yaşayan, şahə qalxan dalğaları yara-yara iz açan və bundan daha da cəsarətlənən bir igiddən danışır. Bir gün arxasına boylananda…
O, görür ki, fırtına
Suda o açan izi,
Asanlıqla yox edir,
Asanlıqla gizlədir.
Bundan sonra insanın
Qol-qanadı süst olur. –
Açdığı izlər kimi,
Kədərli gözlər kimi,
Fırtınada boğulur.
Düşünəndə, insanı bu dünyada yaşadan, həvəsləndirən ən böyük stimulun onun buraxacağı iz olduğunu anlayırsan.
Bu dünyaya gələn hər yaradan, Aşıq Veysəl demiş, “iki qapılı bir xan(a)da” bu başdan o başa iz qoya-qoya gedir. Və hər şey öz izi ilə tanınır: ağac meyvəsi, heyvan çəhlimi, insan… əməlləri ilə. Heç bir alma ağacı bir gün nar yetirmək qüdrətində deyil. Nə qədər güclü olursa-olsun, bir şir ömrü boyu öz ərazisini həmişə eyni şəkildə işarələyəcək. Yalnız insan zamanla öz izini dəyişməyə, bunu şüurla etməyə, ona dərin məna qatmağa qadirdir. İllər keçir, hətta bəzən özü də gəncliyindəki izinə baxıb təəccüb edir. Onun biliyi, təcrübəsi artdıqca, dünyagörüşü genişləndikcə, özündən sonra buraxdığı izlər də dərinləşir.
Hər kəs öz düşüncə səviyyəsinə, mənəviyyatına uyğun iz qoyur. Eləsi var ki, o biri canlılar kimi, izi özü ilə bərabər yox olur, elə insan da var ki, izi çırağa dönüb özündən sonra gələnlərə hələ uzun illər yol göstərir. Sokratın müəllimi Diotima sevgi haqqında deyirdi ki, sevgi – gözəlliyə can atmaq deyil, dünyaya gözəllik gətirməkdir. Onu da əlavə edir ki, sevgini bədən istəyəndə dünyaya övlad gətirirlər, bu, mənəvi bir hamiləlik olanda isə ortaya gözəl düşüncələr, kəşflər çıxır. Eyni sözləri izə də aid etmək olar. Axı iz – insanın aşıb-daşan həyəcanının, sevgisinin nişanıdır.
Bəzən neçə əsrlik bir çinarın gövdəsində bıçaqla qazınmış bir ad görürsən. Kimsə o ağacın kölgəsinə qısılıb illərə meydan oxumaq istəyib. Yaxud qədim bir abidənin divarında hansı isə “uzaqgörənin” öz varlığını dünyaya bəyan etmək istəyinin simvolları ilə rastlaşırsan. Tarixin kim bilir hansı izlərini qoruya-qoruya rəngini itirimiş daşlar indi də bu vandalizmə heyrət etməli olur. Bu adları, simvolları tarixə həkk etdiyini zənn edən belə şəxslər gözəlliyə ləkə gətirdiyini, qədim bir səhifəyə qara saldığını düşünmür. Onu düşündürən və qürurlandıran yalnız öz izidir. İstər-istəməz yada e.ə. 356-cı ildə Artemida məbədini yandırıb adını tarixə yazmaq istəyən Herostratın utancverici “şöhrəti” düşdü.
Suyun üzərində iz salmaq olmur, ancaq buzqıran gəmi buz qayalarını yara-yara başqalarını öz izi ilə aparmağı bacarır. Belə izlər qalmır, yalnız çatılan son nəticə qalır. Ürəyinin atəşi ilə millətini qaranlıq meşədən, bataqlıqdan xilas edən Danko yadıma düşdü. Mənzilə çatandan sonra nə iz yada düşür, nə də onun sahibi. Hə, bir də növbəti dəfə dar amana düşəndə və Dankolara ehtiyac yarananda onları təkrar arzulayırlar.
Maldan-mülkdən iz olmur. Yunus demiş,
Mal sahibi, mülk sahibi, hanı bunun ilk sahibi?
Mal da yalan, mülk də yalan. Al, bir az da sən oyalan.
Sual oluna bilər ki, bəs tikilmiş möhtəşəm saraylar, ehramlar var-dövlətin nişanəsi deyilmi? Deyil. Əksinə, onlar mal-mülkün puçluğunu anlayanların izidir.
Bu qala bizim qala,
Həmişə bizim qala,
Tikmədim özüm qalam,
Tikdim ki, izim qala
Qurani kərimdə deyilir: “Bilin ki, var-dövlətiniz də, övladlarınız da ancaq bir imtahandır. Böyük mükafat isə Allah dərgahındadır” (Qurani Kərim 8/28). Bəli, dünyada ən məsuliyyətli və ən kövrək iz sahibləri valideynlərdir. Məhz onların izi – övladları sayəsində bir millət ya var olur, ya xar. Bunu düşünəndə anlayırsan ki, əslində, valideynin izi övlad deyil, ona verdiyi düzgün tərbiyə, dərin savad, yüksək mənəviyyatdır.
Bu dünyanın qanunudur: hər kəsin saldığı iz özü üçün deyil, arxadan gələnlər üçündür. Bu dünya doludur izlərlə və hər kəs kiminsə izi ilə irəliləməli olur, beləcə izi izlər arasında yox olur gedir. Yalnız ilk izlər qalır. Və o iz tarixdə qalır ki, ondan sonra onunla gedən tapılsın, yavaş-yavaş iz çığıra, çığır yola çevrilsin. Onu salmaq isə nadir şəxsiyyətlərə – dahilərə nəsib olur. Bəzən bu iz o qədər dərin, o qədər müdrik olur ki, əsrlərlə onun davamçıları azalmır. Filosofların, sənətkarların izi kimi. Hələ 12-ci əsrdə Şihabəddin Sührəvərdi deyirdi ki, mənim getdiyim yol Zərdüştdən, Pifaqordan, daha sonra Platondan, sufi müdriklərdən keçib gəlir. On əsrə yaxındır ki, həmin yola Sührəvərdinin izləri də əlavə edilib. Qəribədir, adətən özünə güvənən, öz sözü olan şəxslər başqa izlərə də hörmətlə yanaşırlar, onları yox etməyə, görmə görə qoymağa çalışmırlar. Yalnız həqiqi iz sahibləri bilirlər ki, pozulmayan iz salmaq üçün yüksək mənəviyyat, dərin təfəkkür, böyük ürək lazımdır.
İzlər var ki, daş kitabəni xatırladır. Onu silmək, dəyişdirmək mümkün deyil. Belə izin üstündən iz salmaq da olmur. Hələ bu daşa, torpağa hopmuş bir nişanədirsə, heç mümkün deyil. Bu gün mütləq ilk izin varisi gəlib üstündəkini nazik toz qatı kimi üfürüb dağıdacaq. İkinci Qarabağ savaşındakı Zəfərdən sonra tarixi torpaqlarımıza qayıdanlar üç cür iz gördülər. Birincisi ən yenisi şanlı ordumuza aid idi: qayalara-daşlara ilişən gilizlər, torpağı suvarmış şəhid qanları, ən yüksək nöqtəyə sancılmış Azərbaycan bayrağı. Ülvi demiş,
Qarabağdı mənim dinim –imanım,
O torpağın
nişanəsi,
iziyəm.
Məni belə
aciz görmə qəbirdə,
Qəbirdə də
Qarabağın özüyəm.
Azərbaycan əsgəri dədə-babasının izini yox eləməyə çalışanların vandallığını silib, onların dağı-dərəni bürüyən üfunətli nəfəsini dağıtmışdı. Qədim abidəni korlayan məsuliyyətsiz bir məxluq kimi düşmən də öz simasının cizgilərini çəkmişdi buralarda: yerlə bir edilmiş kəndlər, şəhərlər, viran qoyulmuş məscidlər, eşilmiş qəbirlər, talan edilmiş abidələr, yandırılmış bağlar, meşələr, toplu məzarlıqlar, gizlədilmiş minlərlə minalar! Hərdən düşünməli olursan, bəlkə Luis Bunyuel və Salvador Dali “Əndəlus köpəyi” adlı süjetsiz dəhşət filmini Qarabağdakı düşmən portretinə baxıb çəkiblər?! Diqqətlə baxanda əmin olursan ki, bu vəhşiliklərin yalnız bir məqsədi olub: torpağın əsl sahibinin izini itirmək. Onlar heç cür anlaya bilmədilər ki, 30 il ərzində qəsdən tapdalanan, torpaqlanan, qazınan bu tarixi iz niyə yox olmadı?! Niyə qanqalların arasında sıxılsa da, xarıbülbül yenə ümidlə açdı?! Niyə ilk baxışda adi görünən bu torpağa heç cür iz salmaq olmadı?! Heç vaxt öz izi olmayan biri haradan bilsin, necə anlasın ki, daş kitabənin üstündə hörümçək nə qədər sıx tor qursa da, iz qoya bilməz!
Bəzən bir şəxsin simasında bütöv millət cəm olur. Onun qoyduğu iz də bütün dövlətin varlığının simvoluna çevrilir. Pakistan Məhəmməd İqbalın, Türkiyə Atatürkün “izi” olduğu kimi. Azərbaycan hər zaman böyük qüvvələrin maraqlarının mərkəzi olub, hər yadelli burada öz izini qoymağa cəhd edib. Ancaq hər zaman öz övladının imzası ilə var olduğuna görə, başqa izlər burda duruş gətirə bilməyib, pozulub. Kimlərin izi-imzası yoxdur Azərbaycan adlı dastanın altında?! Yalnız son iki əsrdə “atdan düşüb atlanan” millətin tarixinə baxaq. XX əsrin əvvəlində Əli bəy Hüseynzadə, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və daha neçə cümhuriyyətçi, 70 il Sovet İmperiyasından sonra Heydər Əliyev, 30 illik torpaq itkisinin həsrətindən sonra isə qəhrəman oğulların, Ali Baş Komandanın imzası ilə Azərbaycan təkrar-təkrar öz izinin, sözünün sahibi olduğunu dünyaya bəyan elədi.
Bəzən olub keçənləri anlamaq üçün güzgüdə üzümüzə baxırıq. Əslində isə orada qalan izləri öyrənirik. Üzümüzdə nə qədər iz var, ilahi?! İllərin izi, mənəvi dünyamızın, kədərimizin, sevincimizin, qəzəbimizin izi, ətraf aləmə reaksiyamızın izi, yad baxışların izi… “Üzündə göz izi var, sənə kim baxdı, yarım?!” Axı, gözlər könüldəki sevginin, enerjinin ötürücüsüdür. Baxdığı yerdə iz qoyur və könüldəki niyyəti ora köçürdür. İllər keçir və olanları anlamaq üçün onların könlümüzdəki izlərinə – çapıqlara, qaysaqlara, sınmış tellərə, küsmüş arzulara baxırıq…
Bəli, dörd yanımız doludu izlərlə. Bax, o tərəfdə kiminsə ruhunun, həyatının düz üstündən keçib gediblər. Sanki kimsə çirkli, kobud çəkməsi ilə zərif bir çiçəyin düz üstündən tapdalayıb. Meşə yanğınları, terror aktları kimi. O biri tərəfdə isə havada kəpənəyin, gülün ləçəyində şehin izi var. Onları görüb seçmək üçün ürəkdə Allahın sevgisinin izi olmalıdır. Hələ mən bir çiçəklə, bir misra, bir zümzümə ilə xatirəyə çevrilən izlərdən danışmıram. Çünki o izlər-xatirələr yad gözdən, yad nəfəsdən qorunur.
İnsanın barmaq izləri unikal, təkrarsızdır, ancaq bu dünyada qoyub getdiyi izlər barmaqların ucundaklardan fərqlənir. Bəlkə də fərqlənmir. Alimlər araşdırsalar, bəlkə onların da arasında bir əlaqə tapa bilərlər. Bildiyimiz isə budur ki, bu dünyada hər kəs öz izini salmaq istəyir. Hərə öz bacarığına, öz düşüncəsinə uyğun. Barmaq izi ilə insanı bir fərd kimi başqalarından fərqləndirmək mümkündürsə, düşüncəsinin izi ilə onun sahibini içdən tanımaq, mənəviyyatının portretini çəkmək mümkündür.
Bəs sənin necə, izin artıq var?!
İman işığı və qaranlıq (1, 2022)
Fiziki baxımdan insanın gözü yalnız müəyyən ölçüdə olan işığı görməyə qadirdir və işıq görmədiyi yeri qaranlıq adlandırır. Halbuki, görməməyi orada işığın olmaması demək deyil. Qaranlıq işığın görülməməyidir. Fərqli canlıların göz quruluşları fərqli olduğuna görə, onların gördükləri şeylər, rənglər də eyni deyil. Buna görə də, insanın gördüyü rəngləri heyvan görmür və əksinə. Yaxud bəzi heyvanlar, həşəratlar qaranlıqda daha yaxşı görür. Sadə bir misal gətirək. Aparılan təcrübələrə görə, insanın gözünün görməsi, ən azı nə isə hiss etməsi üçün onun gözünə minimum 100 foton düşməlidir. Amerika tarakanının gözü isə 1 fotona reaksiya verir. Saniyədə 1 fotondan da az işıq almaqla bu tarakanlar gecələr sürətlə hərəkət edir, qidalanır və s. Belə nümunələr çoxdur və bu, ona dəlalət edir ki, qaranlıq işığı görməməkdir. Deməli, əgər söhbət fiziki görməkdən gedərsə, o zaman canlıların gecə və gündüzü fərqləndirməsi sırf onların işığı görmək qabiliyyətinə görə formalaşmış instinktlərdir.
Şihabəddin Sührəvərdinin Nur fəlsəfəsinə görə Yaradan Nurlar Nurudur. İlk nurdan başlamış yer üzündə ən kiçik zərrəciyə qədər bu Nurdan pay alıb və məhz həmin nur onun varlığının təminatı, mahiyyətidir. Filosofun dediyinə görə, “Hər üst¬dəki mərtəbə özündən aşağıdakına nur saçır, hər aşağıdakı mərtəbə Nurlar Nurunun şüasını özündən üstdəkinin vasitəsilə rütbə-rütbə alır”. Beləcə bütün yaradılmışlar öz formasına, missiyasına uyğun olaraq nurlanıb – nur almaqla var olub. Kənardan baxanda, bu nurların birinin az, digərinin çox olmasını düşünə bilərik. Halbuki, Yaradan hər var varlığa məhz ona lazım olan qədər nur payı verib. Axı, Qurani Kərimin bir ayəsində də deyildiyi kimi: Yaradan “göydən su endirdi və çaylar öz arxlarına (tutu¬mu¬na) görə çağ¬layıb axdı” (Quran 13/17).
Nurun təcəllisindən həm maddi, həm də mənəvi dünya yaranıb. Bəli, fiziki aləmdə insanın görmə qabiliyyəti başqa canlılara nisbətdə daha məhduddur. Bioloji olaraq insan və bütün canlılar buna uyğunlaşıb və qaranlığın, zülmətin mövcudluğunu bir qanunauyğunluq kimi qəbul edib. Mənəvi baxımdan vəziyyət başqadır. Yaradan insana daha ali bir “görmə” bacarığı verib – hər zülməti yara bilən iman işığı və könül gözü. Onu tanıyan insanı heç bir qaranlığın varlığına inandırmaq mümkün deyil. Axı, mənəvi dünyanın da öz zülməti var – maddi dünyanın qaranlığından daha betər və yalnız bəşər aləminə məxsus cəhalət korluğu. Qurani Kərimdə deyildiyinə görə “Allahın elmindən, Onun dilədiyi qədərindən başqa heç nəyi qavraya bilməzlər”. (Quran 2/255) Yaradanın sonsuz hikmətindən insan sadəcə bir damlanı öyrənməyə qadirdir. Qalanlardan isə xəbərsizdir. Bir şəxsin təbiət qanunlarını bilməməsi və hər şeyi xurafata bağlaması həmin qanunların olmaması anlamına gəlmir. Sadəcə həmin şəxs görmür, gözündə, könlündə pərdə var. “Allah onların qəlblərini və qulaqlarını möhürləmiş, gözlərinə də pərdə çəkmişdir. Onlar üçün böyük bir əzab vardır. (Quran 2/7). XIV əsr alman teoloqu Maister Ekchart deyir: «Əsl bilməməzlik – cahillik deyil, ona ən ali biliklərlə gəlirlər, çünki Allahın Kəlamı bilməməzlikdə səslənir». Cəhalət bilməzlik deyil, bilmək, öyrənmək istəməmək, biliyə düşmən kəsilməkdir. Məhz sonsuz hikmətlər dünyasının varlığını öyrənəndən sonra İnsana ilahi biliklərin qapısı açılır.
Fiziki aləmdən fərqli olaraq mənəvi işığı – imanı olan insan qaranlığı heç cür qəbul edə bilmir və daim onu dağıtmağa, azaltmağa çalışır. Yaradanın Nuru hər yerdə və şeydə var. Bilmək, tanımaq həmin şeyin nurunu da mənimsəmək, öz nuruna qatmaqdır. Nəticədə onun “işıqlı dünyası” genişlənir. Bu lütf – doğulandan malik olduğu işığı artırmaq bacarığı canlılardan yalnız insana xasdır. Onu da unutmaq olmaz ki, insan yaşadığı, fəaliyyət göstərdiyi müddətdə heç də hər şeyin işığını görməyə qadir olmur və mexaniki şəkildə şeylərdən istifadə edir. Qaranlıqda hərəkət etməyə, yaşamağa öyrəşmiş canlılar kimi, insan da beləcə işıqsız, nursuz qalmağa adət edir, hətta işığın olmağına şübhə ilə yanaşır. Deməli, nədir qaranlıq? Təfəkkürün çatmadığı və işığını mənimsəmədiyi yerlər. Ancaq təfəkkürün də gücü yalnız müəyyən bir yerə kimi çatır.
Təfəkkürün getdiyi yol, yəni idrak prosesi tədrici prosesdir, addım-addım irəliləyir. Beləcə düşüncə işığı yavaş-yavaş qaranlığı dağıdır və onun varlığını unudulur. Təfəkkürün getdiyi bu yolun maraqlı bir xüsusiyyəti var. Bir var onu kənar düşüncə işıqlandırır və insan həmin işıqlı yolla irəliləyir. Bir də var daxildən süzülən işığın arxası ilə gedir. Birinci halda özünün də xəbəri olmadan başqasının təsiri və idarəsi ilə hərəkət etməli olur. Müəyyən yaş dövrünə qədər bu, əslində, qanunauyğunluqdur. Müəllimin, Ustadın dəyəri, əhəmiyyəti məhz burada özünü göstərir. Müəyyən yaş və bilik həddinə çatandan sonra isə həmin yolun davamı İnsanın öz daxili nuru ilə işıqlanmalıdır. Bu, artıq ikinci haldır. Daxili işığın kəşfi insanın öz həyat yolunun seçimi, öz unikallığının təsdiqi, Allahdan aldığı missiyasının başlanğıcıdır. Bu mərhələdə yalnız təfəkkür, qazanılan biliklər, informasiyalar bəs eləmir. Təfəkkür artıq imanla güclənir. Biliyi-işığı qazanmaq qaranlığı zəbt eləməkdir, iman qaranlıqda həmin işığın mövcud¬lu¬ğu¬na inanıb onu axtarmaqdır. Zülmətin üstünə getmək cəsarətinin adı imandır.
İman insanın indiyə qədər gəldiyi yolun yeni mərhələsinin başlanğıcıdır. Necə ki, Cəlaləddin Rumi Şəms Təbrizini gördü, onun bələdçiliyi ilə yeni bir yolun varlığını öyrəndi. Növbəti addımda onu nə gözlədiyini bilmədən Tək Yaradana imanla irəli getdi və ilahi eşqin hikmətini anlayaraq Mövlana oldu. Bəli, yolun irəlidəki hissəsində insan hələ heç nə görmür, dərk etmir, o, sadəcə inanır və iman gətirdiyinə sonsuz dərəcədə güvənir. Maraqlıdır, insan daim özünün, hətta başqasının bildiklərinə, təcrübəsinə güvənir. Bu səbəbdən yeni, hələ tanımadığı yol ona zülmət, uçurum kimi görünür. İmanın ilk işi işığı görməyə mane olan həmin əqli nəticələrdən, qənaətlərdən insanı təmizləmək olur. Söhbət indiyə kimi ətrafındakıları dərk edə bilən rasional ağıldan, insana özünü əmin-aman¬lıq¬da hiss etməsi üçün sabitlik verən məntiqi düşüncədən və onların verdiyi nəticələrdən imtinadan gedir. Nə üçün imtina? Çünki yeni yolda onlar acizdir və insanı da həmin acizliyə inandırmağa, artıq yolun sonuna gəldiyinə əmin etməyə çalışırlar. Unutmaq lazım deyil ki, bu səviyyəyə gəlmək üçün həmin əqli nəticələr, biliklər zəruridir. Eynşteyn öz kəşfini etmək – qaranlığa doğru bir addım atmaq üçün həmin səviyyəyə qədər böyüməli, yetişməli idi. Yəni imtina deyən¬də heç də cahillik və nadanlıq nəzərdə tutulmur. Bu, ağılın çərçivəsindən və bu çərçivəyə daxil olan imkanlardan, ən vacibi isə həqiqətlərdən imti¬nadır. Bu, qaranlıq, boşluq kimi görünən yerdə işığın olduğuna inanmaqdır. Edith Steinin dediyinə görə, məhz bunlardan imtina etdiyinə görə özü¬nü qaranlıqda hiss edirsən və ancaq bir şeyə inanırsan və bu yol səni Allaha aparır. Əslində, burada kiçik, lakin əhəmiyyətli bir an da var: qa¬ran¬lıqda qalan əqldir, könül deyil. İnsan öz əqli imkanlarından tam imtina edənə qədər o, qaranlıqda qalacaq, çünki onun bütün maddi “işıqla¬rın¬dan” imtina etməyənə qədər, imanının göstərdiyi yeni işığı görməyəcək. İmanın işığını görən, daha doğrusu, onu görmək iqtidarında olan isə könüldür. Beləcə, ağıl malik olduğu biliklərdən və nəticələrdən im¬ti¬na etdikcə və qaranlığa qərq olduqca, könül fərqli bir nurla işıqlanmağa başlayır. Başqa sözlə desək, ağıl üçün qaranlıq bir dünya iman işığı ilə aydınlanır. Burada xüsusilə vurğulayaq: ağıl dayanmır, passivləşmir, yerini başqasına vermir. Sadəcə indi o, imanın işığında irəliləyir və bu dəfə biliyin keyfiyyəti də, mənbəyi də fərqli olur.
İman qeyri-müəyyənlikdən, qaranlıqdan yaranan qorxunun, vahimənin qarşısını alan daxili gücdür. Burada əhəmiyyətli bir sual yaranır: kimə, nəyə iman?! Əvvəla, qeyd edək, obyektindən asılı olmadan, iman diqqəti və şüuru fokuslandıran, cəmləşdirən ən qüdrətli daxili təkandır. Buna görə, əksər vaxtlarda kütlə psixologiyasını idarə etmək üçün imandan istifadə edirlər. Müəyyən siyasət və təbliğat onu silaha çevirə bilir. Beləcə, başqasının maraqlarının işığında irəliləyən bir gənc onu imanı – öz daxilindən qaynaqlanan bir işıq zənn edir. İkincisi, şüur məhz imanının obyektinə doğru yönəlir. Bu obyekt təbiət də ola bilər, hansı isə təriqətin başçısı da, insanın öz ağlı da, Allah da. Burada əsas aparıcı qüvvə imandır, çünki insan ona arxalanaraq təkliyə, daha doğrusu, imanının obyekti ilə təkliyə çəkilir. Bu yolun kiminsə marağına xidmət edən və tükənənə qədər hərlənəcəyi qapalı bir çevrə, yoxsa ilahi bir sonsuzluğa açılan qapı olduğunu təyin edən isə imanın obyektidir. Qəribə bir paradoksdur. Birinci halda yol daim işıqlıdır, çünki başqasının ciddi-cəhdlə düşünüb saldığı yoldur. İkinci halda insan öz imanı ilə qaranlığı yarmalı olur. Ancaq birinci halda insan tükənir, məhv olur, ikinci halda insan get-gedə böyüyür, nurlanır. Çünki birinci halda insanın daxili nuru unudulur, ikinci halda isə onun nuru daim təzələnir və artır.
Fiziki dünyadakı qaranlıq vahiməlidir. Bilmirsən qarşına nə çıxacaq: vəhşi heyvanmı, dərin çuxurmu, yoxsa istiqamətini itirib yollarda itib-batmaqmı… Mənəvi zülmət ondan da qorxuludur. Nələr yoxdur o işıqsız yerdə?! Küfr, xurafat, terror, məqsədi bəlli olmayan sektalar, qəddarlıq, tənhalıq, depressiya. Qaranlığın dağılması üçün işıq artmalıdır. Necə ki, çirkli bir pəncərədən işığın düşməsi üçün o, təmizlənməlidir, eləcə də iman vasitəsilə könüllərə düşən ilahi nuru görmək üçün ən kiçik maneədən belə qurtulmaq lazımdır. Bəli, insanın təfəkkürü daim yeni biliklərlə nurlanır ancaq o, maddi dünyanın özü qədər məhduddur. İman nuru ilə işıqlanan yol isə daha uzun, daha alidir. Axı, Qurani Kərimdə buyurulur ki, imanın gücü ilə yüksələn insan Yaradana “iki yay məsafəsinə qədər, hətta daha çox yaxınlaşa bilər” (Quran 53/9) və məhz iman gücü ilə silahlanmış “könül gördüyündə yalan demir” (Quran 53/11).
Zəfər kapriççiosu (3, 2021)
İkinci Qarabağ müharibəsi böyük bir qələbə ilə bitdi. Bununla yalnız 44 günlük savaş yekunlaşmadı, həm də 30 illik dərdə məlhəm oldu, yurd həsrəti ilə bu dünyadan köçən neçə nakam ruh rahatlıq tapdı, ən vacibi isə millətin neçə əsrlik cəsarət tarixi, mərd kimliyi bir daha təsdiq olundu, Vətən oğulları atalarından miras, əmanət qalan torpağına, mədəniyyətinə sahib durduğunu qanı və canı ilə göstərdi. Azərbaycanın qara günlərinin başlanmasından tam bir qərinə keçir və nə xoş bu xalqın halına ki, bu tarixi sikli həmin qaranı kimlik səhifəsindən, mənəvi dünyasından silməklə tamamlaya bildi.
Bu möhtəşəm zəfərin dəyərli qaşı, möhürü Şuşa oldu. Qəribədir, Azərbaycanın 20% torpağı işğal olunmuşdu, hər qarışı əziz idi, ancaq məhz Şuşa sehrli açar olub Qarabağ adlı paslı qıfılı açdı. Sanki Azərbaycan 30 il idi dərin komaya düşmüşdü və hamı həsrətlə onun ürərinin – Şuşanın təkrar döyünəcəyi günü gözləyirdi. Hər kəs içində “birdən o ürək tamam susar” qorxusunu, təşvişini yaşayırdı. Neçə igid oğul “donor” olub öz canını ona qurban verdi, çünki bilirdi ki, yalnız bu ürək vursa, Azərbaycan həyata qayıdacaq, millət ağır yataqdan ayağa qalxacaq. Şuşada keçirilən “Xarıbülbül” festivalı şəfa tapmış millətin, xüsusilə bu torpaq, bu qələbə naminə həmişəlik susmuş igidlərin ruhunun təntənəsinin səsi idi. Xarıbülbül nələr demədi… Duyduqlarımın hamısı cəmlənib könlümdə bir “kapriççio” kimi səsləndi – dağlarda azad külək kimi dolaşan, bütün Azərbaycanın mənzərəsini, pıçıltısını, harayını özündə əks elətdirən möhtəşəm bir əsər. Deyim, siz də duyun, könlünüzdə həzin-həzin o musiqi səslənsin.
Başlanğıcda “Bayatı Şiraz” bütün dağlara, dərələrə səs salır ki, “könlümün məhbubu Vətənim” bilsin ki, buralarda yad nəfəs yoxdur artıq. İnanıram ki, hətta hansı isə küncdə-bucaqda qalan düşmən belə bu nəfəsi duyanda öz mənfur xislətindən xəcalət çəkdi, cənnət bağına geri qayıdan bülbülün xardan bir qorxusu olmadığını hiss elədi və öz çürük mənəviyyatının yükü altında kiçildikcə kiçildi.
Azərbaycan Anadır, qoynunda neçə millət rahatlıq tapıb, öz kimliyini qoruyub saxlaya bilir. Festivalın zirvəsinə yol “Uzundərə”dən keçdi və həmin xalqlar dağların o gülüstan dərəsindən bir-bir sıralanıb Cıdır düzünə qalxdılar, öz səslərini “nəğmələr gülüstanı, sevgi dastanı olan, cənnətim, zinətim Qarabağın” harmoniyasına qatdılar. Yalnız zirvədə duranda görmək, duymaq mümkündür ki, “gözəl Şuşa bir tamaşa, yay günləri sərindir. Cıdır düzü, mavi gündüzü tarixidir keçmişlərin”. Bir vaxtlar Qaçaq Nəbi onu davadan qurtardığına görə “qızıldan, gümüşdən nalladığı, məxmər çullu Boz At”ının belində Qarabağ davasını qurtaran igidlərin dəmir atlarına, bayrakdar şahinlərinə heyran-heyran baxdıqca anlayırdı ki, millətin Liderinin dəmir yumruğu onun Aynalısından daha sərrast nişan alıb düşməni param-parça edib. Yoxsa “Vaqifin şux gözəli bu çəmənlərdə gəzə bilməzdi, qəzəli burdan ruhlanan Natəvanın” bulağından təkrar su çağlamazdı. Beləcə, hər millət gəlib “yenə söhbət açdı ilk baharından, nəğmə ilə bir də keçdi öz diyarından”.
Mən əminəm ki, bu 30 ildə hər dəfə düşmənə Koroğlunun “Uvertüra”sını dinləmək nəsib olanda o, için-için əmin olurdu ki, bu torpaqlarda müvəqqətidir. Ona görə tikib qurmurdu, heç cür kök sala bilmirdi. Çünki “Uvertüra”nın hər notunda “müzəffər bayraqlı” millətin qüdrəti hiss olunur. Düşmən hirsini, hikkəsini bacardığı qədər dağıtmaqla, məhv etməklə çıxırdı. Amma indi… “qaş qaralıb, meşəni yavaş-yavaş kölgə tutduqca, gözü yolda, könlü səsdə olan” ruhlar nəhayət sakitləşir, “aydın göylər, uca dağlar, göy meşələr, lal sular…” arzuları aşıb-daşan doğmasını gözləyir, işğal illərində “hər gecəsi kədər, qüssə fəlakət olan” Qarabağ dağlarının, sıldırım qayalarının azad olmuş ruhu qartal olub səmada süzürdü. Üzeyir Hacıbəyovun, Fikrət Əmirovun, Niyazinin, Tofiq Quliyevin, Vasif Adıgözəlovun və daha neçə dahimizin qəlbindən axıb gələn musiqi bu xalqın “hüsnünün gözəl ayətlərini” bəyan edirdi ki, “bütün aləm şəninə şayan” olsun. “Şiş ucları buludlarla döyüşən, dağlarında buzları, göy otlardan ipək paltar geyinən ölkəmin” 30 il dərddən parça-parça olmuş ürəyi indi “gah o dağdan, gah bu dağdan pərvazlanır”.
Belə məqamda “çəməninə qonan şehdən, dağlarında əsən mehdən” doymaq mümkün olmadığına görə, yalnız təbiətlə, tarixlə bütövləşib, Qarabağlaşmaqla, Azərbaycanlaşmaqla öz böyük sevgini ifadə edə bilərsən. “Ömrümün mənası, qardaşlıq dünyası, Anamın anası olan Azərbaycan!”ı tanımaq, sevmək yalnız Ona layiq övlad olmaqla mümkündür.
Zəfər kapriççiosu ən səlis notlarla, ən incə səslərlə, ən zil zəngulələrlə Azərbaycanın sülh, xoşgörü ölkəsi olduğunu dünyaya çatdırır. Deyir ki, bu Zəfər yeni bir tarixi mərhələnin başlanğıcıdır. Liderinin bir çağırışı ilə bütöv olmağı, eyni hədəfə vurmağı bacardığına özü də təəccüb etdi və artıq özünə inanan bu millət dünyaya alnı açıq, mərd-mərdanə baxa biləcək. Əsrlərdir dünyaya mədəniyətin ən yüksəyini, elmin ən dərinini, müdrikliyin ən ucasını tanıdan bu millət bu gün də öz kökü üzərində qollu-dudaqlı bir çinar kimi dim-dik durur, var. Şah İsmayıl Xətaini, Qızıl Arslanı yetirən bu xalq Xətib Təbrizini, Şihabəddin Sührəvərdini də bəxş edib dünyaya. Nizami Gəncəvi nə gözəl təsvir edir cənnət Vətənini:
Dərbənd dənizinin bir sahmanında
Bir gözəl ölкə var dağlar yanında.
…
Min bir diк qalası göy dağlardadır,
Кim bilir xəznəsi nə miqdardadır?!
…
Fil dişini, aslan çəngini onlar
Gücə qalsa birdən dartıb qoparar.
Bir hücum çəкsələr alışar aləm,
Məğribdən Məşriqə qarışar aləm.
Bəli, bu xalqın iki silahı var: qılınc və qələm. İkisi də itidi, kəsərlidi. Bu xalqın yaşam şüarını Dədə Qorqud qopuzunda boy boylayıb belə bəyan edib: “Torpağı qorumasan, əkib-becərməyə dəyməz, əkib-becərməyəcəksən – qorumağa dəyməz”. Qarabağ Zəfəri bu ənənəni qırılmağa qoymadı: qələmə də sahib çıxan tapıldı, qılınca da. Həm qəhrəman sərkərdələrin, həm dahi sənətkarların ruhları zamanın, məkanın hüdudlarını aşıb bu dağlarda təkrar görüşdülər. Millət yeni bir gələcək üçün təkrar səfərbər olundu.
Bəli, bu kapriççio Zəfər qazanmış bir xalqın təntənəsinin ifadəsidir, deməli, onun hər səsindən gələcəkdə hələ neçə qəhrəmanlıq eposu yazılacaq.
Bir ocağın köz ürəyi (1, 2021)
Bu həyatda daha çox göz önündə duranlar diqqəti çəkir. Bəlkə bu səbəbdən qızılın parıltısı haqq, ədaləti görünməz edə bilir. Amma həqiqətə aparan işarələri görmək istəyəndə bir az diqqətini toplamaq, yarpağın altındakı qozaya da, gülün gövdəsindəki tikana da, külün altındakı közə də baxmaq, könül gözünü geniş açmaq lazım gəlir. Bu dəfə sözümüz köz haqqında, onun işığından olacaq.
Köz deyəndə ilk yada düşən sönmüş ocaq olur. Ancaq külün arasından ətrafına ümidlə baxan, yol gözləyən gözlər kimi közlər özündə nə hikmətlər qoruyur.
Hər közün içində bir ümid var. Gur yanan ocağın ehtirasından doğulan köz bir gün təkrar atəşlənmək arzusu ilə yaşayar. Hansı külün altında köz gizləndiyini kimsə bilməz. O köz xəlvət-xəlvət kiçik bir nəfəs, meh gözləyir, dəstək gözləyir ki, canlansın, alovlansın. Bu ümidin havası ilə məkandan məkana atlanar, düşdüyü yerə “arzusunu” söyləyər. Bu arzuya cavab olaraq o yer ya qaralıb, yanmadan kösöv olar, ya da sevincək alışıb dilimlərini göydə oynadar. Balaca deyib keçmək olmaz. Bir balaca közün şiddətli istəyi bir meşəni yandıracaq gücə sahibdir. Əslində o közü yaşadan elə həmin ümiddir. Bunu təqribən, bir insanın gözündən, sözündən qopan göz qarşısındakının könlündə özünə lazım olan nəfəsi axtarmasına da bənzətmək olar. Məmməd Araz demiş,
Kainat deyimmi mən şeirə, sözə!—
Onun min düyünü, min açarı var.
Onu duya bilməz ondakı közə
Qəlbində köz töküb alışmayanlar.
Bəli, yanıb külə dönmüş dünyasındakı kiçik közdən təkrar həyata qayıtmağın, Simurq olub öz külündən, daha doğrusu, o külün altında öləziyən közdən doğulmağın nə olduğunu o halı yaşayan – ürəyinin başı köz-köz olub, ümidlərin çökməyə başlayanda ilahi bir nəfəslə yenidən pərvazlana bilər.
Bir ocağı başqa yerə daşımaq üçün bir köz parçası yetir. Eləcə də hikmət dolu bir atalar sözü, bir xalq musiqisi, bir bayatı keçmişdən bu günə düşmüş bir közə dönə bilir. Muğam hər musiqi əsərinin ritmini, ruhunu doğmalaşdıran bir köz olduğu kimi, hər folklor nümunəsi də özündə milli ruhun, milli təfəkkürün közünü daşıyır. Özgə ocağın istisinə isinmək olmadığı kimi, özgənin közü ilə doğma yurdunda ocaq qalamaq da olmur. Qalasan da, o ocaq hərarətini, bərəkətini sənə yox, başqasına verir. Şair demiş,
Sözdən öz ömrümə bir heykəl yonub,
Gözəllik önündə heyrətdən donub,
Arıtək çiçəkdən-çiçəyə qonub,
Dədə ocağından köz almağım var. (Zəlimxan Yaqub)
Hər ağac köz salmaz. Bir tapmacada deyildiyi kimi,
Araba gedər, izi yox,
(Y)ulğun yanar közü yox…
Eyni şeyi küləş haqqında da deyirlər. Sanki sözünün ağırlığı, sambalı olan ağacın közü də fərqli gücə sahib olur. Onun içində hələ bitməyən arzularını, hələ deyiləsi sözlərini ocaqdan sonra da közün deməyini istəyir… Közün ömrü atəşdən daha uzundur. Bəzi ağaclar tez yanır, az-çox istilik versə də, heç közü olmur. Lap qovaq kimi. Belələrini yəqin ocaq da sevmir. Bəziləri, məsələn, iynəyarpaqlılar yananda közünü dörd tərəfə dağıdır. Bəziləri səssiz-səmirsiz, uzun-uzadı yanar və özündən sonra gözəl köz saxlayar. Közünə baxanda, belə düşünmək olar ki, fıstığın, ağcaqayının dərinə işləyən kökünün, göylərə uzanan budağının dediklərini indi də közü pıçıldayır. Yalnız bu halda düşünürsən ki, özündən sonrakı nəslə bir xəbər çatdırmaq, ötürmək üçün köz sala biləcək mahiyyətə sahib olmalısan. Maraqlıdır, hətta eyni ağacın fərqli yaşda olan budaqları da eyni köz sala bilmir – cavan budağın bəzən heç közü qalmır…
Köz ocaqdan xatirədir. Bu kiçik məqamda az qala bütün tarix sıxışıb gözləyir, yaşaması, ömrünün uzunluğu isə səndən asılıdır. Bəzən ürəklərdə bir ocaq çatılır ki, tüstüsü ərşə qalxır. Bu fərqli ocağın yanacağı fərqli olur: peşmanlıq, həsəd, kin-küdurət, qəzəb, qisas, ən nəhayət eşq. Təbii ki, nəticəsi də fərqli olur. Korun-korun yanan ürək sonda kömürə dönür. Axı, dədələrimiz bunu bilib deyib ki, “gizli yanan atəşin közü olmaz”. Nə ocağın istisi, nə közün hərarətini tanımadan ürək qapqara dünyaya bürünür: qızınmadan istisinə, kor olur tüstüsünə. Közsüz qalan ocaqdan, qaralmış ürəkdən qalan yavaş-yavaş sönən gözlər olur. Amma elə ki, ürəkdəki atəşin dilimlərini gizlətmək olmur, bax onda onun közü gözlərdə sayrışır. Bu közlər qığılcım olub qarşısındakını da yaxa bilər, öz ətəyinə düşüb, öz sahibini də alışdıra bilər.
Ocaqdan fərqli olaraq közü söndürmək daha çətindir. Atəş yandırır, instinktiv olaraq əlini həmən çəkirsən, amma köz sanki öz parıltısı ilə cəlb edir. Nahaq yerə deməyiblər ki, “köz düşdüyü yeri yandırar”. Kənardan heç kim, ən yaxınındakı belə o közün düşdüyü yerin nə çəkdiyini bilmir. Bu səbəbdən “Yaxındakı köz uzaqdakı Günəşdən daha betər yandıra bilir” (Əbu Turxan). İnsanın özü özündə təpər tapıb o közü ya götürüb kənara atmayana, ya da üstünə …göz yaşı axıdıb söndürməyənə qədər, bağrının başını dəlib keçəcək. Hərgah söndürməsən…. “Kaş ki, demək, köz udmaq kimidir” kəlamı təsadüfən yaranmayıb axı. Keçmişin yanlışlarını düşünə-düşünə içindəki o köz daha dərinə işləyir. “Yanan ürəyinin”, “ciyərinin” tüstüsü sənə imkan vermir ki, nə bu günə baxasan, nə sabaha. Beləcə duman içində ömrünü bada verirsən gedir.
Əzizim, qora dərdim,
Köz altdan qora dərdim.
Gözlədim, yar gəlmədi,
Apardım gora dərdim.
Köz həm də bir arzunun, istəyin can verməyi, son nəfəsidir. Bir siqar ucundakı közü yaşadım deyə deyə, onun ömrünü bitirirsən. Onunla bərabər sənin də içində o közün qara yeri ləkə kimi qalır, onun verdiyi bütün acılar, ağrılar çökür ciyərinə, canına.
Buğda dənəsi sünbülü, toxum böyük ağacı ehtiva etdiyi kimi, köz də ocağın nüvəsidir. Qurani Kərimin bir ayəsində deyilir: “Bir zaman Musa öz ailəsinə: “Mən, doğrudan da, bir od gördüm. (Qoy) (gedib ) ondan sizə bir xəbər və ya bir köz gətirim ki, qızınasınız”– demişdi. (Quran 27/7). Köz xəbərdir – daha böyük bir dünyadan kiçik bir ismarıc. Özü kiçik olsa da, içində o dünyanın bütün əhəmiyyətli məqamını ehtiva edir. Məlum bir rəvayətə görə, bir dəfə İbn Sina dəmirçixanada olarkən Bəhmənyar da oraya gəlib od istəyir. Dəmirçi deyir: “Qab gətir, içərisinə od qoyum apar”. Bəhmənyar ovcuna bir qədər torpaq götürüb deyir: “Odu bu qaba qoy”. Bəhmənyarın dərrakəsini görən İbn Sina onu özünə şagird götürür. Bu rəvayətə nisbətən fərqli bir bucaqdan baxaq – Allahdan üfürülən ruh – ilahi bir köz, onu daşıyan isə bir ovuc torpaq – İnsandır… İlahi aləmdən gələn ən böyük həqiqət də əvvəlcə kiçik bir köz olub düşür könüllərə və uyğun bir şərait tapan kimi, orda ocaq qalanır. O közdən alovlanan ilahi eşq atəşi İnsanın bütün şəxsiyyətini, mənəviyyatını, Mövlana demiş, xam ikən, bişirib, yandırır. Beləcə, ilahi eşqin oduna qalanan insanın ürəyi bir közə dönür. Hər həmsöhbətinin könlünə düşüb, orada da bir atəş yandıra bilən köz.
Aşkına yanmışım dumanım tütmez
Köz oldu yüreğim bu ateş sönmez
Saklarım kalbimde kimseler görmez
İçimde yanarsın kimseler bilmez
Bu səbəbdən sevən kəslər, ürəyinin yerində heç öləzimiyən köz gəzdirən kəslər bu dünyanın qaranlığından, soyuğundan heç qorxmur, yalançı parıltısına heç aldanmır. Özü yeri gələndə, bu qaranlıq dünyanı işıqlandırmaq üçün alışır, ilham pərisinin yoluna işıq salır, ən soyuq məqamda için-için hənirləndirir.
Bunlar bir soyuq havada, bir kiçik ocağın közlərinin çırta-çırt mənə pıçıldadıqlarıdır. Kim bilir, başqalarına nələr deyir…?
Şəhidlərə elegiya (6, 2020)
Əzizim, Şəhidim!
Vətən müharibəsi bitəndən, onun Torpağını müqəddəsləşdirən canların sayı bilinəndən sonra Sənə bu Elegiyanı yazmaq istədim. Sən minlərlə oğulun nurlu simasını özündə birləşdirən, əks etdirən böyük bir Nursan, Ülvi oğulsan! Mən isə sənə fəxrlə “Oğul” deyən Azərbaycanam!
Yox, səni ağlamayacam. Dil deyib ağlamaq ərəblərdən bizlərə keçən köhnə bir adətdir. Onlar öz əzizlərini ağlamaq üçün xüsusi növhəçi qadın dəstəsi dəvət edər, onlar da gəlib başlarına kül ələyib, üzlərini cırıb itkini ağlayardılar. Bizlərdə belə olmayıb. Biz ölümün gözünə dik baxan Millətik! Bir də, səni niyə ağlayım? Zatən 30 ildi ağlayırdım. Xoş günümdə də dərdimin ağırlığından gözümdən yaş süzülüb, ürəyim qan ağlayıb. Məni yandıran ancaq itirdiyim Oğullar deyildi, həm də onların narahat Ruhu idi. Onların təşviş dolu, intiqama çağıran səsləri qulağımda bütün digər səsləri susdurmuşdu. Gözüm ancaq onların kədərli simasını görürdü. Beləcə kar kor yaşayırdım. İndi gözlərim açıldı, Şuşanın dağlarının başının dumanını, qırmızı qoftasını, məxmər yaşıl tumanını görürəm. Qulağım açıldı, Xanın zənguləsini, Xan qızının “Qərənfil”ini, Üzeyirin “Uvertüra”sını eşidırəm.
Yox, 30 il ağladıqca sınmadım, gözümün yaşını içimə axıdıb, körpələrimi o acı göz yaşları ilə bəslədim. Ona görə yağı üstünə gedəndə bu qədər cəsarətli, bu qədər dönməz oldun. Ümidsizliyə də qapıldım, gecənin xəlvətində övladımın qanı tökülmüş, amma düşmən cəngində qalan torpağıma baxıb sızıldadım, ancaq çökmədim. Düşmənin nəfəsi od olub qarsalayırdı, zəhər olub viran qoyurdu işğal etdiyi yerləri. Oralarda həyat dayanmışdı. Bir tərəfim iflic olmuşdu. Sənin ilk hənirinlə oyandı dağ-dərə, sənin topuna-tüfənginə qoşulub düşmənin başına lənət yağdırdı. “İstisuyun” hərarətindən, Göyçəyə boylanan zirvənin şaxtasından damarımda qanım yenə hərəkətə gəldi, ürəyim yenə döyünməyə başladı. Döyündükcə, Sənin üzünü gördükcə, könlüm güldü, ürəyim qürurdan dağ boyda oldu. Ürəyim saniyədə düz 2783 dəfə vurmağa başladı.
Canım Şəhidim, cəsur Şah igidim!
30 il idi, sənin adın az qala yazıqlıq, kasıblıq rəmziydi. Mən təkcə Oğul itkisini ağlamırdım, həm də Ona olan hörmətin itkisini ağlayırdım. Torpağımdan qaçqın düşmüş, qürurunun rəmzi olan dağlara həsrətlə baxan qaçqın ağbirçəyimi, ağsaqqalımı ağlayırdım, namusunu qorumaq üçün qanı ilə qayaları xınalayan cavan qız-gəlinimi ağlayırdım. Sənə “yazıq” adını yaraşdıran kəslər anlamırlar ki, sən atanın-ananın yox, mənim – Azərbaycanın Oğlusan, deməli, heç cür yetim, yazıq ola bilməzsən! Sənin evin o qırıq, yamaqlı koma yox, mənim qucağımdı, Sən orda üşüyə bilməzsən!
Hərdən Səni xaricdə kef edən bir fərsiz gədəylə müqayisə edəndə, bunu özümə təhqir bilirəm. Mənim Oğlum Sənsən! Mənim sahibim Sənsən! Haradasa pas atmış bir dəmirlə, polad müqayisəyə gələrmi heç?! Əridilib min formaya salınan, ən böyük işi başqasının qab-qazanını parıldatmaq olan qalayla olduğu torpağa dəyər qatan qızıl birdimi?! Oğurluq pullarla tülkü kimi quyruq bulayıb qarnını doyduran biri ilə dövləti Allahdan verilən, mübarizə üçün qollarının gücünü Cəbrayıl mələkdən alan Oğulun adı eyni çəkilə bilərmi?! Havadarının qorxusundan öz səsindən imtina edən bir fərari ilə səsi Xudadan yar kimi lütf edilən igidim bənzəyərmi heç?! Əsla! 2783 dəfə əsla!
30 il ağla-ağlaya düşmən çəpərimi – Oğlumu böyütdüm… Hər damla göz yaşım Səni nağıl qəhrəmanları kimi, günbəgün yox, saatbasaat böyüdürdü. Belə olmasa, 18 yaşında düşmən zabitini yalın əllə boğa bilməzdin, dişlərinlə düşmənin şah damarını kəsə bilməzdin, 44 gündə 30 il əsarətdə qalan Vətənini xilas edə bilməzdin. Bu, illərdir içində yığılan dərdin, acının püskürməsi oldu! Bu, əsrlərin zəncirlənmiş iradəsinin azadlığa çıxması oldu. Bu, dörd tərəfini çaqqal-çuqqal tutmuş Aslanın kükrəməsi oldu. İllərdir məni qovuran, korun-korun yandıran köz çevrilib atəş oldu, düşmənini külə çevirdi. İllərdir məni ağladan dərdim qüruruma çevrildisə, bu gün gözlərimdən kədər gözyaşı gələrmi?! Beli dikələn, namusu təmizlənən, torpağı bütövləşən bir Vətən ağlayarmı heç?! Sənin kimi Oğlu olan Ana ağlayarmı heç?!
Bayrağımız sadə bir əski parçası olsaydı, yağış döyüb, gün bozardardı. Sən öz mübarizənlə, tökülən qanınla, çəkdiyin azanla onun hər rəngini əbədiləşdirdin. Öz Bayrağının haqqını Haqq Təala qarşısında bütünlüklə verdin. Atan Səni qurbanla qarşıladı, anan Sənə laylay deyib, Sən gələn yollara üzünü sürtdü, ömür gün yoldaşın həm Səni, həm də Səndən qalan əmanətləri öz zərif çiyinləri üzərinə alıb qürurla Səni son mənzilə yola saldı… Mən isə Səni canını verdiyin Bayrağıma büküb qucaqlayıb qoynuma aldım, bağrıma basdım… Qoruduğun Ananın qucağında artıq güvəndəsən, Şah igidim. Anan hər yaranı öpdü, bütün ağrılarını ürəyinə çəkdi, hər acına 2783 dəfə can dedi. Artıq rahat yata bilərsən.
Əziz Şəhidim, ən yeni tariximdə ən etibarlı Şahidim.
Sən bu 44 gündə yalnız məni həyata qaytarmadın, həm də ilk Qarabağ müharibəsindəki qardaşlarına qol-qanad gərdin. Onların ruhları da dikəlib Sənə qoşuldu. Buna görə bütün günü nəfəsini qısıb cəbhədən xəbər gözləyən insanlar sevincini paylaşmaq üçün nəfəsini Şəhidlər Xiyabanında dərirdi. Hər insan axınında ta 1918-ci ildən o torpaqda uyuyan naməlum əsgərdən tutmuş, 30 il ərzində uğrumda ölən hər oğlumun ruhu ayağa qalxırdı, insan selinə qoşulub ağlaya-ağlaya sevinirdi. Hər ağızdan, hər ruhdan bir Azərbaycan kəlməsi qopduqca, mən də onlara Can kəlməsi ilə cavab verirdim, canlanırdım. Hər birinizin ruhu çıraq kimi sanki əvvəlki illərdə yanmış, ancaq öləziməkdə olan oğulların çırasını təkrar alışdırırdı. Bu çıraqbandan nurlanan isə mən olurdum.
Səni ziyarətə gələn anan rəsminə sığal çəkib: “Mən qocalsam da, bütün dünya qocalsa da, sən qocalmayacan, mənim balam, hər zaman belə yaraşıqlı, saçların bu qara torpaq kimi qapqara qalacaq”, – deyii. Bəli, sən o anana yox, mən Anana bənzədin, mənim balam, özün tarixlə yaşıd olsan da, həmişə cavan, yaraşıqlı olacan. Ən şərəfli günlərin şahidliyini özündə, gözlərində, ürəyində daşısan da, əsl tarix Sən özünsən.
Millət öz Qəhrəman oğluna dastanlar, eposlar yazır, onun hünərini tərənnüm edir, dildən dilə, ağızdan ağıza ötürür ki, gələcək nəsillər öz kökünü tanıyıb şax dayansın, başqa alaqlardan özünə dayaq axtarmasın, öz kökünün üstündə ziyanverici həşəratları bəsləməsin. Bu 44 günə də saz, söz qoşulacaq. İndidən deyim, bil, mənim balam.
Sənin haqqında olacaq dastanın 2783 boyu var, bir-birindən maraqlı. Hər boydan min dastan mənbə götürəcək, adın dillərdə dolaşacaq. Bir anda Babəklə, Cavaq xanla bir sırada dayanacaqsan, onlar da öz layiqli nəticəsinə, davamçısına baxıb qürur duyacaq.
Sənin haqqında yazılacaq qəhrəmanlıq simfoniyasının 2783 notu var, bir-birindən hünərli, hərəsi bir cəngi ruhlu. Hər notdan min bir nəğmə qoşulacaq. Kimisi həsrət, nisgil dolu, içində dağları yaxan ahla, kimisi də azadlığa çıxmış Həkəri kimi çoşub çağlayan, kimisi astadan atasız qalmış, içini çəkən balasının başına sanki sığal çəkəcək, kimisi də sönmüş ocağa sanki istilik, hərarət gətirəcək.
Səni təsvir edən poemanın 2783 misrası var, bir-birindən axarlı, fəslin ilk baharında açılmağı gözləyən qönçə qədər sirli, sehirli. Amma Sən adlı qönçədən bir gül yerinə bir gülüstan yaranacaq. Bax, Vətən belə cücərir, belə qol-budaq olur. İndi də Vətən torpağına 2783 toxum düşdü. Hərəsi minlərlə yeni ideyaya həyat verəcək ideya…
Əzizim, canım Şəhidim, Ülvi məqamın sakini.
Elə zirvəyə qalxdın ki, millət Sənə altdan yuxarı baxır, lap dalğalanan Bayrağı kimi. Əvvəllər sənin üzünə dik baxmağa cəsarətləri yox idi insanların. İndi Sənə baxanda gözündən yaş süzülsə də, qanı çoşur, Səninlə eyni havanı udduğuna görə fəxr edir, Səni gördüyünə görə qürurludur. Sənin varlığın onlara güc verir, yaşamaq həvəsi, Vətənə sevgi verir. Buna görə hər evdə, hər ünvanda Sənin rəmzinə çevrilmiş Bayrağım ən yüksək yerdən asılır. Ən müqəddəs andının başında Sənin adın gəlir.
İndi isə adın həm də Qələbənin rəmzinə çevrildi. Mənim tariximin qara səhifəsini ağardan, yeni vərəqdən şərəfli səhifəmin bismillahını yazan Sənsən. Sənin uca məqamın elə bir yerdədir ki, hər kəs oranın həsədini çəkir. Səninki ölüm deyil! Ölüm ürəklərə vahimə, qorxu, təşviş verir. Sənin Ülvi məqamında isə sanki bir cazibə var. Ölüm də Sənə aşıq olub, mənim balam… Şəhidlik ölümün cəsarətə aşiq olub, həyatın qarşısında diz çökməsidir.
Azərbaycan Gəncinə müraciət! (5, 2020)
Sən ömrün ən dərin mənası gənclik,
Müşfiqin, Cəfərin nəfəsi gənclik.
Səsimi səsinə mən də qatıram,
Ey böyük sabahın gur səsi gənclik.
Ülvi Bünyadzadə
Ey müstəqil Azərbaycanın azad Gənci!
Bu günlər yağı düşmənlə üz-üzə duran, Vətənini canı, qanı bahasına qoruyan Sənsən! Qoruduğun bu Torpaq başqaları üçün bir çoğrafi ərazi, zəngin qənimətdir. Ancaq Sən ona öz qanını qatmaqla onu Ana Vətənə çevirir, həyat qədər dəyərli edirsən. Vətənin hər qarış torpağı, hər daşı Sənin ruhunla, qayğınla müqəddəsləşir.
Sən cəsarətlisən, çünki biləyinin gücünə bələdsən. Bilək güclü olmasa, beş barmaq birləşib yumruq ola bilməz. Bu biləyin polad qolçaqları Sənə qəhrəman Babalarından miras qalıb və bu gün Sən o qolçaqlara layiq olduğunu bir daha sübut edirsən. Sən hünərlisən, mərdsən və üzünə gülümsədiyi halda ovcunda daş tutan namərdlə üz-üzə durmaqdan çəkinmirsən, çünki yumruğun o daşdan daha ağır, daha möhkəmdir. Sən bu gün özündə xalqın bütün əzmini, vüqarını cəmləşdirmisən. Bəzən öz gücün, qüdrətin özünü də heyrətə salır! Sən tək deyilsən! Unutma ki, Allah təala dilədiyinə hesabsız verir və Öz görünməz ordusu ilə ona kömək durur. Həmin o görünməz ordunun arasında Sənin o torpaqlarda vuruşan Şəhid atalarının, qardaşlarının narahat ruhu da var.
Sən həm də mərhəmətlisən, çünki iman sahibisən. Qılıncının altından keçirtdiyin düşmənini bağışlamağa qadirsən. Ancaq unutma ki, gözünə dik baxmağa qorxan o yalıncıqlar qılıncının altından Sənin arxana keçir və xain xisləti hər an baş qaldıra bilər. Ehtiyat igidin yaraşığı, zirehidi. Necə ki, Yer silkələnməsin deyə, Yaradan orada möhkəm dağlar yaratdı (Qurani Kərim 21/31), eləcə də Sən öz xalqını çalxalanmaqdan qoruyan istinadgahsan, zirehsən! Buna görə də, ehtiyatlı olmaq Sənin ən ümdə öhdəliyindi.
Sən keçmişin keşikçisi, sabahın təminatı, bugünün simasısan. Bəli, Səndə olan güc dağlar qədər möhtəşəm, elə həmin dağın bağrından püskürən vulkan qədər dağıdıcı ola bilir. Ona görə də öz xalqının gələcəyini düşünən, böyük işlərə imza atmaq istəyən dövlət xadimləri ilk növbədə gəncliyə xitab edir, onları müttəfiq kimi görmək istəyirlər. Öz dövlətini güvənli əllərdə görmək istəyən Liderlər onu məhz Sənə vəsiyyət edib, Sənə əmanət qoyublar! Sən hər zaman əmanətə sahib çıxan qüvvə olmusan, yoxsa bu millətin taleyi yarıyolda qırılar, öz adını, kimliyini qoruya bilməzdi.
Sən geniş ürəklisən, çünki bu millətin Oğlu hər zaman atının dırnağının dəydiyi, oxunun çatdığı hər bucaq üçün məsuliyyət daşıyıb. Sən əcdadını bu torpaqlara verib, onu şərəfləndirməklə həmin torpaqda kök salırsan. Özünə bu şərəfi qorumaq məsuliyyətini verməklə öz sərhədlərini – Vətənini təyinləşdirirsən. Sənin Vətən dediyin torpaqlarda geniş ürəyinin sayəsində qonşuların, başqalarının da rahat nəfəs almağına şərait yaradırsan. Xəyanət Sənin sərhədsiz qayğına, sonsuz mərhəmətinə bir hədd, təhlükədir. Bax, buna görə ona qarşı barışmaz olmağı da bacarırsan, xainə tuşlanan silahının tətiyindəki barmağın titrəmir. Bu gün Sən yalnız Azərbaycanı deyil, bütün ərazinin təhlükəsizliyini təmin edirsən, bəşəriyyəti erməni işğalçı adlı bədxassəli şişdən xilas etməyə çalışırsan.
Ürəyin qədər səbrin, təmkinin də böyükdür, çünki müdriksən. Sənin Babaların qılıncı ilə tarix yaradıb, tarixin gedişini dəyişib, qələmləri ilə düşüncələrdə yeni səhifə açıb, böhranlı mənəviyyatlara yeni nəfəs verib. Otuz ildir səbrlə gözləyirdin, gücü qələmə verirdin. Özün kimi gənclərin qanı axmasın, oğullar qurban getməsin deyə, səbrlə danışıqlar aparıb, düyünü çözməyə çalışırdın. Ancaq ən böyük səbr kasasını da daşırdan bir damla olur. Həmin gün yetişdi və qılıncı götürməli oldun. Allah təala buyurub ki, “Sizinlə vuruşanlara qarşı siz də Allah yolunda vuruşun və həddi aşmayın! Şübhəsiz ki, Allah həddi aşanları sevmir” (Qurani Kərim 2/190). Sən də Haqq yolunda, Haqq üçün savaşa başladın. Həddini aşmadan, düşmənin kimi amansız olmadan, ona bənzəmədən Haqq yolunda irəliləməyi bacarırsan.
Sənin müdrikliyin məhz Haqqı tanımağındadır. Ulu Babalarının qələmindən süzülən hikmətin sahibi bu gün Sənsən. Qələm, hikmət həm də səbr öyrədir. Miyanəci, Sührəverdi ən gənc yaşda öz əqidəsi uğrunda səbrlə, inamla mübarizə apardı və tarixdə öz səhifəsini yaza bildi. Həmin qələm Sənə əmanət qalıb və indi yeni şərəfli səhifə yazmaq sırası Səndədir. Bu gün qılıncınla qələmin birləşib, çünki əsrlərdir əmin olubsan ki, qılınc nə qədər güclü olsa da, yazan qələmdir. Sultan Murad xan gələcəyin Fatehi olacaq oğluna nəsihətində qələm və qılınc arasındakı tərəzinin gözünü daim düzgün tutmağı nəsihət edir, çünki “tərəzini doğru tutsan, Allah Təala da sənə doğru nəzər edər”. Qılınc qələmsiz kəsməməli, qələmin yazdığını qılınc qorumalıdır. Söhbət yalnız polad qılıncdan deyil, həm də sözün kəsərindən, itiliyindən, lazımi yerdə “Qordi düyününü kəsə bilmək” cəsarətindən, Zülfüqar kimi ədalət və mərifəti tarazlaya bilən düşüncədən gedir. Belə bir qılınc-qələm vəhdətini qazanmaq imkanı ilk dəfə məhz gənclik dövründə verilir və hər gənc bu imkandan mütləq yararlanmalıdır. Bu gün Sən həmin anın hökmündən çıxış edirsən və Haqqdan aldığın həmin hikməti həyata keçirirsən.
Ey ulu Çinarın gənc budağı!
Sən pardaxlandıqca, yolunu dünyanın dörd tərəfinə uzatdıqca, Sənin istedadın, bacarığın getdiyin hər yerdə hər kəsi heyran qoyub. Sən istənilən bir sistemin zəruri hissəsi ola biləcək bir potensiala sahibsən. Səni illərdir xarici qüvvələr zahiri parıltılarla yoldan çıxartmağa, enerjini, gücünü özləri üçün sərf etməyə çalışırlar. Ancaq unutma ki, Sən öz kökündən şirə aldığın müddətdə canlısan, inkişafdasan, möhtəşəmsən, şaxsan. Ordan qopduğun anda yad ocaq üçün quru odundan başqa bir dəyərin qalmır. Sən odun olacaq qədər zəif, susqun deyilsən. Sən öz kökün üzərində əzəmətlisən! Sən kiminsə kölgəsində gizlənəcək qədər kiçik, məzlum deyilsən! Öz kölgəndə neçə canlıya sığınacaq verə biləcək, neçə zalıma üstün gələ biləcək qüdrətə sahibsən! Sən kiminsə gözəlliyini tamamlayan bir aksessuar da deyilsən. Görəni, şahid olanları heyrətə gətirəcək orijinallığın, yaraşığın var.
İllər, gördüyün sınaqlar Sənə bir əhəmiyyətli həqiqəti öyrətdi: yalnız öz qan qardaşına arxalanıb, yalnız ondan kömək ummaq olar. Sən heç kimə düşmən deyilsən, çünki düşmən olmaq üçün onu özünə rəqib görməlisən. Sən böyüksən və öz böyüklüyünü dərk etdiyinə görə, kimi isə düşmən kimi görə bilmirsən. Bu normaldır, çünki kölgənə sığınan birinin səni baltalayacağına inanmırsan. Ancaq unutma ki, ağacı baltalayan elə onun kölgəsində durandır. Axı o kölgəni hər kəs minnətdarlıqla qəbul etmir, kimsə onu maneə kimi də görür. Ona görə də kölgənə aldığının, qayğısını öhdəsinə götürdüyünün kimliyini yaxşı tanı.
Ey şanlı Xalqın, ləyaqətli Millətin Oğlu! Allah təala buyurur: “De: “Qoy ər-Rəhman azğınlıqda olan hər kəsə uzun müddət möhlət versin! Nəhayət, özlərinə vəd olunan ya əzabı, ya da o Saatı gördükləri zaman onlar kimin məqamının daha pis, kimin ordusunun daha zəif olduğunu biləcəklər” (Qurani Kərim 19/75). Sən gecənin zülmət qaranlığını yaran nalələrə şahid olan, güllə səsindən isti beşiyində diksinən, ata qucağına həsrət qalan, ana laylası yerinə atəş, partlayış eşidən, kiçik əlləri ilə özünü qatil gülləsindən qorumağa çalışan həmin körpənin 30 il sonra dillənən Haqq səsisən! Bu gün bir daha sübut olunur ki, ən kiçik budağın ucundakı kiçik yarpaq da o əzəmətli gövdə üzərində durub, o şaxəli kökdən şirə çəkir. “Qeybin açarları Onun yanındadır, Onları yalnız O bilir. O, quruda və dənizdə nələr olduğunu bilir. Onun xəbəri olmadan yerə düşən bir yarpaq belə yoxdur. Yerin qaranlıqlarında elə bir toxum, elə bir yaş və elə bir quru (şey) yoxdur ki, açıq-aydın Yazıda (Lövhi-Məhfuzda) olmasın” (Qurani Kərim 6/59). Necə ki, anasının namusunu qorumaq üçün Məryəmin qucağındakı körpə Haqqın əmri ilə dil açdı, eləcə də 30 il əvvəl anasının qucağında ikən zülmə məruz qalan dilsiz körpə bu gün Haqqın köməyi ilə düşməni əzir.
Ey Vətənimin sahibi! Gələcəyimin işığı! “Ey böyük sabahın gur səsi gənclik!” Bu gün ölüm yoxdu, Şəhadət var! Qoruduğun torpaq deyil, Müqəddəs Anandır! Bu gün Sənin üçün Haqqın açdığı uğurlu bir Yol var. İrəli!
Daşların işığı (
Mən Göyçənin Zod qəsəbəsində doğulmuşam: qızıl mədənlərinin olduğu bir yerdə. Sonra da Azərbaycanın ən yüksək nöqtələrindən birində – Daşkəsəndə böyümüşəm və dünyanı buradan tanımışam: daşların kəsildiyi, dağların yarılıb içindən dəmir filizi, mərmər, kobalt, daha nələr çıxartıqları bir yerdən. Bəlkə bu səbəbdən daşlara marağım olub, onların mistikasına inanmışam. Bu il Coğrafiya İnstitutunun əməkdaşı geoloq alim Rəşid Fətəliyevin Qurani Kərimdə xatırlanan qiymətli daşlar haqqında məqaləsini oxuyanda keçmiş marağım təkrar canlandı, hətta Rəşid müəllimlə bərabər bir elmi-nəzəri seminar da keçirtdik. Ancaq hələ nə qədər deyilməmiş sözlər, həqiqətlər qaldı. Hər halda indiyə qədər öyrəndiklərimi paylaşım.
Müqəddəs mətnlərdə qiymətli daşlar
Ləl-cəvahirat həmişə insanın malik olduğu qüdrətin, hakimiyyətin göstəricilərindən biri kimi qəbul olunur. Hələ “Min bir gecə” nağıllarından yadımdadır ki, səyyahlar, həramilər bir sandığa yerləşən cah-cəlala arxalanıb qüdrəti dünyanı ehtiva edən Yaradana asi çıxıb, hətta Ona meydan oxuyublar. Yəqin daş-qaşların parıltısı insana özünü az qala Günəş kimi hiss eləməyə imkan verir. Qəribədir ki, sanki azalan mənəvi işığı daş-qaşların parıltısı ilə bərpa etməyə çalışırlar. Bilmirəm bu məsələdə həqiqət payı nə qədərdir, ancaq bir danılmaz həqiqət var ki, zamanın dəyirmanı insanları üyüdür, onların əməlləri, malik olduqları daş-qaşlar isə dəyirman daşının qırağında qalır. Yunus Əmrə demiş,
Mal sahibi, mülk sahibi,
Hanı bunun ilk sahibi,
Mal da yalan, mülk də yalan,
Al, bir az da sən oyalanan.
Bibliyada qiymətli daşların xatırlanması ilk dəfə Davud və oğlu Süleyman Peyğəmbərlərin adları ilə əlaqəlidir. Hər ikisi səltənət və hakimiyyət sahibi olan, uzaq ellərdən hərbi qənimət kimi sandıqlarla qiymətli daş-qaş gətirmək imkanı olan şəxsdir. Bunlarla yanaşı, Tövratda incə bir məqam da var. Yəhudi din xadimi mütləq üzərində yəhudiliyin 12 nəslini simvolizə edən 12 qiymətli daş yerləşən “axirət yaxalığı” taxmalıdır (Çıxış 28, 15–21. 39, 12). Bu yaxalıq üzərində 4 cərgədə yerləşdirilən hər daşın öz yeri var. Məsələn, almaz ikinci cərgədə 3-cü yeri, rubin birinci cərgədə birinci yeri tutur və s. Diqqətə çatdırılan hikmət isə budur: hər nəslin öz xüsusiyyəti, öz parıltısı, öz dəyəri var və bunu bütün yəhudilər əzbər bilməlidir. Əhdi-Cədiddə də daşlar məhz var-dövlətin, qüdrətin simvolu kimi xatırlanır. Qurani Kərimdə isə onların mənasına əlavə notlar da əlavə edilir. Əvvəla burada yalnız dörd qiymətli daş xatırlanır: mirvari, mərcan, yaqut, büllur. Əlbəttə, bunlardan yalnız biri həqiqi daşdır, ancaq digərləri də dəyərinə, gözəlliyinə görə qiymətli daşlar kimi qəbul edilir, onlardan da zinət əşyaları düzəldilir. İkincisi, daş-qaşlar Bibliyada olduğu kimi, həm də müəyyən bir hikməti çatdırmaq üçün istifadə edilir. Əslində, “Bilin ki, var-dövlətiniz də, övladlarınız da ancaq bir imtahandır. Böyük mükafat isə Allah dərgahındadır” (Quran 8/28) deyən Qurani Kərimdə hər ayənin, sözün öz mənası, həqiqəti olduğu göz önündədir. Bu baxımdan, onların var-dövlətdən daha çox, başqa bir hikmətə işarə etdiyinə inanırsan. Məsələn, Qurani Kərimdə cənnətdəki qızlar haqqında deyilir: “Onlar sanki yaqut və mərcandırlar” (Quran 55/58). Bir başqa ayədə isə hurilər qara gözlü və (sədəf içindəki) mirvariyə bənzədilir (Quran 56/23). İstər-istəməz sual yaranır: nə üçün məhz bu daşlar?
Mərcan qiymətli daş deyil, həyatını başa vurmuş dəniz canlısıdır. 6000-ə qədər növü məlumdur. Bir balaca mərcan budağında bir milyona yaxın polip var. Gözəlliyinə, unikallığına görə mərcanları dənizaltı dünyanın gülüstanı da adlandırırlar. Növündən və görkəmindən asılı olaraq müxtəlif yerlərdə zərgərlikdə, tibdə istifadə olunan mərcanın doğma məkanı tropik sular olsa da, sonrakı həyatı başqa dünyada – quruda davam edir. Yetişdiyi mühitə görə də tərkibində yod və kalsium var ki, onlarla ünsiyyətdə olan, onlara toxunan insanların bədəninə keçir və xeyir verir. Ən vacibi isə, inanclara görə sahibini şərdən qoruyur. Yəni bir mühitdə həyatını başa vursa da, digər həyatda da öz aktivliyini saxlayır. Bəlkə də bu səbəbdən mərcan qədim şumerlərdə müqəddəs sayılıb, qədim misirlilər onu əbədiyyət daşı kimi qəbul ediblər.
Mirvari də mərcan kimi, canlı orqanizm sayıldığına görə, onunla oxşar bəzi xüsusiyyətləri var. O da hələ Kleopatra dövründən, yaxud qədim Çin müdriklərindən qalma bir hikmətə görə, gəncliyi dəstəkləyən bir qüvvəyə malikdir. Tibbi baxımdan da təsdiqini tapan məlumata görə, ölmüş bir orqanizm olsa da, mirvari bioloji aktivliyini qoruyur və sahibinə enerji verməyə davam edir. Maraqlıdır ki, hazırda qədim Tibet və Çin təbabətində mirvaridən hazırlanmış içki bədəni toksinlərdən təmizləyir, orqanların funksiyasını tənzimləyir. Həm mirvari, həm də mərcanda vurğuladığımız cəhət budur: insan onlardan istifadə etməyə başlayanda onlar artıq özünün birincidən tam fərqlənən ikinci “həyatını” yaşayırlar. Belə demək mümkündürsə, müəyyən bir zaman kəsiyində var olan bu canlılar bəlli bir ölçüyə və məqama çatanda öz kökündən, mənbəyindən qopur, yaxud qoparılır. Bununla belə, onlar öz sahibi ilə üzvi əlaqə yarada bilir, öz müsbət xüsusiyyətlərini ona ötürə bilirlər.
Yaqut möhkəmliyinə görə qiymətli daşlar arasında ikinci yerdədir, almazdan sonra. Kimyəvi xüsusiyyətlərindən biri budur ki, ultrabənövşəyi və infraqırmızı şüalar xromun üçvalentli ionlarını «qıcıqlandırır», enerji verir və daşlar görünən işıq saçır. Bu işıq həm ürəyə xeyirdir, həm də beyinə. Ən maraqlı tərəfi odur ki, yaqut sevgi ilə doludur və onu taxan şəxs bu müsbət enerjini mütləq hiss edir.
Qayıdaq Qurani Kərimdə təsvir olunan cənnətdəki huri qızlara, ancaq fərqli baxış bucağından. Deməli, huri maddi dünyada həyatını başa vursa da, başqa bir şəkildə ikinci həyatını yaşayan gözəl bir varlıqdır. Yalnız zahiri ilə deyil, qoruyub saxladığı başqa xeyirli xüsusiyyətlərinə görə də, yanındakına xeyir verən, onu ziyanlı şeylərdən qoruyan bir … aksessuar, zinət əşyası kimi. Deməli, hurilər də axirət dünyasının bəzəyi, necə deyərlər, mirvarisi, yaqutudur.
Qurani Kərimdə xatırlanan daha bir qiymətli daş isə büllurdur. Qurana görə cənnətdə qədəhlər büllurdandır: “Onların ətrafına gümüşdən hazırlanmış qablar və büllur qədəhlər dolandırılacaq” (Quran 76/15). Ancaq büllurun bütün keyfiyyəti, xüsusiyyəti başqa bir surədən bəlli olur. Rəvayətə görə, Süleyman peyğəmbər onun sarayına qonaq gələn Səba məlaikəsi Bilqeysi heyrətləndirmək üçün döşəməni büllurdan düzəltdirir: “Qadına: “Saraya daxil ol!”– deyildi. O, sarayı gördükdə onu dərin bir gölməçə hesab etdi və baldırlarını açdı. (Süleyman) dedi: “Bu, büllurdan hamarlanıb düzəldilmiş bir saraydır!” (Qadın) dedi: “Ey Rəbbim! Mən özümə zülm etmişdim. İndi isə Süleymana tabe olub aləmlərin Rəbbi olan Allaha təslim oldum!” (Quran 27/44). Əslində, büllur da qiymətli daş deyil, tərkibində 24% qurğuşun olan şüşədir. Bu səbəbdən ən nazik qatı belə şüşədən daha möhkəmdir. Eyni zamanda daha plastikdir və daha rahat cilalanır. Xüsusi parıltısı və səsi var. Bütün müqəddəs mətnlərdə təqdim edilən bu rəvayətə qayıdaq. Əcəba, özü kifayət qədər zəngin olan bir şahzadəni büllurla, şüşə ilə heyrətləndirmək nə dərəcədə inandırıcıdır? Əlbəttə, ola bilsin ki, büllur o zamanlar hələ Səba elində tanınmırdı. Yaxud büllur döşəməni su zənn etməsi də xanımı heyran qoya bilərdi. Ancaq məsələnin daha dərin qatlarına enək.
Bibliyada bu rəvayətin nisbətən fərqli detalları var. Belə ki, Süleyman peyğəmbər Bilqeysə aşiq olur, ancaq onun bir insan, yoxsa cin olmasını dəqiqləşdirmək üçün əvvəlcə ayaqlarını görmək lazım idi. Peyğəmbər qeyd olunan üsuldan istifadə edir və xanım bilaixtiyar ayaqlarını göstərməli olur. Sonra da bu hiylədən əsəbləşib Süleyman peyğəmbərdən uzaqlaşır. Deyilən faktları birləşdirək və nəticə çıxaraq. Şüşədən fərqli olaraq büllur isinmir, daim soyuqluğunu saxlayır. Aşiq olmuş Süleyman peyğəmbər soyuq düşüncə ilə qərar verməlidir və zəmin soyuq olmalıdır. Digər tərəfdən, Allahın elçisi öz var-dövləti ilə öyünən bir hökmdara göstərir ki, o dövr üçün nadir hesab edilən büllur – var-dövlət ayaqlar altına sərilir və insanlığın, mənəviyyatın təyinində heç bir rol oynamır. Bu baxımdan, Qurani Kərimə görə, Bilqeysin qeyd-şərtsiz məhz Allaha təslim olması məntiqli və ibrətamizdir.
Qiymətli daşların cilalanması
Daşların qiymətini təyin edən onun parıltısıdır, saçdığı işıqdır. İşıq fəlsəfəsinin banisi Şihabəddin Sührəvərdinin yazdığına görə, yaradılış iyerarxiyasında tutduğu mərtəbəyə müvafiq olaraq nurlanan hər bir varlığın mənbəyə – Nurlar Nuruna yaxınlığı onun mahiyyətini və vəzifəsini təyinləşdirir: “Bil ki, nurlar mərtəbəsi sonu vacib olan silsilədir və artıq başqa bir mücərrəd nur alınmayan nurla bitir». Deməli, ilk nurdan başlayan səbəb-nəticə zənciri maddi dünyada, yəni özü nura sahib olsa da, nur verə bilməyən varlıqlarda bitir – mineral və daşlarda. Sührəverdi onu da yazır ki, “Artıq özündən sonra varlıq yaradacaq nura sahib olmayan minerallardan bəziləri «nurlu bərzəxə» (yaqut, qızıl və s.) malikdirlər ki, «adi bərzəxlərə və onların nurlarına bənzəyir və insanları xoşbəxt edirlər». Deyilənlərə xırda bir təhlil verək.
Yaradan Mütləq Nurdur və hər yaratdığında o Nurdan bir zərrə var. Hər yaradılmışın nur payının öz missiyası var. Bəzisi mövcudluğun təminidir, bəzisi isə üstəlik yaradıcılıq qüdrəti verir. Belə nur yalnız insanda var və o, özü də yaratmaqla bərabər, həm də başqa varlığın nurunu kəşf etmək, üzə çıxartmaq bacarığına malikdir. Başqa sözlə desək, insan bütün başqa varalıqların mahiyyətini dərk edə və bu nurlar vasitəsilə nur iyerarxiyası boyunca yüksələ bilir. Dərk etmək – başqa varlıqların da nurunu görmək, anlamaqdır. İnsanın bu bacarığı sayəsində məlum olur ki, hətta ilk baxışda bütün işıqdan mərhum daşın da nuru varmış. Söhbət məhz cilalamaqdan gedir.
Cilalamaq çox geniş mənalı sözdür. Bir ustadın öz tələbəsinin istedadını üzə çıxartması, ona düzgün yol göstərməsi də cilalamaqdır. Heykəltaraşın bir qranit parçasını yonub ondan möhtəşəm heykəl düzəltməsi də cilalamaqdır. Zərgərin bir almaz dənəsini yonub brillianta çevirməsi də cilalamaqdır. Mən yalnız sonuncunu təhlil etsəm də, sözlərim tam mənası ilə hər üçünə aid olacaq, xüsusilə ustad-tələbə münasibətinə.
Nədir cilalamaq? Hər daşın, kristalın optik oxu var. Onu düzgün təyin etmək və bütün cilalanma prosesini ona nisbətdə aparmaqla həmin kristalın parlaqlığını, şəffaflığını, işıq şüalarının “cilvələnməsini” artırmaq mümkün olur. Yəni dəyərini qaldırır. Naşı bir usta əlinin ehtiyatsız hərəkəti xırda bir səhvə, bir çata səbəb olur, nəticədə ən qiymətli daşın qiyməti heçə enir. Deyilənlərdə əhəmiyyətli bir məqam var: ustad gözü daşın daxilindəki işığı – optik oxu görə bilir. Eyni zamanda, ustad əli o işığı gün üzünə çıxarıb onun işığı ilə bütövləşdirir. Necə ki, bir kristallı digərlərindən onun cilası fərqləndirir, eləcə də bir insanı da kütlə arasında əriməkdən onun tərbiyəsi, düzgün təhsili və formalaşmış şəxsiyyəti xilas edir.
Yaddaşın daş işığı
Bir hədisə görə, “hər insan müsəlman doğulur, sonra ana-atası onu yəhudi, xristian və ya məcusi edər”. Müsəlman deyəndə Yaradanına təslim olan insan nəzərdə tutulur. Kontekstə uyğun olaraq bu hədisi belə dəyişmək olar: hər insan eyni doğulur, sonradan içindəki işığın cilalanmasına uyğun olaraq dahi, məmur və ya oğru kimi yetişir. İnsan zatən torpaqdan yaranıb və onun içindəki işığın – ruhun üzə çıxması, şəxsiyyətin formalaşması üçün onun cilalanması zəruridir.
Mirvarinin, mərcanın, oniksin və bəzi qiymətli daşların en kəsiyinə baxanda ağaclarla bir eyniyyət görmək olur: onlarda da illərin, formalaşma prosesinin halqaları mövcuddur. Belə məlum olur ki, hər daş cilalanmadan öncə müəyyən ölçüyə, “yaşa” gəlməlidir, dolğunlaşmalıdır. Hər məkana, yəni orada olan minerallara, şəraitə uyğun olaraq müəyyən daş yaranır. Məsələn, almaz vulkan kraterinin düz boğazında “doğulur”. Belə sərt bir yerdə yetişməsinin nəticəsidir ki, o, daşlar arasında ən möhkəmi, ən qiymətlisidir. Başqa sözlə desək, qiymətli daşlar bir növ həmin məkanın xüsusiyyətlərini özünə hopdurmaqla oranın yaddaşına çevrilir.
İnsan torpaqdan yaranıb və yaddaşı əslində onun “qiymətli daşı”dır. Bu “daş” nə qədər iri, dolğun, möhkəm olarsa, bir o qədər dəyəri yüksək olur. Körpəliyində, uşaqlığında qat üstündən qat gəlir, yaddaş formalaşır və gənclik dövrünə çatanda cilalanmağa başlayır. Onu da mütləq vurğulayaq ki, hər qat tamamlanmalıdır ki, sonralar cilalanma vaxtı bir boşluq yaranmasın, çat verməsin. Bir də baxırsan, kiminsə yaddaşı işıqdan – qayğıdan, diqqətdən məhrum qalır, qara palçıq kimi tapdaq altından çıxa bilmir. Bir başqasının yaddaşının işığı palçıqda qalsa belə, brilliant dənəsi kimi gec-tez özünü büruzə verir, ətrafını nurlandırır.
Əgər insanı möhkəmliyinə görə daşlarla eyni sıraya qoysalar, ən möhkəmi o olar. Almazı yalnız almaz yona, kəsə bildiyi kimi, insanı da yalnız insan cilalaya bilər. Ancaq burada çox əhəmiyyətli bir məqam var. Cilalanmadan asılı olaraq, insan layiqli bir vətəndaş da ola bilir, nəslini, hətta millətini batırmağa hazır olan ayağa bağlanmış ağır daş da. Bir insanın başdaşı o millətin abidəsinə də çevrilə bilir, o millətin xilas olmaq, yaddaşından silmək istədiyi ləkə də. Bəli, daşlar fərqli olur. Kimsə illərin verdiyi təcrübələr nəticəsində qranitə çevrilir, bir başqası heç cür özünü toparlaya bilmir, ovxalanıb quma qarışır.
Bəli, Yaradan yaratdığı hər varlığa bir hökm, bir hikmət yükləyir. Yetər ki, onu görən, düzgün qiymətləndirən məhək daşı olsun…
Göylərin yerə naməsi – Yağış (2019)
Göylərin Yerə naməsi – Yağış
Yağış yağırdı. Elə gözəl, elə narın. Əllərimi Yaradandan nur istəyirmiş açdım yağış altına. Deyəsən yağış da məni görməyinə sevinirdi. Ovcuma deyil, üzümə, gözümə tökülürdü, məni islatmaq üçün damlalar yarışa girmişdi elə bil. Yanımdakı dənizə baxdım. Görəsən, hansı damlalar daha xoşbəxtdir: məni isladan, yoxsa dənizin ləpələrinə qovuşan?! Məni isladan, əlbəttə! Dənizin qoynuna düşənlər doğma ana qucağında mışıl-mışıl yırğalanırdılar, dünyadan bixəbər. Amma mənim damlalarımın hərəsi bir sirr pıçırdayırdı, hərəsi bir ümid cücərdirdi. Əvəzində mən də onlara könül dünyamın qapılarını açırdım. Quru torpağa düşürmüş kimi canıma hopan damlalar yeni həyat qazanmaqlarına sevinirdilər. Hər damlaya könüllərlə ünsiyyət qismət olmur axı!
Nur kimi səpələnən yağışın altında yorulub yerə çökənəcən hərləndim, hərləndim. Sonra da yerdəki gölməçənin içinə uzanıb göydən tökülən bu sirli damlalara baxdım. Özümü torpaq zənn elədim. Bu yağış canıma hopduqca içimdəki ən ülvi arzularımı cücərdəcək, onlar çiçək açacaq və o çiçəklər də beləcə altdan-yuxarı ilahidən gələn bu rəhmət payına tamaşa edəcək, udacaq, nurlanacaq. Üzərimə düşən yağış damlaları həm də ona sevinirdilər ki, deyəcəklərini eşitməyə hazır idim. Bir anlıq səmadakı buludlara baxdım – sanki yalnız mənim üzərimdə durub, mənim üçün yağırdı. Olsun. Qoy, onlardan eşitdiklərimi bölüşüm.
Yağış bərəkətdir. Göylərdən Yerə enən rəhmətdir. Göylərin Yerə naməsidir. Bu namədə nələr deyilir, hansı hikmətlər açılır? Bunu ancaq o yağışda islanandan sonra dərk elədim.
Elə ki, göy üzünü bulud alır hər kəs tilsimlənmiş kimi üzünü səmaya tutur. Baxışlar günəşi axtarmaqdan çox, yağışın yağıb-yağmayacağını bilmək üçün buludların halına baxır. Dərdi aşıb-daşan, ürəyi qübardan qabar bağlayan insanlar bu “ağlayan” buludları onları özlərinə həmdərd görüblər, səslərini, sözlərini onların vasitəsilə eşitdirmək istəyirlər.
Göydə qara buludlar,
Parə-parə buludlar.
Mənim ərzi-halımı,
Apar yara, buludlar.
Əslində göylər yerdəki insanların dərdinə yandıqlarını elə “göz yaşları” – yağışları ilə bildirirlər. Qəribədir, ancaq dərdindən gözləri çeşmə olan insanın göz yaşını yağış damlaları yuyanda sanki dərdin acısı da səngiyir, avazıyır – axı, belə bir həmdərd bölüşür dərdini.
Bu dağlar ulu dağlar,
Çeşməli, sulu dağlar,
Burda bir qərib ölmüş,
Göy kişnər, bulud ağlar.
Yağışı görənlərin ürəyindən keçən arzu, istəklər fərqli olur. Kimsə dərin romantik hisslər yaşayır, kiminsə ürəyini qorxu təşviş alır, kimsə ümidlə, kimsə sevinclə baxır.
Bəzən pampıq kimi ağappaq buludlar karvan kimi düzülüb keçir. Hiss edirsən ki, onları yer üzü qətiyyən maraqlandırmır. Hardansa gəlib hara isə üz tutan buludlar xəyalları xatırladır – uzaqdan baxırsan var, yaxına gedirsən sıxlaşmış, sanki baş-başa verib dərdləşən hava zərrəciklərindən başqa bir şey olmadığını görürsən. Nə danışırlar, nə paylaşırlar, hansı xəbəri daşıyırlar bir özləri, bir də Yaradan bilir. Belə buludlar sanki xoş söhbət arası gülə-gülə aşağı boylanırlar, oradakı ab-havadan xoşhallanıb gülümsəyir, yüngülcə bir yağış da çisələyir, salam verirmiş kimi. Bu o qədər gözəl bir salam olur ki, insanlar çətir götürməyə belə qıymırlar, o salamı olduğu kimi almaq üçün. Düşdüyü yeri islatmağa belə gücü yetməyən bu yağış damcıdan çox sevinc kimi yağır yerə. Maraqlıdır, belə yağışda insanlar öz ürəyindəkiləri də düşünmürlər, yalnız bu yağışın yüngüllüyünə, gözəlliyinə tamaşa edir, günəşlə qarışıb nə vaxt yeddi rəngə düşəcəyini gözləyir, bu damlalara qarışıb uçmaq istəyirlər. Beləcə sənə damla-damla xoşbəxtlik verən bu buludlar süzə-süzə keçib gedir. Bəzən onların belə süzməyindən, qayğısız halından həvəsə gələn insanlar onlara qoşulub uzaq ellərə uçmaq həvəsinə də düşürlər.
Bir də görürsən qapqara buludlar asılır göy üzündən və düz Yerin gözlərinin içinə baxır. Yer də “göydən nə yağıb ki, yer qəbul etməyib” deyib itaətlə bu tutqun simanın nə deyəcəyini gözləyir. Qara quludlar əsir-coşur, baş-başa dəyib şimşəklərini oynadır. Sonra hirsini, hikkəsini yükləyir damlalara endirir Yerin düz başına. İnsanlar sövq-təbii ilə bu qəzəbin səbəblərini öyrənmək, qarşısını almaq, Göylərin könlünü ovutmaq istəyirlər. Bunun üçün qədimdə hətta xüsusi rituallar da keçirirdilər ki, bu qəzəbi yüngülləşdirsinlər, günahlarını yusunlar. Amma qara buludlar sözünü Yerə deyib bitirməmiş keçib getmir. Bəzən bu qəzəb o qədər güclü olur ki, günlərlə “deyinir”, artıq Yer bu deyilənlərin hamısını uda, sinəsinə çəkə bilmir və aşıb daşır. Belə olanda, sanki Yerin təkindəki sular da üsyana qalxıb yağışla həmrəylik göstərib “üzə durur”. Sel-suya qarışır və yağış fəlakətə çevrilir. Bu qəzəbin ən böyüyünü, yağışın hikkəsinə yer sularının dəstək duraraq insanların “günahını” yumasının ən böyük gözdağı Nuh qövmünə verilmişdi. Ancaq o zamandan bəri bəşər övladının günahını yumağa, Haqq-ədaləti xatırlatmağa çox yağış suları axıb.
Bəzən buludlar sanki yer üzünü unudur, küsür ondan, bir qətrə söz belə demək istəmir. Yerin dodaqları bu laqeydlikdən çat-çat olur, ürəyi qübar bağlayır, əli göylərə uzalı qalır. Buludlar gəlir, gedir, ancaq sanki yerin yalvarışlarını, cadar-cadar paralanmış sinəsini görmür. İnsanlar bu vəziyyəti “göylərin yerə qarğışı” adlandırır və qorxur. Yenə əl atırlar rituallara, dualara. Əksər xalqların folklorunda yağış yağdırmaq üçün xüsusi məsasimlər olub, bəziləri hələ də qalmaqdadır: xüsusi mahnılar, dualar, qurban verməklər və s. Bütün bunlar yeri unutmuş göylərin diqqətini cəlb etmək, yerin dərdindən agah edib, yağış istəmək idi.
Bunlarla bərabər bir də xüsusi bir yağış var – Yerə aşiq olan Göylərin sevgi dolu damlaları. Öz sevgisini elə gözəl, elə şövqlə yağdırır ki, Yerin başına lap gül ləçəkləri kimi ələnir. Yağış deyəndə, rəhmət deyəndə ilk yadıma düşən, nədənsə, məhz bu yağış olur. Bu ünsiyyətdə nə külək olur, nə qəzəb, nə sirr olur, nə ummaq. Göy və yer baş-başa bir yağış sevgisi, səmimiyyəti yaşayırlar. Mənbələrdə İmam Əlinin (ə) belə bir yağış duası var: “Allahım! Həyat bəxş edən, doyuzduran, pakizə, bərəkətli, şəffaf yağışı Öz tərəfindən bizə nazil et. O yağışı ki, bərəkətli bitkiləri, yaşıl və təravətli yarpaqları cücərdər. Zəif bəndələrinə onunla güc ver və ölmüş torpaqları onunla canlandır!”. Məhz bu yağış bərəkətdir, rəhmətdir. Məhz bu yağış üçün Məhəmməd peyğəmbər (s.) namaza dayanıb: “Allahım,bu yağışdan bizə fayda ver” (Buxari:2/518). Məhz bu yağış zamanı göylərin rəhmət qapıları taybatay açılıb Yerdən yüksələn duaları qəbul edir.” Bu yağışın damlaları sevgililərin romantik hisslərini oyadır, sənətkarın yaradıcılıq ilhamını pərvazlandırır. Bu yağışda iman dolu ürəklər özünə lazım olan hikməti tapa bilir. Bu yağışda sanki bir ezackar qüvvə var: insan bütün sirlərini xatırlayır və onu təkrarlamaq, yağışla bölüşmək istəyir. Kiçik, ancaq əhəmiyyətli bir həqiqəti anladım: bəzən ürəyinin ən dərinliyində gizli saxladığı bir duyğunu insan bölüşmək istəyir, məsələn, yağışda çətirsiz gəzmək, gecəyarı küçənin ortasında uzaqdan eşitdiyin valsa oynamaq, yanan ocağın qabağında oturub çöldə yağan damlaların pəncərəni döyəcləməsini dinləmək. Dəlilikdir, amma ürəyindən qopur, həmsöhbətini arayır və bunun üçün … reallığından vaz keçməyə də hazır olur. Bu səbəb üzündən doğma yadlaşa, yad doğmalaşa bilir.
Bulud həyanım olsun,
Sözüm, fəryadım olsun,
Yağışın hər damcısı
Yara bəyanım olsun.
Dediklərim yalnız bir dəfə sevgi damlalarında islanmağın nəticəsidir. Əslində belə yağışda islanmaq hər adama qismət olmur. Görünür dualarım qəbul olunubmuş.
Virusların hökmü, yaxud taclı viruslar (2020)
Keçmişdə xanlar, sultanlar hamama gedəndə bütün küçələr boşaldılırdı. İndi bu koronavirus – taclı virusun gəlişi lap ona oxşadı. Tacın qüdrətinə bax! Virus olanda nə olar?! Tacı var, deməli, gücü də var, hökmü də. Bilmirəm tacı o virusun başına kim qoyub, nə məqsədə qoyub, ancaq bilirəm ki, o, Allahın yox, məhz insanın bəlasıdır. Hər halda bu, onun ən son “nailiyyətdir.” Əslində, mənim işim viruslarla deyil, insanlarladır, ona görə də birbaşa keçirəm mətləbə, yəni virusla üz-üzə duran, bəzən də … qol-boyun olan ali məxluqa.
XXI əsrin insanının qürur duymalı çox nailiyyəti var: yüksək texnologiyaların kəşfi, kainatın ənginliklərinin fəthi, Allahın yaratdıqlarının dəqiq surətini yaratmaq hünəri – qiymətli daşlardan tutmuş, insanın klonlaşdırılmasına qədər. İnsan az qala özünü Mütləq Yaradanla eyni səviyyədə görüb, bəzən hətta Ondan yüksəkdə də görüb özünü Onun müdafiəçisi zənn edir, Onun səlahiyyətlərini öz üzərinə götürmək iddiasına düşür. Ancaq bir məsələ illərdir, əsrlərdir dəyişmədən qalır: insan öz qazdığı quyuya düşməkdən bezmir ki, bezmir. Nəinki bezmir, daha geniş qazmağa davam edir. Nə demək istədiyimi izah edim.
Bəlalar iki cür olar: Allahın göndərdiyi və insanın törətdiyi. Allah təalanın bəlası gələndə onun qarşısını almaq olmur. Yaradan sunami, ildırım, daşqınlar, zəlzələlər, vulkanlarla bir anda nə demək istədiyini bəşəriyyətə “qandırır” və sonra onu qoyur özü ilə baş-başa. Bu fəlakətin necə, nə üçün baş verdiyini anlamaq, dağıntıların altından necə çıxmaq, viran qalmış yurdunu təkrar necə çiçəkləndirmək artıq insanın öz biliklərindən, fiziki və mənəvi gücündən asılı olur. İnsanın yaratdığı bəlalar isə fərqli olur. Gah oturduğu yerin, yediyi nemətin təmizliyinə riayət etmədiyinə görə taun, vəba tutur. Gah heyvanlar üzərində sınaqlar keçirtməkdən bezib insanları laboratoriya dovşanı kimi istifadə edib QİÇS yaradır. Gah da düşməni altdan-altdan çökdürmək üçün bioloji silahlar düşünür, yaxud atom bombası kəşf edib, sonra da radiasiyadan doğulan, mutasiyaya uğrayan əcaib nəsilin problemlərinin həllini axtarır. Tarixən həm Allahın bəlası, həm də bəşərin bəlası dönə-dönə baş verir, ara-sıra gəlib insanlara cəhənnəmi yaşadıb geri çəkilir. Yalnız bir dəhşətli faktdı deyək ki, XXI əsrdə, yəni 20 il ərzində 4 böyük sunami yaşanıb.
Əslində, bəşərin bəlası elə də mürəkkəb bir hadisə deyil. Müəyyən səbəbdən aktivləşən bir virus nəzarətdən çıxır, “müstəqilləşir”, coşur-daşır, olduğu dar çərçivəni dağıdır və öz diktəsini etməyə başlayır. Bu virusun hakimiyyətinin gücü və miqyasına görə ya epidemiya, ya da pandemiya adlanır. Məsələn, hələ Bibliyada xatırlanan və rəvayətə görə gəmiricilərlə şəhərdən şəhərə səyahət edib oraları viran qoyan taun sonralar daha bir neçə dəfə – VI əsrdə Şərqi Roma İmperiyasında, XIV əsrdə və XIX əsrin sonunda pandemiya səviyyəsinə çatıb. Hər gəlişində də böyük insan itkisi, vahimə yaşanıb.
Bəlanın gətirdiyi faciənin daha dəhşətli bir tərəfi də var: ən ali dəyərlərdən danışan insanın ölüm qorxusu, özünüqoruma hissinin təsiri və təzyiqi ilə heyvani instinktlərinin bütün keyfiyyətləri üstələməsi. Anidən cəmiyyət özünüsevən eqolar toplusuna çevrilir. Sanki sivilizasiyanın çağırışları, yüksək texnologiyalar itir və canlılar arasında təbii seçim prosesi başlayır: biri digərinin dərdi üzərindən varlanmaq eşqinə düşür, bir başqası yaranmış mühitdən karlı çıxmaq yolunu axtarır, biri digərini tapdalayıb xilas olmaq istəyir. 2011-ci ildə Yaponoiyada baş verən sunaminin statistikası dünyanı dəhşətə gətirmişdi: ölüm sayı – 15 524, itkin – 7 130, yaralı – 5 393 nəfər. Bu rəqəmlər yadda çətin qalır, amma dünyanı bir fakt daha çox heyrətə salmışdı və düşünürəm, hələ uzun illər unudulmayacaq: yaponlar heyvani instinktlərinə təslim olmadılar. Anna Axmatova demiş, “taunun, müharibənin sonu gələcək, fərman verilib. Bəs zamanın gətirdiyi dəhşətdən bizi kim qoruyacaq?”
İnsanlar Allahın bəlasını vaxtında öyrənmək üçün yeni texniki avadanlıqlar düşünür, özünü qorumaq üçün vasitələr tapır, sonra da…. eyni bəlanı yaratmaq eşqinə düşür. Qəribədir, o, daha çox ölüm gətirən fəlakətləri “yüyənləyib”, “əhliləşdirib” öz marağı üçün istifadə etmək istəyir. Məsələn, fərqli zamanlarda ölkələri ağuşuna alan, VI əsrdə 100 mln, ikinci yayılma zamanı – XIV əsrdə isə dünya əhaləsinin üçdə birini – təqrbibən 25 mln insanın ölümünə səbəb olan taunu II Dünya müharibəsində Yaponiya bioloji silah kimi istifadə etdi və xəstəliyin daşıyıcıları olan birələri bir aviabomba şəklində düşmən tərəfə – Çin, Koreya və Mancuriya ərazisinə atdı. Yaxud artıq məlumdur ki, okeanda nüvə bombasının sınağını keçirtməklə dəşhətli gücdə olan sunami yaratmaq mümkündür. Kim bilir?! O deyilən sunamilərdən hansı isə bəlkə elə kiminsə “oyuncağının” sınağının nəticəsi olub? İnsanın tanrılıq iddiası, başqalarının həyatını idarə etmək həvəsi tükənmir!
Bəşəriyyət tarix boyu bir neçə dəfə fərqli bəlalarla üzləşib, az qala məhv olmaq təhlükəsi ilə üzləşib. İnsan da bu olanlardan dərs alıb. 1928-ci ildə ingilis mikrobioloq Aleksandr Fleminqin təsadüfən penisillini – ilk antibiotiki kəşf eləməsi “Taym” qəzetinin yazdığı kimi, bütün tarixi dəyişdi. Bəli, insan təhlükəli xəstəlikləri nəinki ram etməyi öyrəndi, üstəlik… yeni xəstəliklər yaratmağa, olanları öz marağına uyğun istifadə etməyə həvəsləndi. Belə bir maraqlı faktı da demədən keçməyək ki, bəzən insanın öz səhlənkarlığı, yaxud qara məqsədli niyyəti səbəbindən yaranmış xəstəlikləri Allahın adına yazmaqla da onu bir silaha çevirməyə nail olublar. Məsələn, orta əsrlərdə dönə-dönə təkrarlanan taun xəstəliyinin əlacını, səbəblərini İbn Sina dəqiqliklə tərif etsə də, din xadimləri bunun əslində Allahın bir cəzası olduğuna insanları inandırmağa bacarırdılar.
Bəli, virusların hökmü var və onların taxt-tacını əlindən alana qədər insanlar ciddi zərər görüb. İnsan yer üzünün ən ağıllı məxluqu olduğuna görə, gec ya tez həmin bəladan qurtara da bilir, onun bir daha baş verməməsi, yaxud daha az zərərlə ötüşməsi üçün bütün biliyini və bacarığını işə də salır. Amma vay o haldan ki, insan gücünü belə viruslarla birləşdirə. Düzdür o, öz işini laboratoriyalar, bioloji silahlar vasitəsilə və siyasi maraqlar xətrinə edir. Ancaq nəticə eynidir: o insan da gəmiricilər, həşəratlar kimi həmin virusların daşıyıcısına çevrilir.
Allahın bəlasından fərqli olaraq bəşəri bəlanın bir xüsusiyyəti də var: insan təkliyə düçar olur. İnsan sosial varlıqdır. Müəyyən ilahi həqiqətlərə vaqif olmaq üçün özü ilə baş-başa qalmağı zərurət olsa da, şəxsiyyət kimi yetişməsinin, dəyərlərinin cilalanması üçün digər insanlarla ünsiyyətə, cəmiyyətə ehtiyacı var. Bəlaların gəlişi insanın bu keyfiyyətinin də gizli məqamlarını üzə çıxarda bilir. Allahın bəlası gələndə şüuraltı olaraq insanlar bir-birinə doğru can atır, tək qalmaq istəmir. Bununla özündən qat-qat güclü olan bir fəlakətdən qorunacağını, heç olmasa sağ qalacağını ehtimal edir, inanır. Bəşərin gətirdiyi bəla isə əksinə, insanları bir-birindən vahimələndirir, uzaq salır. Təhlükəsizlik tənhalıqda olur! Bu könüllü bir təcrid olmadığına görə, insan əziyyət çəkir. Tarixə də baxanda əmin olursan ki, hər zaman bəşər özü də bilmədən bütün gizli “istəklərini” reallaşdıran virus “istehsal edir”.
İndi də insanlığı XXI əsrin başqa bir bəlası – koronavirus sınağa çəkir. Bəşər ümmanına bir nüvə bombası – taclı virus düşüb, sunami qalxıb, dağıntılar var. İndi insan qalıb özü ilə üz-üzə. İstər-istəməz bir müqayisə gəldi ağlıma. Son zamanlar texnologiyalar insanları zatən ayrı salıb. Sosial şəbəkələr canlı ünsiyyəti üstələyib. İnsanlar, xüsusilə gənclər küçədə qulaqlıqla gəzir ki, ətrafı görüb, eşitməsin. Hər kəs yalnız öz dediyini eşidir, öz həqiqətini qəbul edir, əks mövqeni şişlə qarşılayır. COVID-19 sanki məhz reallığın inikasıdır. İnsan daha bir virus “kəşf elədi” və dövrün bütün niyyətini necə mükəmməl əks etdirdiyini görüb başına bir tac da qoydu! Acı ironiyadı, ancaq reallığın ifadəsidir, daha doğrusu, mənzərəsidi. Özünü təkliyə düçar edən və bununla xoşbəxt olduğunu zənn edən müasir insanın, necə deyərlər, “istədiyi yar idi, yetirdi pərvərdigar”.
Qədim Roma komediantı Plavt təqribən e.ə. 3-cü əsrdə özünün “Uzunqulaqlar” dramında ilk dəfə bu məşhur sözü işlətdi: “insan insanın canavarıdı”. Buna qarşılıq və etiraz olaraq Seneka dedi, “yox, insan insan üçün müqəddəsdir”. Ancaq kimdir filosofu dinləyən?! Bir komediantın sözü döndü müdrik hikmətə, oturdu yaddaşlarda. Artıq XVII əsrdə başqa bir filosof Tomas Hobbs hər iki fikri qarşılaşdırıb dedi ki, “tərəf tutmadan danışsaq, hər iki fikir haqlıdır: insan insanın Tanrısıdır, ancaq bu da düzdür ki, insan insanın canavarıdır. Birinci, əgər insanları öz aralarında müqayisə etsək, ikinci əgər şəhərləri müqayisə etsək düz olar”. Belə düşünmək olar ki, bunu deyən XVII əsrin ingilis reallığından – müharibələrin, üsyanların, inqilabların fonunda, yəni siyasi mənzərəni şərh edən Hobbs deyib, bəşəri dəyərlərin əhəmiyyətini axtaran filosof kimi yox. Üstəlik, Hobbs çox incə bir faktı da vurğulayır: insan insanın tanrısıymış! Göydəki Yaradanı unudan, təbii ki, yerdə tanrılıq eşqinə düşəcək və bu yolda hər üsula əl atacaq. Dostoyevski təsadüfən demirdi ki, “Allahsız vicdan dəhşətdir, o, mənəviyyatsızlığa qədər azıb gedə bilir.”
Maraqlıdır, sivilizasiya yaratmaq qüdrətində olan İnsan ölüm qorxusu ilə ruhunun ali qatından heyvani səviyyəsinə düşürsə, bu, sonuncunun daha güclü olduğuna dəlalət etmirmi?! Burada bir incəlik var. Elə ki, insan insan kimi yox, heyvan kimi yaşamağa başlayır, yaxud özünü ölümün əlində tələyə düşmüş heyvan kimi hiss edir, onda heyvani instinklər baş qaldırır. Bəs bu, niyə baş verir?!
Hisslər yüngüldür və hakim olduqları hər şeyi yüngülləşdirir. Ali ideyaları dərk etmək, onlar can atmaq və bu yolda olan maneələri dəf etmək çox ağırdır. Hisslərin hökmündə olan insan üçün təfəkkürün mövcudluğu arzuolunmazdır, çünki ağıl hisslərin ayaqlarından tutub yerə endirir, qanadlarına qurğuşun bağlayır. Qorxu, yaxud xoşbəxtlik hissləri oyadır və düşüncə zəif olanda iflic vəziyyətə düşür. Belə olanda… heyvani, bioloji instinktlər aktivləşir, ön plana keçir. Bunu bilən insanlar öz niyyəti xətrinə qarşıdakının düşüncəsini oyundankənar vəziyyətə salmağın min bir üsulunu işləyib hazırlayır və tətbiq edirlər. Faust biliklərə, sehrli gücə, hökmə sahib olmaq üçün İblislə müqavilə bağladığı kimi, bəzi insanlar da başına tac, bank hesabına böyük məbləğlər qoymaq üçün … viruslarla müqavilə bağlamalı olur.
İnsan zərgəri – Ustad (6, 2019)
Qurani Kərimdə hikmətli hekayətlər çoxdur: tarixi faktlar, hadisələr… Biz bu hekayətlərdən birindən yazmaq istəyirik: bütün müqəddəs mətn boyu yayılmış, ayələrin mənasının alt qatında, əslində isə açıq aşkar bir hikmətdən. Məlum olduğu kimi, Qurani Kərimdə ayələr iki cürdür: “O Kitabın bir qismi mənası aydın ayələrdir ki, bunlar da Kitabın anasıdır. Digərləri isə mənası aydın olmayan ayələrdir” (Qurani Kərim 3/7). Biz məhz ikinci növ ayələrdən danışırıq. Yox, biz əsla “qəlbində əyrilik olanlardan” deyilik və “fitnə-fəsad törətmək və istədiyimiz kimi yozmaq” niyyətimiz yoxdur. “Biz onlara iman gətirdik, hamısı bizim Rəbbimizdəndir”, – deyənlərdənik. Biz ayələrin alt qatında gizlənən, əslində açıq-aşkar bir həqiqətdən danışmaq istəyirik: Ustad-şəyird münasibətlərindən.
Bir qüdsi hədisdə deyildiyinə görə, Yaradan tanınmaq istədiyi üçün xəlqi yaratdı. Beləcə bütün yaradılmışlar Mütləq Varlığın anladan mahiyyətə sahib oldular. Bu səbəbdən bütün kainat ən gözəl biçimdə və mükəmməl bir harmoniya içindədir və onlara baxan mütləq onun Yaradanını görə bilir. Kimsə buna möcüzə deyir, bir başqası İlahi qüdrət. Bu gözəlliklə kifayətlənməyən Haqq Təala bir də İnsan yaratmaq istədi: “Sənin Rəbbin mələklərə: “Mən yer üzündə bir canişin bərqərar edəcəyəm!”– dedikdə, onlar: “Biz Səni həmd-səna ilə təriflədiyimiz və Səni müqəddəs tutduğumuz halda, Sən orada fəsad törədib qan salacaq bir kəsmi yerləşdirəcəksən?”– söylədilər.” (Quran 2/30) Onun ilahi niyyətini anlamayanlar əks çıxdılar, üsyana qalxdılar, torpaqdan yaranan bir varlığın üstün ola biləcəyinə şübhə etdilər. “(İblis) dedi: “Mən ondan daha xeyirliyəm. Çünki Sən məni oddan, onu isə palçıqdan yaratdın!” (Quran 38/76) Bax, Yaradan: “Şübhəsiz ki, Mən sizin bilmədiklərinizi bilirəm!” (Quran 2/30) – deyən an həmin hikmətli gizli hekayət başlayır. Yaradan Özünün bildiyi adları yaratdıqları arasında yalnız İnsana öyrətdi: “(Allah) Adəmə bütün (şeylərin) adlarını öyrətdi. Sonra onları mələklərə göstərib dedi: “Doğru danışanlarsınızsa, bunların adlarını Mənə deyin!” (2/31). Yaradan adları məhz onları anlaya biləcək birinə öyrətmişdi və İnsanın digərlərindən üstünlüyünü göstərmək üçün məhz bu bilgiyə istinad edir, yalnız özünün bildiyi adları insandan soruşur: “Ey Adəm, bunların adlarını onlara bildir!” O, bunların adlarını onlara bildirdikdə (Allah) dedi: “Mən sizə demədim ki, göylərdə və yerdə olan qeybi, aşkara çıxartdığınızı və gizli saxladığınızı bilirəm?” (2/33). Deməli, Allah Yer üzündə yalnız yaratdığı varlıqlarda işarət olaraq görünmək deyil, məhz tanınmaq istədi və bu bacarığı, qüdrəti yalnız İnsana verdi. Bununla onu bütün varlıqlardan daha yüksək bir məqama sahib olduğunu təsdiqlədi.
Bu etibara möhür vuran isə göylərin, yerin və dağların deyil, İnsanın qəbul elədiyi əmanət oldu: “Biz əmanəti Onlar onu daşımaqdan (qorxub) imtina etdilər. Lakin insan onu boynuna götürdü. Doğrudan da, o, zalım və cahildir (Quran 33/72). Bəzi alimlərin fikrinə görə, ayədə insan məhz «zalım və cahil» olduğuna görə Allahın əmanətinə sahib durmasına işarə edilir. Bizim fikrimizə görə isə (bu barədə yalnız olmamağımız da istisna deyil), insan əmanəti alana qədər «zalım və cahil idi» və məhz bu biliyə, imana – əmanətə sahiblənməklə insanlıq səviyyəsinə ucala bilir. Yalnız insana düşünmək, öz düşüncəsi sayəsində mənən kamilləşmək, kamilləşdikcə öz cəmiyyətinə, xalqına yardım etmək imkanı verilib. Bunu az qala hər ayətində xatırladan Allah Təala insanlara müraciət edir: «Bunu heç düşünmürsünüzmü?» İslam kor-koranəlik və fanatizm tərəfdarı olmayan bir dindir. O, hər müsəlmanı öz dinini tanımağa və onu dərk edərək yaşamağa çağırır: «Hər toplumdan (firqədən) dini anlayan və öz xalqına yol göstərən bir tayfa [olmalıdır]» (Quran 9/122).
Bu, İnsanın ilk öyrənmə məqamıdır. Bu ilk məqam onun bütün varlığını təyin edir. Və bu proses, Məhəmməd peyğəmbərin (s.) də buyurduğu kimi, “qəbr evinə kimi davam edir”. Mənsur Həllacın “Kitab ət-Təvasin” əsərinin birinci bölümü – “Çıraq ta-sini” Məhəmməd peyğəmbərə (s.) həsr olunub. Burada mütəfəkkir insanın İblisdən yalnız Allah yanındakı məqamına görə deyil, həm də kamilləşmək imkanına və bacarığına malik olmasına görə üstün olduğunu göstərir. Bəli, insan torpaqdan yaranıb, ancaq ruhunun malik olduğu biliklər onu Yaradanına “iki yay məsafəsi qədər yaxınlaşmağa” (Qurani Kərim 53/9) imkan verir. Ancaq insanın maddi tərəfi daha ağır gələndə o bu ülviyyəti, müqəddəsliyi, öyrəndiklərini unudur. Məhz bu unutqanlığın qarşısını almaq, insana onun ucağılığını daim xatırlatmaq üçün Allah Təala bəşəriyyətə öz elçilərini, onların vasitələri ilə müqəddəs mətnlərini göndərib. Məhəmməd peyğəmbərlə (s) elçilik missiyası xətm olundu. Lakin Allahın sözləri bitməyib, axı “Əgər yer üzündəki bütün ağaclar qələm olsaydı, dəniz də (mürəkkəb olub) ardından ona yeddi dəniz də qatılsaydı, yenə də Allahın Sözləri qurtarmazdı. Həqiqətən, Allah Qüdrətlidir, Müdrikdir” (Qurani Kərim 31/27). Bunun üçün Allah yenə də təmiz ruhları seçir, bəndələrinə həmin ruhlar vasitəsilə müraciət edir, onları öyrətməyə davam edir. Missiya – Allahın insanları qəflət yuxusundan ayıldan sözlərinin seçilmiş ruhlar vasitəsilə səslənməsidir. Bəli, sonuncu peyğəmbərlə (s.) vəhyi qəbul edən peyğəmbərlik kəsilib. Vəhy isə kəsilməyib, kəsilə bilməz – Allah öz bəndəsi ilə ünsiyyətini kəsməz! Və Allahın seçimi, vəkaləti bu gün sözün ən ülvi mənasında missiya şəklində təzahür edir. Bu seçilmiş şəxslərin, bir zamanlar tək peyğəmbərin öz çiyninə götürdüyü yükü sonralar müəllimlər – Ustadlar hissə-hissə öz öhdəsinə götürür. Bəli, hər insan yalnız Haqq Təalanın bildiyi adları, ən vacibi isə ilahi əmanəti qəbul edib, lakin heç də hamısı onu dərk edə bilmir. Məhz dərk edən şəxslər Ustad adı qazanır, çünki onlar özləri dərk etməklə kifayətlənməyib, başqalarına da bu idrak yolunu öyrədir, bu yolda bələdçilik edir. Bəli, Allahdan insana gələn ilahi xətt heç vaxt qırılmır və heç vaxt sevgidən məhrum olmur. İnsandan Allaha doğru uzanan yolun qırılmamasının, başqa yerə sapmamasının qayğısına isə Ustadlar qalır.
Xəzinəni, qiymətli daş-qaşları tapmaq, əldə etmək asan iş deyil, buna ağıl da, onu cilalayıb içindəki nuru, gözəlliyi aşkarlamaq isə daha böyük ustalıq, məharət tələb edir. Axı almazı cilalayaraq onu qiymətli brilyanta, yaxud kəsici alətə çevirən məhz usta əlidir. Bəli, matrisa olan və özündə neçə cür keyfiyyətləri ehtiva edən gəncin qızılgül kimi ətir saçacağı və ya qanqal kimi ətrafını incidəcəyi onun ustadından asılıdır. Qısa bir nəzər salsaq, əmin olarıq ki, tarixdə orijinal səhifə yazmış heç bir gənc ustadsız olmamışdır. Makedoniyalı İsgəndər Aristoteldən, Hz. Əli Məhəmməd peyğəmbərdən (s), Fateh Sultan Məhməd Ağ Şəmsəddindən, Şah İsmayıl Xətai Şəmsəddin Lahicidən öyrənmişdir. Eləcə də Xətai mənəvi ustadı kimi ulu babası Səfiyəddin Ərdəbilidən gələn mərifət yolunun və Səfəvi adının yükünü daşımaq məsuliyyətini öz üzərinə götürmüşdür. Başqa sözlə desək, hər istedadlı gəncin yanında bir kamil ustadın olması zərurətdir – qiymətli bir daşın cilalanması üçün.
Ustad-şəyird münasibətində daha bir incə məqam da budur ki, Ustad ilk növbədə əbədi hikməti çatdırır, miras kimi. Peşə, bacarıq fiziki göstəricilərlə, zahiri şəraitlə, şərtlərlə sıx bağlı olduğuna görə, ikinci mərhələdə gəlir. Bu səbəbdəndir ki, Aristotelin, Ağ Şəmsəddinin tələbələri tarixdə sərkərdə kimi qaldılar. Ancaq onlar yalnız sərkərdə olmalıdılar. İsgəndərin adını tarixə yazan, üstəlik onu tanrılar sırasına qaldıran fakt onun Hindistana qədər uzanan fəthləri deyil, yaratdığı imperiyada həm də yüksək mədəniyyət qoyub getməsidir. O, dağıdan bir zalım, despot olmayıb, tutduğu torpaqlara öz millətinin yüksək mədəniyyətini də aparıb və yerli mədəniyyətlərlə assimilyasiya yaratmağa çalışıb. Plutarxın yazdığına görə, o özündən sonra 70-dən çox şəhər tikib qoyub gedib. Qədim salnaməçi yazır: “Əgər filosoflar insan xarakterində ibtidai qəddarlığı əhliləşdirməyi özlərinin ən böyük xidməti hesab edirlərsə, o zaman böyük miqdarda tayfaları yenidən tərbiyə etdiyinə görə, İsgəndər ədalətlə böyük filosof hesab edilməlidir”. Bu, malik olduğu əbədi hikmətin, onun uşaqlığından öyrəndiyi və yaddaşına hopan “İliada” hikmətlərinin nəticəsi idi.
Yaxud tarixçilərin yazdığına görə, hələ İslam peyğəmbərinin (s.) dövründən bu yana aktual olan, ancaq heç cür reallaşdırıla bilməyən İstanbulun fəthi məsələsində Sultana ən güclü dəstək verən və bütün fəth boyu öz dəyərli məsləhətləri ilə ona lazımi strategiyanı öyrədən şəxs böyük sufi şeyxi Əbu Həfs Şihabəddin Sührəvərdinin nəticəsi Ağ Şəmsəddin olmuşdur. Tədqiqatlardan birində fəth öncəsi keçirilən toplantı belə təsvir edilir: “Toplantı esnasında söz alanlardan bir kişi, İstanbul’un İslam Peygamberi döneminden itibaren kuşatıldığını ve bunların dahi başarılı olamadığını ifade etmiş ve peygamberin bir hadisine atıf yaparak bu fethin ancak Mehdi tarafından gerçekleştirilebileceğini ileri sürmüştür. Bu görüşe karşı olarak Akşemseddin, İstanbul’un Mehdi tarafından fethi meselesinin gelecek dönemle ilgili olduğunu ifade etmiş ve şehrin öncelikle II. Mehmed tarafından fethedileceğine olan inancını dile getirmiştir”. Söhbət bir şəhərin zəbtindən daha çox, İslam dininin digər dinlər arasında öz yerini sabitləşdirməsindən, söz sahibi olmasından gedirdi. Bunu dərk etmək üçün Ağ Şəmsəddin kimi bir mürşidin, Haqq bələdçisinin dərin təfəkkürünə ehtiyac var idi. Sultan Məhmədin bir Fateh kimi uğuru öz ustadının göstərdiyi yolla Haqqa doğru getməyi oldu. Öyrəndiyi hikmətlərin əks-sədası kimi o, sonralar da öz səltənətində mütərəqqi islahatlar apardı, elm ocaqları yaratdı. Bir sözlə, qılıncı ilə Krımdan İtaliyanın şimalına qədər uzanan İmperiyanı quran Fateh Sultan həm də qələmin, hikmətin dəyərini göstərdi. Böyük İsgəndər, Həzrəti Əli, Sultan Fateh, Şah İsmayıl və daha kimlər…
Ustad insanın “ilk dərsində” öyrəndiklərini və Haqqa gedən yoldakı hikmətləri xatırladan bələdçidir. Belə dərsi almaq hər kəsə nəsib olmur. Bu, ağır bir prosesdir – bütün varlığını, şəxsiyyətinin formalaşmasını ona etibar eləməkdir, qeyd-şərtsiz ona itaət göstərməkdir . Qurani Kərimdə deyildiyi kimi, “(Xızır )dedi: “Doğrusu, sən mənim yanımda səbr edə bilməzsən” (Quran 18:67). Bəli, hər kəsdə bu səbr, bu itaət olmur. Onsuz da zamanı çatanda həqiqi mürşid müridinə öz əlləri ilə xirqə geyindirib bu geniş dünyaya uğurlayr. Onsuz da, müridinin düşüncəsinin artıq kifayət qədər gücləndiyini, nəinki yüngül mehdən, hətta qasırğadan belə titrəmədiyini hiss edəndə onu həyatla baş-başa buraxır. Mürşid, ustad qarşısındakı şagirdinin Allahın öyrətdiklərini bilən və Onun əmanətinə sahib olan birinin olduğunu bilir, sadəcə bunu hələ dərk eləmir. Ustad öz müridinə məhz bunu anlamaqda, daha dəqiq desək, xatırlamaqda yardım edir. Ən vacibi, Ustad öz şagirdinə “Ey iman gətirənlər! Nə mallarınız, nə də övladlarınız sizi Allahın zikrindən yayındırmasın! Bunu edənlər ziyana uğrayanlardır. (Quran 63:9) ayətinin mahiyyətini öyrədir, nisbi və Mütləqin, zahiri parıldı və Haqqın fərqini anladır, nəyə dəyər verəcəyini göstərir.
İnsan dünyasının cüt çırağı – gözlər (5, 2019)
İnsanın yaradılışı mükəmməldir. Bunu özü dərk etdikcə daha çox heyrətlənir, daha çox heyran qalır və hər dəfə etiraf etməli olur ki, öyrəndikləri sonsuz dəryadan bir damladır. “Məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam” nidası məhz o heyrətin səslənməsidir. Bəli, insanlığın ən fövqəladə məqamı ruh və maddi bədənin vəhdətidir ki, hər orqanda əks olunur. İnsan adlı mürəkkəb möcüzəni, mükəmməl sistemi yaratmağa isə yalnız mütləq Varlıq qadirdir. Burada hər orqanın öz funksiyası – missiyası var, onun ruhunun “aynası” isə gözlərdir – şairlərin ən ülvi sözlərlə vəsf etdiyi, qeyri-adi parıltısını vermək üçün rəssamların bütün bacarığını sərf etdiyi gözlər. Bir sözlə, gözlərin də öz fəlsəfəsi, dərin hikməti var.
Gözlərin fəlsəfəsini yəqin ki, onun maddi bədəndən daha çox, ruhla əlaqəli əlaqəli olmasından başlamaq lazımdır. İnsan ruhunun nəbati, heyvani, insani səviyyələrində fərqli şeylər görür, dərk edir, yaşayır. Məhz, ağlına, düşüncələrinə, həyat tərzinə görə bir bitkidən fərqlənməyən insan üçün gözlər bir çiçəyin ləçəyinə bəzəyir – yalnız gözəllik üçündür. Yaxud özünün heyvani ruhundan yuxarı qalxa bilməyən şəxslər isə dünyanı da elə görürlər. Təsəvvür edin ki, torpağın altında yaşayan heyvanların 6 gözü var, milçəyin 4000, çəyirtkənin 30 min gözü var. Həşərat saniyədə 300 kadr görə bildiyi halda insan yalnız 24 kadr görə bilir. Ancaq hikmət nə kəmiyyətdə, nə də zahirdədir. Heyvanların gözlərinin sayı, imkanları böyük olsa da, rəngləri seçə bilmirlər. İnsanın yalnız iki gözü var, ancaq 10 mln rəng görmək iqtidarındadır. Bu baxışlar saniyədə 10 mln bit sürətlə informasiya qavraya bilir. Və bütün bunlar yalnız 400-750 nm diapazonunda baş verir, ondan qısa və ya uzun dalğalar – ultrabənövşəyi və infraqırmızı şüalar isə görünməz qalır. Böyük rəqəmlərdir, ancaq istər-istəməz sual yaranır: gözlər ancaq bunun üçündürmü? Deyil. Hər şeydən əvvəl, ruh insan qatına yüksəlməlidir və yalnız bu halda görülənlər həm də dərk edilə bilər. Burada da baxışların iki səviyyəsi özünü göstərir: ağıl səviyyəsi və könül səviyyəsi.
Ağıl səviyyəsində görülənlər məntiqi təfəkkürlə, qazandığı biliklərlə sistemləşdirilir, nəticələr çıxarılır. Beləcə elmlər yaranır, qanunlar kəşf edilir. Gözlər mikroskopa, hesablayıcı maşına, linzaya çevrilib atomun nüvəsinə, kainatın ən uzaq ulduzuna, Sakit okeanın Marian çökəkliyindəki yosunlara qədər seçə bilir, görünməzi də görünən edir. Gözlər ağılın silahına, silahdaşına, müdafiəçisinə çevrilir. Könülün gördükləri isə fəlsəfənin mövzusudur və biz də məhz ondan danışacağıq.
İnsan ruhunun dediklərini eşidəndə həm də onun göstərdiyini görməyə başlayır. Görülənlər tor qişasında deyil, birbaşa ruhda əks olunur. Belə olan halda da gözlərin əks etdirdikləri ruhun həqiqətləridir və buna görə də heç vaxt yalan demirlər. Orta əsr poeziyasında – divanlarında, xüsusilə ariflərin şeirlərində incə bir məqam var – gözəlin qaşları “qabi-qövseynə” – “iki yay uzunluğuna” bənzədilir. Qurani Kərimdə peyğəmbərin nümunəsində bir insanın Allah qatında yüksələ biləcəyi ən ali məqam “qabi-qövseyn”dir: “O, iki yay uzunluğunda, hətta ondan da yaxın məsafədə idi. Sonra (Allah) Öz quluna nazil edəcəyini vəhy etdi. Könül gördüyündə yanılmır”. (Quran 53/9-11). O ülvi məqama yalnız könül çata bilir. O məqamın qapısı isə gözlərdir. Nəsimi yazır:
Qaşındır qab ilə qövsеyn ki, əsrarına əql irməz,
Vəli bu sirri ol bildi ki, qurban oldu ol yayə.
Arif şair də vurğulayır ki, o məqamın sirrini bilmək üçün heç vaxt yalan söyləməyən, o məqamın verdiyi Haqqa qurban olan könül lazımdır, o gözlərin əsl sirrinə vaqif olmaq üçün könülün dediklərini duymağı bacarmaq tələb olunur. Xətai isə şeirlərinin birində deyir:
Əsrari-məqami-qabi-qövseyn,
Gözlərdə rəvaqi-qürrətül-eyn,
Dillər diləgi, muradi-kövneyn
Allahü Məhəmmədü Əlidir.
Bu səbəbdəndir ki, ürəyin mərd-mərdanəliyini də, satdınlığa yüngülcə meylini də birinci gözlər çatdırır. Dil and-amanla kimləri isə inandığı bir vaxtda, gözlər deyilənlərin yalan olduğunu rahatca xəbər verir. Əllərin itələdiyini gözlər ahən-rüba kimi cəzb edə, əl-qolu məhbusa döndərə bilir. Qəhqəhənin arasında dərin, həzin kədərin də sirrini gözlər açır. Gözlər hövsələsizdir: dildən öncə eşqi bəyan edir. Gözlər cəsarətlidir: bıcaqdan öncə öldürür. Gözlər həm də səmimidir, daha açıqsözlüdür: nə nifrətini gizlədər, nə sevgisini, nə laqeydliyini, nə də yaltaqlığını. Axı, “Könül gördüyündə yanılmır”…
Bəli, məhz gözlər insanın bu dünyaya pəncərəsi, eyni zamanda, könülə açılan pəncərəsidir. Onlara diqqətlə baxanda ürəyi oxumaq olur. Quranda deyilir: “Gözlər Onu (Yaradanı – K.B.) dərk etmir. O isə gözləri dərk edir. O, Lətifdir, (hər şeydən) Xəbərdardır” (Quran 6/103). Əhəmiyyətli bir həqiqətdən agah edir bizi: Yaradan insanın gözlərində olanlardan, daha doğrusu, o “pəncərənin arxasında” baş verənlərdən onun sahibindən daha dərindən, daha yaxşı xəbərdardır. Heyf ki, insan bunu bilmir və hər baxdığında nəinki hər vaxt Haqqı görmür, hətta öz könül dünyasında belə qərib yolçu ola bilir. Yenə də Qurani kərimdə deyilir ki, “Etdikləri əməllərin mükafatı kimi onlar üçün gözlərinə sevinc gətirəcək nələr saxlandığını heç kəs bilmir (Quran 32/17). Deməli, gözlər həm də əməllərin mükafatının güzgüsüdür. Bəli, gözləri təhlil edəndə insanın ruhunun dərinliklərinə baş vurmuş oluruq.
Gözlər var ki, könüldəki nuru ətrafa yayır, baxdığı hər şeyi nura bələyir. Bu baxışlardakı sakitlik, iman məlhəm təsirinə malikddir. Bu nurun mənbəyi Yaradana bağlıdır deyə, heç vaxt sönmür, heç vaxt sahibini qaranlıqda qoymur.
Bəzən ürək dəmirçi körüyünə dönəndə gözlərdən də od tökülür, düşdüyü yeri külə döndərir. Əslində, gözlər alovun dilimlərini çölə vurmasalar, korun-korun yanan ürək kömürə dönər. Sanki alovun işığı adamın getdiyi yolu işıqlandırır. Və insan da beləcə hər yeri qaranlıq görüb yalnız gözündən saçılan odun işığının arxası ilə gedər. Ən vacibi isə, ürək sevgidən də körüklənib közərər, alovlanar, nifrətdən də.
Elə ki, ürəkdəki atəş sönür, onda gözlər kor quyunu xatırladır, Nitsşenin bu sözlərini yada salır: “Müəyyən bir müddət uçuruma baxanda uçurum sizin içinizdən baxmağa başlayar”. Bu uçurum gözlərə nə qədər boylansan da könülün qaranlıq künc-bucağından başqa heç nə görmürsən. Ən zəif anlarında bu kor quyudan yazıqlamış, tənhalaşmış bir könül boylanır, son gününü düşünüb, “məzlum görkəm alır” (Quran 79/9). Lermontov demiş, “atəşsiz baxış, ətirsiz çiçək kimidir”.
Gözlər də var ki, sonsuz dərya kimi baş vurub bütün gözəlliklərdən hali olmaq istəyirsən. İnsana elə gəlir ki, bütün varlığı məhz o gözlərdəki əksidir, orada özünü görməsə, yox olar, bədbəxtlik baş verər. Hər baxışında bir məna, bir həqiqət açılır. Axı, “mömin möminin aynasıdır” və bu ayna da gözlərdir.
Gözlər var ki, içindən iki şahmar ilan çıxıb baxanı çalmağa hazırdır. Maraqlıdır, əgər insan sevgiylə yaranıbsa, o könül yalnız Yaradanın sevgisini sığdıra bilirsə, bəs bu ilan-çayan hardandır? Onlar bu dünyanın gözlərə çəkdiyi “pərdədir”! Quranda belələri haqqında deyilir: Allah onların qəlblərini və qulaqlarını möhürləmiş, gözlərinə də pərdə çəkmişdir. Onlar üçün böyük bir əzab vardır” (Quran 2/7). Nifrət də, hikkə də ayaltı dünyanın həvəsindən yaranan hissdir, bütün rəngləri “udan” qara rəngdir, könül xəzinəsinin üstündə yatan şahmardır! Eşq paylanmaq üçündür. Vay o haldan gözlərdəki pərdə ürəyə işıq düşməyə qoymaya və ürəkdəki eşq paylanmamış qala. Beləcə ürək solar, tükənər.
Gözlər var ki, rentgen kimi qabığın altında nüvəni görməyi bacarır. Belə baxışlar sanki bir yük kimi, düşdüyü yerə ağırlıq verir. Əslində, bu ağır, zəhmli baxışlar ağılın malik olduğu yükü, təcrübəni də hər an özü ilə daşıyır, düşdüyü yeri həmən hissələrə, detallara ayırır, həmən onların mənasını araşdırır və təkrar birləşdirir. Bəlkə də bu səbəbdən belə baxışlar üzünmüddətli olanda baxılan obyekti incidir, narahat edir. Axı, kim istəyər ki, yeddi qıfıl altında gizlətdiyi sirlər bir baxışla bəlli olsun?!
Gözlər var ki, ipək kimi yumşaqdır, baxışları sanki sığal çəkil, isidir. Belə baxışlar əksinə, ağılla öz arasına qalın sədd çəkir, maddi dünyaya məxsus biliklərlə könülün malik olduğu zərif duyğuları kobud bir çərçivəyə salmır. Sanki bu işıq seli xatırladan baxışlardan ağılın xəbəri yoxdur. Baxışlardakı mərhəmət, nəvaziş yüz təmasdan ötə olur.
Gözlər var ki, bumbuzdur, baxışları düşdüyü yeri anında dondurur, çünki ürəyində yağan qarın əks sədasıdır. Onun özü də unudub ki, sonuncu dəfə o könülə bahar nə vaxt gəlib, novruzgülü nə vaxt açıb. Orda nə baş verdiyini yalnız Allah bilir, çünki, “gözlərin xaincəsinə baxışını və kökslərin gizlətdiyini (O) bilir” (Quran 40/19).
Gözlər var ki, heç nə ifadə etmir. Onlar yalnız baxma finksiyasını yerinə yetirir. Onlar baxır, ancaq görmür. Quranda belələrinin təsviri necə də dəqiqdir: “Onların qəlbləri var, onunla anlamazlar; gözləri var, onunla görməzlər; qulaqları var, onunla eşitməzlər. Onlar heyvan kimidirlər, hətta daha çox azğınlıqdadırlar. Qafil olanlar da məhz onlardır” (Quran 7/179). Əslində, dörd gözlə bütün maddi gəlirləri görən, “gözüaçıq” olub bu dünyanın ləzzətindən başqa zövq tanımayan şəxslər ruhunun nəbati, yaxud heyvani səviyyəsində qalıbsa, onun könlündə nə axtamaq olar?! Bu gözlərin sahibinin könlü çoxdan bağlanmış daş karxanasıdır.
Gözlər var ki, dəhşət doludur. Könlünə yığılmış həyərcandan, təşvişdən, hikkədən heç cür qurtula bilməyən gözlər ətrafına da o burulğandan baxar. O unudur ki, bu könüldə yaranışdan hər şeyi dəyirman daşı kimi üyüdən bir sevgi, iman var. Bu unutqanlıq ona baha başa gəlir: gözləri tufanda az qala dor ağacından qopacaq yelkənə bənzəyir. Quranda deyir: “O zaman onlar sizin həm yuxarı və həm də aşağı tərəfinizdən üstünüzə gəlmişdilər. O vaxt (qorxudan) gözlər bərəlmiş, ürəklər xirtdəyə çatmış və siz də Allah barəsində zənnə-gümana qapılmışdınız” (Quran 33/10).
Bəzi baxışları sanki baxdığı şeylər idarə edir. Nə ağılın varlığından xəbərdardır, nə könülün. Buna görə də oynaq, şıltaqdırlar. Könül nə qədər pıçıldasa, hətta haray salsa da, ətrafın rəngarəngliyi bu gözləri qamaşdırıb və gözlərin sahibi düşüb göy qurşağının arxasınca. Hara qədər?!
Gözlər var ki, baxışları çılpaqdı, çünki nəfsin idarəsində, ehtirasın hökmündədir. Ancaq eləsi də var ki, göz qapaqları abır-həya örpəyidir. Qurani Kərim bərk-bərk tapşırır ki, harama baxmaqdan çəkinib gözlərini aşağı diksinlər, günahdan, haramdan qorunsunlar. (Quran 24/30-31). Çünki birinci növbədə gözlər çəkinməsə, könülün məsumluğunu, imanını qorumasa, heç bir başörtüsü, zireh yardım edə bilməz. Axı, gözlər könülün aynasıdır və ordan keçən birbaşa könülə düşür.
Bəli, gözlər və gönül arasında müəyyən məsafə var ki, o araya ağıl da girə bilir, ehtiras da, laqeydlik də, hərislik də. Beləcə, o “pəncərədə” könül gah əks olunur, gah da yox. Məsələn, nəfsin enerjisidir ki, gözlərdən çıxıb qarşıdakına ziyan vura bilir – “göz dəyir”. Bu enerjini zərərsizləşdirə bilən tək qüvvə isə yenə o könüldəki imandır. Bəzən də könül o qədər böyüyür, o qədər güclənir ki, insanın bütün varlığını bürüyür və arada hər hansı məsafə qalmır. Bir qüdsi hədisdə deyilir ki, “Mən yerə-göyə sığmadım, mömin bəndəmin könlünə sığdım”. Buna görə də məhz könül Yaradanına “iki yay məsafəsinə qədər yaxınlaşa bilir” və “gördüklərində” yanılmır. Alman filosofu Mayster Ekxart deyirdi ki, “ürəyinizdəki ən kiçik bir istək oradan bütün Tanrını çıxara bilir”. Elə ki, Yaradan öz mülkündə – insan Könlündə tək Sahib olur, bax o zaman araya heç nə girə, heç nə pərdə asa bilmir. O gözlərin adı da dəyişir, olur Könül gözü, bəsirət gözü. Baxan da artıq göz bəbəyi olmur, Könül olur.
Fəsillərin yayı – ömrün gənclik payı (4, 2019)
Fəsillərin ərköyünü yay! Həsrətlə gözlənilən, tez bitməyindən hamı şikayətlənən, tozu istisinə, al-əlvan çiçəkləri günəşdə qovrulmuş otuna qarışan yay! Kəndlərdə sürülərin yaylağa qalxdığı, şəhərdə insanların istirahət məkanlarına qaçdığı çağ! Dan yerinin köz kimi qızardığı, gecələri səmada ulduzların, bürclərin sayrışdığı qaynar günlər!
Yayın gözəlliyindən şairlərin gözəl misralarına az rast gəlinir. Bunlardan ən uğurlusu yəqin ki, Abbas Səhhətin “Yay səhəri” adlı şeiridir:
Od tutub qırmızı atəşlə yenə yandı üfüq,
Şəfəqin qırmızı rəngilə işıqlandı üfüq.
İlin bu fəslinə bir də fəlsəfə bucağından baxaq. Bir tərəfi təbiətin yeni-yeni oyandığı, tumurcuqların çırtladığı bahar, digər tərəfi yarpaqların xəzan olduğu, təbiətin dolub bir işarəyə bənd imiş kimi ağlamağa hazır olduğu payız. Əcəba, aradakı yay nə hikmət sahibidir?!
Yay insanın gənclik çağına bənzəyir. Necə ki, yayda kəpənəklər çiçəkdən çiçəyə uçuşur, cəmənliklərdə gizli bir həyat qaynayır, eləcə də gənclik çağında insan birdən birə dünyanın bütün zövq-səfasını çəkmək istəyir. Təsadüfi deyil ki, yayın ən geniş yayılmış assosiasiyası güllər, böcəklər, günəş, kəhrəba sahilin qucaqladığı mavi dənizdir. Bu harmoniyanı tamamlayan isə həyat dolu gənclikdir. Bir tapmacada deyildiyi kimi:
İrəlidən dörd qardaş gəlir;
Birinin beli bükülü,
Birinin əli belli,
Birinin əli güllü,
Biri də dilli-felli.
Bəli, yay həmin əli güllü olandır. Yəqin ki, “dünyanın 5 gün” olmasını da yayda hansı isə gənc hesablayıb. Əslində, fəsillər arasında yay ən ziddiyyətli olandır. Bu şıltaq, cingiltili gülüşə bənzəyən fəsildə nə çox mətləblər varmış…
Ömrün gənclik çağı kimi yay da gəlir və ondan doymamış bitir. Ancaq yayın başqa bir tərəfi də var. Məhz yayda da gənclikdə olduğu kimi hər şeyin əndazəni aşmaq təhlükəsi daha çoxdur. El arasında belə bir tövsiyə var: “Bahar yağışında islan, yay yağışından qorun”, çünki bahardan fərqli olaraq, havadakı bütün tozu, virusları yuyub yerə endirən yay yağışı xəstəlik gətirə bilir. Yay günəşinin təhlükəsi isə ayrıca bir mövzudur. Yazın yamyaşıl otlarını yay günəşi qupquru küləşə döndərir. Buludları dəlib keçən parlaq günəş şüaları düşdüyü yeri qapqara yandırır. Bu şüaların izi il boyu, hətta bəzən ömür boyu getmir. Buludları elə havadaca buxarlandırıb suya həsrət torpağın dodağını çat-çat edir. Ən qəribəsi isə, yay gələn kimi hər kəs il boyu alışdığı mühiti dəyişmək həvəsinə düşür. Kimi uzaq ellərə, kimi bağa qaçır. Dincəlmək – olduğu mühitdən ayrılmaq deməkdir və yay ən uyğun zamanhesab edilir. Gənclik dövründə də insanın ən ziyanlı adətlərə qurşanması təhlükəsi böyükdür. Məhz gənclər anlıq zövqə qapılıb bütün ömrünü külə-küləşə döndərər. Gəncliyin enerjisi o qədər coxdur ki, onu düzgün yerə istiqamətləndirməsə öz sahibinin gələcəyini qaralda bilər. Gənclik yaşında kökündən ayrılmaq, öz kökündən, milli mentalitetindən narazı qalıb uzaqlara üz tutmaq həvəsi daha böyükdür.
Əslində, özündə bu qədər incə məqamları, ziddiyyətləri daşıyan bir dövr mütləq dərin bir mənaya sahib olmalıdır. Deməli, ilin bu fəslinin də məhz o cəhəti şərh edilməlidir.
Gəncliyin səviyyəsi uşaqlıqda qazandığı biliklərdən, əxlaqdan asılı olsa da, özü müəyyən dərəcədə müstəqil şəkildə də qərar verib sıfırdan başlaya bilir. Bunun üçün onun kifayət qədər imkanları da, enerjisi də, potensialı da vardır. Yetkinlik isə gənclikdən bütünlüklə asılıdır və sıfırdan başlamaq, əvvəlki biliklərindən, vərdişlərindən fərqli yol tuta bilmək imkanları qat qat azdır. Buna görə də, gənc nə qədər mükəmməl olarsa, yəni özünü, öz potensialını kəşf etmiş, gedəcəyi yolu dəqiq müəyyənləşdirmiş, nəyə qadir olduğuna inanmış olarsa, bir o qədər kamil yetkin olar. Leonardo da Vinçi deyir: “Gənclikdə elə bir şey qazan ki, illər ərzində qocalığın verdiyi zərəri qarşılaya bilsin. Anlayanda ki, qocalığın qidası müdriklikdir, gənclikdə elə et ki, qocalığın ac qalmasın”. Dahi rəssam, guman ki, yetkin vaxtında bu incə məqamı vurğulayır: qocalığın qidası məhz gənclikdə toplanır, müdriklik gənclikdə tanınır.
Fəsillər haqqında belə bir deyim var: “Yaz bitirir, yay yetirir, payız götürür, qış ötürür”. Yay yazın bitirdiklərini yetirib payıza ötürür. Bu qaynar günlərin öz sıralaması, öz qanunauyğunluğu var. “Quyruq doğandan” sonra pendir tutular, bal kəsilər, qoyun-quzu qırxılar, taxıl biçilər – ilin azuqəsi yığılar. Yay aylarında, daha dəqiq desək, “biçin ayında” şumlanan torpaq daha çox günəş şüası udar və növbəti məhsul bol olar. Yay yorğun düşüb dincələn qış deyil, o, ilboyu işləmək üçün enerjinin toplanması və düzgün bölünməsidir. Leonardo da Vinçinin kəlamlarını yay aylarına şamil etsək yəqin xalqın bu məşhur deyimi yaranar: “Yayda bir gün boş gəzərsən, qışda on gün ac qalarsan”.
Özünü gah müdrik qoca, gah uşaq hiss edən gəncin bütün şıltaqlığını özündə daşıyan yay da bəzən digər fəsillərə bənzəmək istəyir. El arasında deyirlər ki, “avqustun on beşi yay, on beşi qış” olar. Ömrünün “müdriklik toplayan” yaşında olan gənc şair Ülvi də “yayın ortasında qış həvəsi” ilə yaşayır:
Dünyanın dərd, qəmini,
Sağaldaydım, siləydim,
Qoca müdrikliyini,
Kaş indidən biləydim.
Əslində “bürkü sınan”dan sonra – yayın son ayında artıq soyuq ayların nəfəsi duyulur və həssas orqanizmlər mütləq buna reaksiya verir.
Dediklərimizdə maraqlı bir qanunauyğunluq sezilir: insan özünün yalnız bir xüsusiyyətini görüb onu inkişaf etdiyib, onunla yaşayanda xeyirdən çox zərər görür. Amma özünü bütöv bir sistem kimi görməklə, ruhunun da, bədəninin də verdiyi imkanlardan yararlanmaqla kifayətlənməyib, özünü bütün kainatın bir zərrəsi kimi görməyi bacaran insan isə insanlığın mahiyyətini anlaya bilir. Yay yalnız öndə duran – günəşi, çiçəkləri ilə xatırlananda neçə mühüm keyfiyyətləri kölgədə qalır.
Ələsgər Məmmədov məktəbi (3, 2019)
Ələsgər müəllim mənim həyatımda elə bir yer tutur və elə bir rol oynayıb ki, onu bir xatirəyə sığdırmaq mümkün deyil. Məsələ burasındadır ki, mən məhz Ələsgər müəllimin simasında Ustadlığı tanımışam, məhz onun şəxsində ucalığın və sadəliyin vəhdətinin mahiyyətini öyrənmişəm. Yaxşısı budur mən yalnız Ələsgər müəllimdən öyrəndiklərimi sadalayım. Daha doğrusu bu gün həyatda sabit və möhkəm dayandığım məkanın sütunlarını tanıdım.
Mən tələbələrlə, gənclərlə ünsiyyət qurmağı, tələbələri yükləmədən, yormadan onlara bildikləri ötürməyi Ələsgər müəllimdən öyrənmişəm.
Dördüncü kursda bizə deyəndə ki, ərəb dilini bizə Ələsgər müəllim deyəcək, bizə sanki xəzinə verdilər. İlk dərsimizə qədər sağlamlığı ilə bağlı narahatlıq yaşayan Ələsgər müəllimin həqiqətən bizə dərs keçəcəyinə hər kəs şübhə edirdi. Onun haqqında öyrənə bildiyimiz bütün məlumatları bir-birimizə xəbərləmişdik, onun necə bir tanınmış adam olduğunu, Orta Asiyada, Rusiyada onun dərsliklərinin necə uğur qazandığını, Nürnberq prosesində tərcüməçi kimi iştirak etdiyini, əsl ixtisasının ərəb dili olmadığına baxmayaraq ərəb dilinin ən yaxşı tədris üsulunun ona məxsus olduğunu, hətta oğul-qızını da dönə-dönə müzakirə eləmişdik. Nəhayət ilk dərsimiz gəldi və bizə bildirdilər ki, dərsimiz birinci mərtəbədə qapıçının otağında olacaq. Məlum oldu ki, narahatlığına görə, Ələsgər müəllim yuxarı mərtəbəyə qalxmayacaq, bu səbəbdən biz elə universitetin girəcəyində dərs keçəcəyik. O gündən başlayaraq o kiçik, hamının oturmağa yeri belə olmayan otaq bizim sevimli məkana çevrildi.
Həmin il qışda möhkəm qar yağmışdı. Biz soyuqdan titrəşə-titrəşə hər dərs Universitetin foyesində şüşəyə söykənib həsrətlə onu gözləyirdik və uzaqdan onun şlyapası görünəndən xırda, tələsik addımlarla yaxına çatana kimi baxışlarımızla onu izləyirdik. Qapıya yaxınlaşan kimi hamımız qaçıb otağa girirdik, çünki otağa ondan sonra girməyə cürət etməzdik. Hər dərsimiz çox ciddi, eyni zamanda, incə bir yumorla keçirdi. Bir dəqiqəsinin belə boş keçməsinə yol verməyən Ələsgər müəllim kiçik bir atmaca, söz oynatması ilə həm yorğunluğumuzu çıxarır, həm də ab-havanı yüngülləşdirirdi. Sonuncu dərsimizdə o, qrup yoldaşlarımızdan birinə iki qoşa dəftər vərəqi verdi və oxumağını tapşırdı. Hər bizimizi bir cümlə ilə xarakterizə edən məktub idi. Necə dəqiq, necə incəliklə, necə Ustadcasına bizi bizə tanıdırdı. Bununla o, bizə həm sevgisini, həm də diqqətini çatdırırdı. İlahi, necə fəxr edirdim o zaman: Ələsgər müəllim mənim haqqımda söz deyib. Necə həyəcanlanmışdımsa, haqqımda deyilən sözü belə unutmuşdum, ağlımda qalan bircə o idi ki, o mənə inanır, güvənir! Elə həmin cümlə idi ki, diplom rəhbəri kimi Ələsgər müəllimin təklif etdiyi mövzulardan birini götürdüm. Elə həmin cümlənin verdiyi məsuliyyət idi ki, Universiteti bitirəndən sonra da mən hər kiçik uğurumda mütləq Ələsgər müəllimə zəng eləməyi özümə borc bilirdim. Bu barədə az sonra.
Mən müəllimliyin Ustadlığa keçid məqamını da Ələsgər müəllimdən öyrənmişəm. Hərdən özlüyümdə düşünürdüm ki, dərs zamanı elə bil o, daş lövhənin üstündə yazı yazır. Hər tələbənin üzərində məhz elə diqqətlə, elə məsuliyyətlə çalışırdı, bir söz, bir səs belə nəzərindən qaçmırdı. Ələsgər müəllim yalnız dərs keçmirdi, ərəb dilini öyrətmirdi, bütün varlığı ilə bizə nümunə göstərirdi. Təsəvvür edin ki, bir tələbə, 20 yaşlı bir gənc tanınmış bir şəxsiyyət tərəfindən belə diqqət, qayğı görə! İstər istəməz özünə hörmət yaranırdı və o diqqətə layiq olduğunu göstərmək üçün məsuliyyət birə beş artırdı.
Mən Ələsgər müəllimdən tədqiqatçılıq öyrənmişəm. Diplom rəhbəri kimi yanına gedəndə ilk sözü bu oldu: “Bunu sən yazacan, mən yox. Ara, axtar, düşün, bu barədə yeni nə öyrənsən baş ucalığındı”. Getdim tələm-tələsik bir səhifəlik giriş yazdım və təkrar yanına getdim. “Ucadan oxu!” – dedi. Elə ilk abzasda sözümü kəsdi və möhkəm əsəbləşdi: “Ay qız, bu nədi? Kimi aldadırsan? Bu qədər söz yığnağı kimə lazımdı? Bu sən deyilsən! Çır at o kağızı. Get, araşdır.” O bir səhifəm mənə şedevr kimi görünmüşdü və səhvimi heç cür anlaya bilmirdim. Az qala bir həftə Ələsgər müəllimin məndən nə istədiyini düşündüm, mövzumu dönə-dönə oxudum: “Təsniyə və cəmin mənadəyişdirici rolu”. Araşdırmağa başladım, nəticədə gedib sanskitə qədər çıxdım, ingilis, rus dilləri ilə ərəb dilini müqayisə elədim və nəhayət bitirib yenə getdim Ələsgər müəllimin yanına. Girişdən, fəsillərdən abzaslar oxudum. Çox diqqətlə dinlədi və nəhayət dedi: “Bu, başqa məsələ. Bacarırsan axı! Həmişə belə yanaş mövzuya. Dərinə getməyə çalış. Artıq hazırsan, get!”
Sonralar Elmlər Akademiyasının Fəlsəfə İnstitutunda dissertant kimi qəbul ediləndə də ilk zəng etdiyim şəxs Ələsgər müəllim oldu. Bir az çəkinə-çəkinə: “Ələsgər müəllim, aspirant yox, dissertant oldum”. Cavabı bu gün də gərəyim olur: “Ay qız, əgər şan-şöhrət istəyirsənsə, belə boş-boş adların arxasınca qaç. Yox, həqiqi alim olmaq istəyirsənsə, başını salla, tədqiqatını apar.” Mənim müdafiəmi Ələsgər müəllim görmədi, ancaq həmin axşam mən əvvəllər olduğu kimi yenə telefonu götürüb otağıma keçdim. Telefonu eləcə qucağıma alıb ürəyimdə Ələsgər müəllimə yenə zəng elədim, sevincimi bölüşdüm, hətta onun cavabını da eşitdim: “Ay qız, sənə demişdim axı, çalış, əməyin itməyəcək. Gördünmü?!”
Mən Ələsgər müəllimdən elmdən yorulmamağı öyrənmişəm. Bəzən sağlığının xüsusilə onu narahat etdiyi vaxtlarda o, dərsini evində də keçməli olurdu. Dəqiq bilmirəm, çünki bu barədə ən kiçik sualı belə yarıda kəsib: “Ay uşaq, dərsimizi keçək!” – deyərdi. Həmin vaxtlar sanki Universitet köçürdü onun mənzilinə. Onun oturduğu divan və qarşısındakı kiçik masa kağızlarla, kitablarla dolu olurdu və onları azacıq kənara itələyib dərsimizi keçirdi. O qədər narahatlığın qabağında öyrətməyə yorulmurdu. Arada qarşısındakı kağışlar barədə də məlumat verirdi: “İlahiyyat üçün dərslik yazıram”, “Məndən asanlaşdırılmış dərslik istəyiblər, onu hazırlayıram” və s. “Yazıram”, “hazırlayıram”, “çapa vermişəm”, “artıq bitirirəm”, “dayanmaq olmaz”. Qəribədir, əslində ümumişlək olan bu sözləri indi mən işlədəndə məhz divanda oturmuş və ətrafı kağızlarla dolu Ələsgər müəllimin qayğı dolu gözləri yadıma düşür.
Mən Ələsgər müəllimdən bir insan üçün sadəliyin ən yüksək məqam olduğunu öyrənmişəm. Universiteti bitirəndən sonra Ələsgər müəllimə zəng eləməyi özümə borc bilirdim. Mənə inanan bir adama yanılmadığını və mənim elmin yolunu tutmağımı xəbər vermək üçün. İlk dəfə çox çəkinə-çəkinə zəng elədim. Ancaq o, o qədər səmimi, canıyananlıqla hal-əhval tutdu ki, sanki elə mənim zəngimi gözləyirmiş. Sonralar zəng edəndə elə ilk salamımdan məni tanıyırdı: “Könüldü?” İlahi, mən necə xoşbəxt olurdum o an! Ustad məni səsimdən tanıyırdı! Hətta bir dəfə atam təəccübləndi ki, “O qədər tələbəsi olan bir adam səni necə tanıya bilir? Necə böyük şəxsiyyətdir!” Bilmirəm necə tanıyırdı, ancaq hər onunla söhbətdən sonra bir boy ucalırdım və buna görə də ona tez-tez zəng vurmaq üçün uğur qazanmağa çalışırdım. Bir dəfə məndən nə qədər maaş aldığımı soruşdu. “Altı min” – dedim. Həmin dövr üçün bu, minimal bir rəqəm idi. Ancaq Ələsgər müəllim bir ruh yüksəkliyi ilə: “Baho, xərcləməsən bitməz ki!” – dedi. Sonra da əlavə elədi: “Sən tədqiqatçı olmaq istəyirsən, belə çətinliklərin olacaq, dözməlisən.” Bəli, o, bir kəlmə ilə istənilən problemə yuxarıdan aşağı baxmağı öyrədirdi.
Dediklərim böyük Ustaddan öyrənə bildiklərimin yalnız çüzi hissəsidir. Qalanları gözlə görülməyən, dillə təsvir edilməyən şeylərdir. Bir ağac meyvəsi ilə tanınar. Ələsgər müəllim isə barlı-bəhərli bir bağdır.
Mən xatirə danışmağı, keçmişə təkrar qayıtmağı qətiyyən sevmirəm. Ancaq Ələsgər müəllim mənim bugünümü təyin edən, gedəcəyim yolda məni ürəkləndirən, əlimə gur yanan bir məşəl verən bir İnsan, Ustaddır. O məşəl hələ də əlimdədir. Bu yazdıqlarım da xatirə deyil, bu günümün tarixidir. Mən hər zaman fəxr eləmişəm ki, Allah mənim qismətimə yaxşı müəllimlər çıxarıb. Qəribədir, bu həqiqəti mənə dərk etdirən də Ələsgər müəllim olub: Ustadının kamil bir İnsan olması Allahın nadir bir lütfdür.
Qələmi qoruyan qılınc və ya qılıncın hünərini yazan Qələm (2, 2019)
Gənclərin enerjisinin aşıb-daşdığı bir vaxtda onu istifadə etməyin iki üsulu var: qılınc və qələm. Hər ikisi axtarışdır və hər ikisi yeni dünyanın fəthinə xidmət edir. Axı, fatehlik yalnız qılıncla deyil, qələmlə də olur. Üstəlik, məkanların deyil, qəlblərin fəthi üzərində qurulan “xanədanlıqlar” daha uzunömürlü olur. Deməli, qılınc birölçülü məkanın, qələm üçölçülü məkanın silahıdır. Bunun ən bariz nümunəsini ilk dəfə gəncin – həyatda ilk müstəqil seçimini etməli olan insanın nümunəsində görmək olur.
İnsan yalnız əbədiyyət və maddiyat arasında düzgün tarazlığı tapmaqla güclü enerji ilə yanaşı, həm də müdrikliyin qatlarını kəşf edə bilər. Yalnız bu halda paralel olduqları halda bir-birini tamamlaya və stimullaşdıra bilirlər. Yalnız bu halda gənc terrorçu qrupa yem olmaqla xilas olur, cəmiyyət, hətta bəşəriyyət üçün xeyirli işlərə imza ata bilir. Gənc maddi dünyada özünü şəxsiyyət, vətəndaş kimi təsdiqləməklə yanaşı, öz mənəvi dünyasında da yeni hikmətlər anlamağa qadir olur.
Mütləq Həqiqəti anlamaq üçün Yaradan insana üç kitab bəxş edib: ilahi mətnlər, təbiət və insan özü. Onların oxunması, bir tərəfdən, maddi dünyanı tanıdır, digər tərəfdən isə öz Mən-ini. İlk baxışda elə təəssürat yaranır ki, birincilər sərkərdələr, ikincilər mütəfəkkirlər, şairlərdir. Ancaq deyil. Əvvəla, Mən-in qatlarının kəşfi, ürəklərin fəthi yenə də maddi dünyada təzahür edir – yaranan şedevrlər, yazılan əsərlər şəklində. İkincisi, hər hansı qəhrəmanın, liderin qılıncı qələmlə dəstəklənməsə, ortada xarabalıq, zülm və işğal qalar. Sultan Fateh Məhmədin atası Sultan Murad Xan oğluna nəsihətlərində deyir: “Allah Taala həzrət dahi padşahlara həm güc, həm də ağıl vermişdir ki, yer gələndə gücünü ağılla istifadə edə bilsin. Amma onlardan birini istifadə edərsə, yaramaz. Əəmətli padşah bu ikisini yerində sərf edir. Görmürsənmi, bir hünərli bahadır ər yanında silah götürərsə və hər halına uyğun gəlməyən söz üçün həmən əlini silaha uzatsa; və hər kəslə heç dəxli olmadan döyüşmək istəsə, ona hünərli və bahadır deməzlər. Bəlkə dəli deyərlər. Amma ağlını və fikrini yerində istifadə edərsə, ona bahadır və hünərli deyirlər”. Bu o deməkdir ki, qılınc və qələmin qüdrəti sərhədlər sərt olmamalıdır. Onlar nəinki təcrid olunmamalı, əksinə bir-birini tamamlamalıdır. Axı, üçölçülü məkana yol yenə də birölçülü məkandan keçir. Hər hökmdar, sərkərdə bir millətin adına, qan yaddaşına iki xüsusiyyəti ilə yazılır: zəbt etdiyi torpaqları, qurduğu dövlətlə və şəxsi keyfiyyətləri ilə: qəddarlığı, mərhəməti, islahatları, eyş-işrət düşkünlüyü və s. Ümumi bəşər tarixində isə həmin hökmdar yazdığı səhifə ilə qalır: bəziləri əvvəlki proseslərin növbəti səhifəsində mövcudluğunu davam etdirir, bəziləri isə indiyə qədər yazılanlara nöqtə qoyub özü yeni səhifə açır, ayrıca bir mərhələnin, hətta epoxanın başlanğıcını qoyur. Əhəmiyyətli bir məqamdır ki, yalnız qılıncla deyil, həm də müdrikliklə silahlanan hökmdarlar daha çox ikincilərə aid olurlar və yalnız qılınclarl ilə deyil, qələmləri ilə də millətin yaddaşında özlərinə yer qazanırlar.
Matrisa olan və özündə neçə cür keyfiyyətləri ehtiva edən gəncin qızılgül kimi ətir saçacağı və ya qanqal kimi ətrafını incidəcəyi ilk növbədə onun ustadından asılıdır. Məsələn, qısa bir nəzər salsaq əmin olarıq ki, tarix yazmış heç bir gənc ustadsız olmamışdır. Makedoniyalı İsgəndər Aristoteldən, Hz. Əli Məhəmməd peyğəmbərdən (s.), Fateh Sultan Mehmed Ağ Şəmsəddindən, Şah İsmayıl Xətai uşaqlıqda Şəmsəddin Lahicidən, mənəvi ustadı kimi ulu babası Səfiyəddin Ərdəbilidən öyrənmiş və Səfəvi adının yükünü daşımaq məsuliyyətini öz üzərinə götürmüşdür. Başqa sözlə desək, hər istedadlı gəncin yanında bir ustadın olması zərurətdir – qiymətli bir daşın cilalanması üçün. Məhz ustadın sayəsində gəncin potensialı həm tam üzə çıxır, həm də onun enerjisi, gücü, bilikləri haqq istiqamətində yönəldilir, o, qılınc və qələm, güc və ağıl arasında düzgün tarazlığı tapıb saxlamağı bacarır. Ən vacibi isə, gənc Allahın ona verdiyi lütfü tanıyır.
Ustadların böyük və əvəzsiz xidmətlərindən biri də tələbəsi ilə hikmətin dərin kökləri, xalqına mənsub qan yaddaşı arasında bir körpü rolu oynamasıdır. İsgəndər Odisseyanın, Hz. Əli, Sultan Məhməd Peyğəmbərin (s.) vacib bildiyi missiyanın, Şah İsmayıl Səfəvi babalarının öz dövründə mücəssəməsi ola bildi. Əhəmiyyətli bir məqamdır – gənclər boş bir yerdə, boş bir istəklə yola çıxmayıb, əbədi həqiqətin yeni şəraitdə təzahürü üçün çalışıblar.
Gənc daim axtarışdadır. O, qılınc və qələm arasında tarazlıq axtarır, doğru yoldan çıxmamaq və son məqsədinə çatmaq üçün bələdçi axtarır. Və bütün bu axtarışlar onun öz dünyasını ifadənin, özünü digər insanlar arasında təsdiqinin təzahürləridir. İstər qələm olsun, istər qılınc olsun, fərq etmir, axtarış, fəth birinci öz mən-indən, mənəvi dünyasından başlamasa, zahiri dünyada da uğur qazana bilməz. Zamana görə qılınc və qələm yanaşı olsa da, hətta bəzən qılınc daha üstün görünsə də, simvolik dillə desək, gəncin tarixdə adını yazan qələm olub.
Gənc ruhunun yanğısı ilə, Yaradanın lütfü ilə yaratmaq ehtiyacı hiss edir. Əlində hansı silah varsa, onunla. Təbii ki, tarixdə heç də həmişə, qılınc və qələm bərabər olmayıb. Ancaq tarixə baxanda bir həqiqət göz önündədir – qılınc nə qədər güclü olsa da, yazan qələm olub. Yaratmaq qüdrəti, yaradıcılıq eşqi – öz içindəki enerji ilə yeni üfüqləri fəth etmək qüdrəti bütün digər hissləri üstələyir. Məhz o, gəncə bütün çətinliklərə sinə gərmək, maddi zərbələrdən sınmamaq əzmi verir. O, gəncin qarışıq hissləri, düşüncələri arasında yeganə aydınlıqdır. O, min bir qorxunun, təhlükənin arasındakı sabitlikdir, etibardır. O, məhdudiyyətlər arasında azadlıqdır. Ən əsası isə, o, özünüifadə və özünütəsdiqdir. O, dilbilməz cəmiyyətlə yeganə ünsiyyət vasitəsidir. Çünki Kyerkoqor dediyi kimi, “…saf bəşərilikdə qapanıb qalmaqla, yaxud ümumi tarixə heyran qalanın rolunu oynamaqla öz-özünü aldatmağa dəyərmi?”. Yaradıcılıq, sözün məcazi mənasında fatehlik artıq bir ürəyə sığmayıb aşıb-daşan hisslərin, düşüncələrin ətrafa saçılmasıdır ki, Şellinq də onu “hadisə deyil, əməl” adlandırır.
Gənc öz kiçik dünyasında nəinki bütün aləmi, Mütləq Həqiqətin özünü də axtarıb tapan gənc gördüklərini, yaşadıqlarını öz içində saxlamaq qüdrətində olmur. Bildiklərini, dərk etdiklərini bacarıqlarına müvafiq olaraq bəşəriyyətə çatdırmağa başlayır. Lermontov dediyi kimi,
Şair də belədir: fikir gəldimi
Ruhunu boşaldıb – deyir qələmə.
Oynaq rübabının söz sehri kimi
Nəğmə deyə-deyə dünya-aləmə,
Cənnət yuxusunda bayılar gedər.
Zatən buna görə onlar öz ilkin çərçivələrini sındırırlar. Özünü “zəmanənin qəhrəmanı” kimi təsvir edən Lermontov bunu belə əsaslandırır: “İnsan ruhunun, hətta ən xırda bir insan ruhunun tarixi, bütün bir xalqın tarixindən çətin ki, az maraqlı və xeyirli olsun, bu tarix bilavasitə yetkin bir zəkanın özü üzərində apardığı müşahidələrin nəticəsi olduqda, həm də başqalarında riqqət və təəccüb oyatmamaq arzusu ilə yazılmadığı zaman daha maraqlı və xeyirlidir”. Lakin bu, sıradan adi bir insanın həyatı, düşündükləri deyil. Söhbət ruhu ilahi aləmlə vəhdətdə olan, düşündükləri əsrlərdən bəri öz varlığını qoruyub saxlayan ideyalar dünyasından qaynaqlanan, ta qədimdən bu günə uzanıb gələn insanlıq zəncirinin bir halqası olan insandan gedir.
Bəli, məhz öz üzərində ali missiyanın varlığını anlayan və qəbul edən hər bir insan bu duyğularla yaşayır. Sadəcə gənc yaşlarda burada bir az tələskənliyin, bir az emosiyaların, pərakəndə enerjinin çoxluğunun, bir az tənhalığın, bir az qorxunun, bir az üsyankarlığın, bir az da fədakarlığın, cəngavərliyin izlərini sezmək olar. Bu qədər qarışıq, dolaşıq hisslərin arasında öz məqsədini itirməyib yalnız ona doğru getməyin özü də bir hünər istəyir! Bu, obrazlı desək, fikri dağınıq, gözləri xəyalpərvərliklə göylərə dikilən bir adamın çəkici barmağına deyil, düz mismarın üstünə vurub bir zərbə ilə onu dibinə qədər taxtaya çalmağına bənzəyir. Alovlanıb külə dönəndən sonra külündən təkrar doğulmağa bənzəyir!
Deyilənlərdə incə bir məqamın üzərində təkrar dayanmağı zəruri hesab edirik: gəncin qılıncı nə qədər kəskin olsa da, qələmi çox həzin, zərif anları tərənnüm edir. Biri ətrafına reaksiya, digəri daxili dünyasının ifadəçisidir. 21 yaşında Konstantinopolu fəth edib dünyanın nizamını dəyişən Sultan Fateh yazır:
Hiç kimse yok kimsesiz
Herkesin var bir kimsesi
Ben bugün kimsesiz kaldım
Ey kimsesizler kimsesi.
Yaxud 15 yaşında yeni dövlət qurmağa nail olan Xətai yazır:
Firqǝtin oduna yandım, canü dil oldu kǝbab,
Kimsǝ halimdǝn xǝbǝrdar olmadı, heyf oldu heyf.
Onu da mütləq əlavə etmək lazımdır ki, gənclik öyrənmək, böyümək dövrüdür. Əks halda o əlindəki biliklərlə digərlərindən heç nə ilə fərqlənə bilmir. Belə olan halda, gənc öz mən-ində bütün dünyanı görsə də, özündə bu dünyanı fəth edəcək güc hiss etsə də, özünün bu aləmdə yerini görə bilmir, öz artıqlığını, lazımsızlığını hiss edir və düşünür ki, heç kəsin ondan xəbəri yoxdur. Əslində, haqlıdır, çünki gedəcəyi yolda zatən yalnızdır. Bununla belə, insan həm də sosial varlıqdır və gənc burada reallığın acı bir təcrübəsini də yaşamalı olur. Öz düşüncələrində Universal həqiqət axtaran, tarixdə iç qoymaq üçün bütün bəşəriyyətə meydan oxuyan gənc məişət səviyyəsində naşı qalır, onu aldatmaq, tora salmaq, onlara xəta toxumaq çox asan olur. Kyerkeqor yazır: “Dahi hər şey etməyi bacarır. Bununla belə, o, heç kimin görmədiyi bir boş şeydən asılıdır. Elə boş şey ki, dahi yalnız özünün qüdrəti sayəsində ona ümumi əhəmiyyət verir”. Əslində, gənc hər şeyi görür, lakin bütün bu təhlükələrin onun ruhundan çox-çox uzaq olduğunu düşünür. Şellinq yazır: “Zahiri qüvvə yalnız zahiri nemətləri oğurlaya bilər, ruha dəyə bilməz; o, zaman daxilindəki əlaqəni kəsə bilər, əbədi, həqiqi ilahi eşqin əlaqəsini deyil. Ruh sərt və hissiz və ya sevgidən imtina edən kimi çıxış etmir, ancaq göstərir ki, məhz iztirablarda sevgi hissi varlıqdan daha uzun sürən bir hissdir və o, ilahi halədə zahiri həyatın və ya xoşbəxtliyin xarabalıqları üzərində yüksəlir”. Bəli, ruhunu düşünən gənc üçün maddi həyatın heç bir əhəmiyyəti qalmır. Miyanəci öz taleyi ilə Mənsur Həllaca bənzəyəcəyini hiss edərək bildirir ki, “biz Allahdan ölüm və şəhadəti özümüz istəmişik. Özü də onu üç qiymətsiz şeylə istəmişik. Haqq necə tələb etmişsə, o sayaq istəmişik”. Bəlkə də ruhunu, dolayısı ilə bütün bəşəriyyəti düşünərək maddi tələbatlar hüdudundan kənara çıxa bilməyən qanunları heçə saymasıdır (daha doğrusu, onların fövqünə qalxmasıdır) ki, hər kəsi ona düşmən kəsir.
İnsan doğulandan həyatının müəyyən hissəsində qeyri-şüuri, müəyyən hissəsində isə şüurlu olaraq Yaradanın ona öyrətdiyi adları, həqiqətləri axtarır. Tapır və tapdıqca bütövləşir, İnsan adının hikmətini dərk edir. Gənclik bu axtarışın şüurlu mərhələsinin başlanğıcı, ən məhsuldar dövrü və bunun əsasında şəxsiyyət fenomeninin qurulduğu bir vaxtdır. Təhlillərimizdə axtarışa iki aspektdən işıq salmağa çalışdıq. Birincisi, axtarışın üsullarıdır. Düzdür, biz simvolik olaraq onu qılınc və qələmə ayırdıq, ancaq məlum faktdır ki, onların yerini zamanla tarix dəyişdirə də bilib, hər ikisinə eyni zamanda ehtiyac da yaradıb, yaxud qələmin üzərinə qılıncın missiyasını yükləyib. Deyilənlərdə maraqlı bir məqam var: şəraitdən asılı olmadan qələm hər zaman varlığın zəruri sütunlarından biri olub, qılınc sadəcə o qələmin keşiyində durub. Belə olmasa, müqəddəs mətndə qələmə and içilməzdi. Bu kontekstdən çıxış edərək belə bir cəsarətli iddia da irəli sürməyə cəhd etdik: qılınc qələmin deyil, başqa maraqların keşiyində duranda ya kəsəri az olub, ya da qazandığı şeylər tarixdə duruş gətirə bilməyib, silinib. Bəlkə də bunu anlayan böyük sərkərdələr mütləq yanlarında bir alim, bir tarixçi gəzdiriblər ki, şəxsi tarixini yazdırsın.
Hər nə qədər biz tarixən qılınc tutan və uğur qazanan gənclərdən danışsaq da, qılınc yalnız sözün müstəqim mənasında qəbul edilməməlidir, təbii ki. Əslində, həmin gənclərin adını tarixə yazanın qılınc deyil, qılınc-qələm vəhdətini tapmaqlarıdır. İnsan yalnız ruhdan ibarət deyil, həm də sosial varlıqdır. Qılınc onun ətrafına münasibətini də təyin edir: mövcud vəziyyətlə barışıb minlərdən, milyonlardan biri olacaq, yoxsa kəskin düşüncəsi ilə bu toru, çərçivəni sındırıb fərqli bir müstəviyə qalxa biləcək. Və yenə də qılınc və qələm tandemi yaranmalı olur: irəli gedən yalnız güc deyil, həm də təfəkkür olmalıdır ki, bir-birini tənzimləyə bilsin.
Qılınc qələmsiz kəsməməli, qələmin yazdığını qılınc qorumalıdır. Təkrar edək ki, söhbət yalnız polad qılıncdan deyil, həm də sözün kəsərindən, itiliyindən, lazımi yerdə “Gordion düyünü kəsə bilmək” cəsarətindən, Zülfüqar kimi ədalət və mərifəti tarazlaya bilən düşüncədən gedir. Belə bir qılınc-qələm vəhdətini qazanmaq imkanı ilk dəfə gənclik dövründə verilir və hər gənc bu imkandan mütləq yararlanmalıdır.
Gənclik – ömür adlı üzüyün qaşı (2019)
Gənclik deyəndə ilk yaranan assosiasiya çox ziddiyyətlidir: gah coşqulu, gah sakit, gah üsyankar, dəliqanlı, gah təslim, gah min ilin müdriki, gah rüzgar kimi oynaq, hərdəmxəyal. Sufi mütəfəkkir Mənsur Həllac şeirlərinin birində gəncin məhz qeyri-sabit təbiətinə, iradəsizliyinə, səbirsizliynə işarə edərək deyir:
Aşiq gənclikdə kamala çatarsa,
Sərxoşluqdan həbibinin vüsalını unudar.
Bütün bunların başında isə ən vacib bir xüsusiyyət durur: gənclik həyat doludur. Bəlkə də buna görə, o, həyatın özü kimi dəyişkən, eyni zamanda, cazibədar, gah sadə, gah da mürəkkəb görünür. Qərar vermək də çətindir. Əcəba, gənclik sadəcə bir zaman kəsiyidir ki, bir gün başlayır, bir gün də bitir, yoxsa özündə dərin bir hikmət ehtiva edən bir fenomendir ki, mahiyyətini açmaq üçün geniş təhlil lazımdır?! Əslində, sadəni dərk etmək daha çətindir – işıq kimi, nur kimi. Gənclik də ömrün işığıdır və nə qədər sadə görünsə də, onu dərk etmək bir o qədər ağırdır. Məhz gənclik də işıq kimidir, varlığını bilsən də, görsən də, əhəmiyyətini yalnız yoxluğunda anlayırsan. O da işıq kimi olduğu məqama fərqli rəng, fərqli məna verə bilir, hər şeyə sevgi, ilıq hənirti, romantika, eyni zamanda cəsarət qata bilir. Buna görədir ki, gəncin gördüyü ağaclar, yollar, maneələr başqa yaşda tamam fərqli təəssürat yaradır. Bu yaşda sanki görünməyənlər görünən olur, rənglər daha da parlaqlaşır, insan qaranlıqdan qorxmur, yaddan çıxan, ümidsiz bir hala təkrar həyat verə bilir. Çox vaxt bunu təbii, həyatın zəruri enerjisi kimi qəbul edirlər və mənbəyini heç düşünmürlər. Bəlkə də elə bu səbəbdən “gəncliyin fəlsəfəsi” anlayışı ilk baxışda sual doğura bilir – belə bir fəlsəfə varmı? Ancaq nəzərə alanda ki, məhz gənclik bir işıq kimi insanın bütün gələcək yolunu işıqlandıracaq, o zaman onun mahiyyətini daha yaxından və daha dərindən öyrənməyin zəruriliyi şübhə yaratmır. Axı, gənclik insan ömrünün ən qısa, eyni zamanda, ən şirin, ən ziddiyyətli dövrü olsa da, həyatın təyinatının verildiyi, ömür sarayının təməlinin atıldığı bir çağdır. Deməli, onun öz hikməti, öz harmoniyası, öz qanunları olmalıdır və onlar gözardı edilə bilməz.
Gənclik bu dünyanı dolduran səslər arasında ayrıca bir səsdir. Öz hikməti, öz gözəlliyi, öz missiyası olan, eşidilmək üçün var gücü ilə səfərbər olunan bir səs. Gənc şair Ülvi Bünyadzadə təsadüfən demir:
Sən ömrün ən dərin mənası gənclik
Müşfiqin, Cəfərin nəfəsi gənclik.
Səsimi səsinə mən də qatıram,
Ey böyük sabahın gur səsi gənclik.
Bəli, gənclik gur səsli böyük bir qüvvədir. Qısa müddətdə bir ideya ətrafında toplana bildiyinə görə, onunla istər cəmiyyət, istər də dövlət hesablaşmağa məcbur olur. Bunu nəzərə alan, xüsusi ilə öz ölkəsində əhəmiyyətli işlər, islahatlar aparmaq istəyən dövlət xadimləri mütləq gəncliyə xitab edir, onları dövlət quruculuğunda müttəfiq kimi görmək istəyirlər. Dediklərimizə nümunə kimi, XX əsrin əvvəlində Şərqdə ilk demokratik Cümhuriyyətin qurucusu olan Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin, ondan sonra Türkiyə Cümhuriyyətinin qurucusu Mustafa Kamal Atatürkün gəncliyə xitabını göstərmək olar. Rəsulzadə 1918-ci ildə qurulan yeni Azərbaycan dövlətini məhz gənclərə əmanət edir: “Ey gənclik! Ey əsrimizin Siyavuşunun böyümüş oğlu! Sənin öhdəndə böyük bir vəzifə var. Səndən əvvəlki nəsil yoxdan bir bayraq, müqəddəs bir ideal rəmzi yaratdı. Onu min müşkülatla ucaldaraq dedi ki: – Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz!” Atatürk də gəncliyi artıq ilk uğurlu addımlarını atan Türkiyə Cümhuriyyətinin gələcəyində öz qan yaddaşını unutmamağa çağırır: “Ey Türk istiqbalının övladı. Bu əhval və şərait içində belə, vəzifən, Türk İstiqlal və Cümhuriyyətini xilas etməkdir. Möhtac olduğun qüdrət damarlarındakı soylu qanda mövcuddur.” Artıq yaşının kifayət qədər müdrik çağına çatmış filosoflar, mütəfəkkirlər də gəncliyə xüsusi müraciətlər ediblər və bu, təbiidir. Məsələn, ahıl yaşlarında dahi yazıçı Lev Tolstoy yeniyetmələrə müraciətində yazır: “Mən özümə o vaxt (gəncliyimdə – K.B.) inanmadım və yalnız bəzilərinə çatıb, bəzilərinə çatmadığım dünya məqsədlərinə sərf edilən on illərdən sonra onların lazımsızlığını, hədər olduğunu, əksər hallarda ziyanını gördüm və anladım ki, 60 il əvvəl bildiyim, ancaq o vaxtlar inanmadığım şey, ola bilsin ki, hətta mütləq şəkildə, hər insanın cəhdlərinin yeganə məqsədi olmalıdır. Məsələ burasındadır ki, öz təcrübəsindən çıxış edən mütəfəkkirlər, dövlət xadimləri əslində həmin gəncin potensialının üzə çıxmasının qayğısını çəkirlər, həyatın bütöv bir mərhələsinin hədər xərclənməyib növbəti mərhələ üçün faydalı bir hazırlıq olması üçün nəsihətlər verirlər, çünki bu potensialın qüdrətini, faydasını bilirlər.
Gənclik həyatın nə başlanğıcı, nə də sonudur, sadəcə arada bir mərhələdir. O, hər kəsin keçdiyi bir zaman kəsiyi olduğuna görə, kifayət qədər məlum, açıq-aşkardır. Bununla yanaşı, özünün də xəbəri olmadan onunla vidalaşandan sonra insan anlayır ki, gənclik nə isə qeyri-adi, özündə gizli bir hikmət saxlayan və çox vaxt açılmamış qalan fenomen imiş. Axı, əslində, gənclik uşaqlığın sonu, yetkinlik çağının başlanğıcıdır. Hər nə qədər mücərrəd görünsə də, öz çərçivəsi, öz qanunları var. Bəlkə də bu səbəbdən gəncliyin təsvirinə şeirlər həsr edilib, rəsmlər çəkilib, ən incə, ən zərif şeylərə bənzədilib, gözəlliyi min bir söz və rəng naxışları ilə çatdırılıb. Bununla belə, bir var görünən, duyulan bir şeyi tərənnüm etmək, bir də var hər kəsin gördüyü bir şeyin görünməyən tərəflərini təhlil etmək. Çətin olan hər insanın özünəməxsus, təkrarsız, orijinal bir cəhətini tarix boyu sabit bir qanunauyğunluğa tabe olduğunu göstərmək və bu nöqteyi nəzərdən onun mahiyyətini açıqlamaq, qaranlıq məqamlarına işıq salmaq, yəni onun fəlsəfəsini təqdim etməkdir.
Bəli, bəlkə də gəncliyin fəlsəfəsini bilmək vacib görünməyə bilər. Axı, bir çiçəyin gözəlliyini bilmək, onun ətrafa verdiyi estetik zövqü duymaq kifayət etmirmi ki, bir də onun mahiyyətini araşdırmağa, sanki bütövü detallara, hissələrə ayırmağa çalışırıq? Bəlkə də bu sualı haqlı hesab etmək olardı, lakin biz çiçəyi ləcəklərə ayırmaq fikrində deyilik. Bu, başqa bir elmin predmetidir. Biz sadəcə həmin çiçəyin gözəlliyinin, xoş ətrinin mənbəyini, məqsədini açmaq istəyirik. Nəzərə alsaq ki, bu dünyada heç nə təsadüfi deyil, hər nəfəsin öz mənası, öz missiyası var, deməli, gənclik çağı da gəldi-gedər bir mərhələ ola bilməz. Onun əsl mahiyyətini bilmədən yaşamaq bütöv həyat kitabının əhəmiyyətli səhifələrini oxumadan ötməyə bənzəyir.
İlk baxışda gənclik yeniyetməliklə yetkinlik çağı arasında yerləşən bir keçidə, yaxud yüngül, qısamüddətli bir fasiləyə bənzəyir. Lakin daha diqqətli təhlildən belə məlum olur ki, gənclik əslində uşaqlıq və yeniyetməliyin yekunu, yetkinliyə hazırlıq mərhələsidir. Özündə sonu və başlanğıcı ehtiva edən, insanın bütün həyatını təyin edə, istiqamətləndirə bilən taleyüklü bir məqamdır. Türk filosofu Süleyman Xeyri Bolay bu məqam haqqında yazır: “Bu mərhələdə gənç, özünü bir şəxs olaraq, yetişkinlər arasına qatılmak için cəsarətlə hazırlaşır. Bu nöqtə onun həyatındakı ən mühüm nöqtələrdən biridir, bəlkə də birincisidir. O, bu mərhələdə tənqidçi bir tövrlə hər cür dəyəri təhlil və tənqid edərək sorğu-suala çəkər. Gənclərin həyatındakı bu mühüm kəsim üçün bir çox araşdırmaçı “ikinci doğuluş” dövrü deməyə üstünlük verir”. Bəli, fiziki baxımdan doğulmuş bir insan gəncliyində şəxsiyyət kimi doğulmağa başlayır. Biz təsadüfən başlayır demirik, çünki birinci doğuluşdan fərqli olaraq bu, uzun sürən, illərlə davam edən bir prosesdir.
İnsan həyatı müəyyən tsikllərdən ibarətdir və birinin necə bitməsi növbəti tsiklin başlanmasına bilavasitə təsir göstərir. Gənclik bu tsikllərdən biridir. İnsan həyatı onun idrak prosesinə, dünyagörüşünə uyğun olaraq get-gedə genişlənən çevrələr boyunca inkişaf edir. Məsələ burasındadır ki, gəncliyə qədərki dövrdə çevrələr təbiətin qanunu ilə genişlənir. Bu inkişafın hansı istiqamətdə gedəcəyi, tənəzzülə yoxsa tərəqqiyə aparacağını təyin edən isə gənclikdə dərk edilən hikmətlərdir. Onlardan asılı olaraq insanın həyatl ya yeni çevrə, daha geniş radius boyunca davam edəcək, ya da eyni trayektoriya boyunca hərlənib duracaq. Deməli, məhz gənclikdən sonra insan ya bütün potensialı ilə irəli gedir, ya da elə zahiri keyfiyyətləri ilə kifayətlənib açılmamış xəzinə kimi qalır. Çünki həyatının bu mərhələsində insanın potensialı, yaradıcılıq enerjisi var qüvvəsi ilə təzahür edir. Bu mənbəni dərindən tanımaq, dərk etmək onu tərəqqi üçün istifadə etmək deməkdir. Əks halda, çox vaxt “gənclik havası” adlandırılan bu güclü enerji şəxsiyyəti məhv edən dağıdıcı qüvvəyə çevrilir. Məhz gənclikdə bəlli olur ki, insan uşaqlıq və yeniyetməlikdə hansı bilik bazasına sahiblənib, hansı əxlaq və estetik zövqlə tərbiyələnib, hansı radiusda düşünmə qabiliyyəti və dünyagörüşü qazanıb. Bir sözlə gənclik qurulacaq insan abidəsinin postamentini dəyərləndirən, möhkəmləndirən və üzərində ucaldılacaq abidənin miqyasını təyin edən mərhələdir.
Gəncliyin səviyyəsi uşaqlıqdan asılı olsa da, özü müəyyən dərəcədə müstəqil şəkildə də qərar verib sıfırdan başlaya bilir. Bunun üçün onun kifayət qədər imkanları da, enerjisi də, potensialı da vardır. Yetkinlik isə gənclikdən bütünlüklə asılıdır və sıfırdan başlamaq, əvvəlki biliklərindən, vərdişlərindən fərqli yol tuta bilmək imkanları qat qat azdır. Buna görə də, gənc nə qədər mükəmməl olarsa, yəni özünü, öz potensialını kəşf etmiş, gedəcəyi yolu dəqiq müəyyənləşdirmiş, nəyə qadir olduğuna inanmış olarsa, bir o qədər kamil yetkin olar. Leonardo da Vinçi deyir: “Gənclikdə elə bir şey qazan ki, qocalığın illər ərzində verdiyi zərəri qarşılaya bilsin. Anlayanda ki, qocalığın qidası müdriklikdir, gənclikdə elə et ki, qocalığın ac qalmasın”. Dahi rəssam, guman ki, yetkin vaxtında bu incə məqamı vurğulayır: qocalığın qidası məhz gənclikdə toplanır, müdriklik gənclikdə tanınır.
Bəli, İnsan Allahın yaratdıqlarının əşrəfidir və özündə bütöv bir xəzinəni ehtiva edir. Axı, o, Allahın yer üzündə xəlifəsi, Onun əmanətinin tək daşıyıcısı, öyrətdiyi adların tək bilicisi, bütün varlıqların səcdə etdiyi, öz yaradılışını dərk edə bilən və mənəvi yolçuluğu Yaradana “iki yay məsafəsinə” qədər uzanan yeganə varlıqdır. Gənclik bu xəzinənin ağzının açıldığı və bütün möhtəşəmliyi ilə təqdim olunduğu dövrdür. Təsadüfi deyil ki, “Gənc” sözü fars dilindən tərcümədə (ﮔﻨﺞ ) “xəzinə, özündən sonra zəngin irs qoymaq”, – deməkdir. Görünür, bu səbəbdən ömrün ən parlaq illəri, həyat enerjisinin aşıb-daşdığı vaxtlar, istedadın, potensialın kəşf olunduğu dövr gənclik adlandırılır.
Elə düşüncələr var ki, onlar məhz gənc yaşa məxsusdur və onları öz zamanında demək vacibdir. Heç kəsə gizli deyil ki, bir çox hallarda məhz gəncliyə xas olduğu üçün bəzi fikirləri, ideyaları “boş şeydir, keçib gedər”, – deyə kənara atırlar. Əlbəttə, bu yaşda deyilənlə nisbətən kamil yaşda deyilənlər eyni tərəziyə qoyulmaz. Lakin bu, heç də onun dəyərsizliyinə dəlalət etmir. Gəncliyin insan həyatında öz yeri olduğu kimi, gənclikdə dərk edilən hikmətin də öz yeri və əhəmiyyəti var. Axı, bu, İnsan adlı abidənin postamentinin hazırlanmasıdır və gələcək abidənin miqyası məhz onun ölçülərindən asılıdır.
Mən-li və Mən-siz Dünya (2018)
Dünyanın fərqli şəhərlərini gördükcə, xüsusilə tarixi məkanları ziyarət etdikcə, həmişə bir sualı düşünmüşəm: kimlərin ayaq izi var buralarda? Kimlər toxunmuş bu daşlara? Bu suala o qədər empatiyayla yanaşıram ki, bəzi yerlərin yeddi verstliyinə belə yaxınlaşmıram. Məsələn, Kolizeyə gedəndə qorxumdan içəri girmədim. Elə bildim, girən kimi orda qul-döyüşçülərin ağrı dolu səslərini, gözlərini qan tutmuş tamaşaçıların alğışını eşidəcəm. Yaxud Mövlananın məqbərəsinə gedəndə ən gizli və rahat bir künc tapıb orda oturdum. Düşündüm ki, belə bir xəlvəti küncdə mütləq hansı isə bir dərviş zikr etmiş ola bilər. Beləcə, mənli və mənsiz dünya haqqında düşüncələrim toplandı, düzüldü. Pekin Universitetinə səfərim isə nöqtə qoydu.
Azərbaycan şeirinin incə məqamlarından, çox spesifik calarlarından biri təcnislərlər, cinas sözlərlə min bir mətləb anlatmaqdır. Aşıq Ələsgər demiş,
Seyr elədim dost bağını dərində,
Oylağında, eyvanında, dərində,
Gövhər olar dəryalarda, dərində,
Onu qəvvas çəkər ay üzə tək-tək.
Mən də söhbətimi cinaslarla başlamaq istəyirəm, amma nəsrlə. Cinas sözüm isə Mən olacaq.
Mən bu dünyada olmamış nələr baş verirdi, olmayanda nələr olacaq? Mən-im varlığım dünyaya nə isə verirmi? Olmayanda bu dünya ehtiyacımı çəkəcəkmi? Axı indi də dünyada, hətta tam yanımda baş verən hadisələr əksər hallarda mən-lə deyil, mən-siz baş verir.
Kimdir Mən? Həqiqətə aparan yolun bələdçisi, Nuru, o yolda qorulmağa qoymayan Eşq. Yollar fərqlidir. Yollar var ki, insanlar salır, onun bu dünyadan gedişi ilə o yolu alaq basır, yeni yollara ehtiyac yaranır və beləcə o yolu salan mən-in varlığı bitir. Yollar da var ki, bəşər yaranandan Haqqla bəndəsi arasında salınıb, hər gələn o yola öz izini salıb gedir. O izlər işıqlıdı, özündən sonrakıların büdrəməməsi, azmaması üçün lazımdı. Gözünü qaldırıb o izlərin sahibinə baxanda isə mən-ləri görürsən. Belə yolu alaq basmır, bassa belə o parlaq izlər itməyə qoymur. Mən-i də o yollar özləri seçir.
Orta əsr mütəfəkkirlərində maraqlı bir düşüncə xətti var. Bəzi filosoflar yazıblar ki, “Mən bu vaxta qədər baş verən bütöv universal düşüncənin sonuncu nöqtəsiyəm”. İlk baxışda bir eqoizm təsiri bağışlayır. Məsələyə fərqli bucaqdan baxanda isə başqa cəhətlər də ortaya çıxır. Vurğulayım ki, məhz İlahi aləmə yolu açıq olan, özünün Vahidin bir hissəsi olduğunu dərk edən şəxslər belə bir cümlə işlədib. Onlar özünə qədər gələn yolu da görüb, öz Mən-inin bu inkişafın bir halqası olduğunu da dərk edib və indi də bu həqiqəti bəyan edir. Maraqlıdır ki, özünü sonuncu adlandıran filosoflardan sonra əksər hallarda həqiqətən də eyni düşüncəli, eyni miqyasda mütəfəkkir olmayıb. Ya dünya həmin Mən-siz qalıb, ya da həmin Mən uzun əsrlərə bəs edib. İkinci fikir yəqin daha düz olar. Təsəvvür edin, Şihabəddin Sührəvərdinin Nurlar Nurunu təqdim edən sevgisi bu gün də yaşayır. Yaxud, Mikelancelonun “Pyeta”sında əks olunan kədər əsrlərdir süzülüb hər kəsin ruhuna dolur. Bu Mən-lər o qədər böyük, o qədər zəngindir ki, əsrlərdir xərclənir, bitib tükənmək bilmir. Lap həyat suyu kimi. Belə Mən-lər zaman, insanlıq Mən-siz qalmasın deyə yaşayır, var olur. Daha doğrusu, zamana meydan oxuyur.
Mən-lə olan dünyanın Mən-siz olan dünyadan fərqi ancaq Mən-əm. Mahnıda deyildiyi kimi, “Dünya köhnə dünyadı, sevgiləri təzədi”. Əslində, əsrlərdir bu dünyanın başına dolanıb duran sevgi də təzə deyil, onu qoruyan, yaşadan Mən-lər təzədi. Bu sevgi insanlara özlərini görməyə, özlərini dərk etməyə, insan kimi tamamlanmağına xidmət edir. Pekin Universitetinin həyətində bu sevginin işığında Mən-imi o qədər aydın, o qədər nurlu gördüm ki, yazmaya bilməzdim. Bəli, əsrlərdir buralarda dolaşan sevgiyə Mən-də dalmaq istədim.
Bu qədim bağda ara-sıra daş pillələr hara isə qalxır, ağacların arasında itirdi, yaxud mehin oynatdığı budaqların arasından hansı isə bir tikilinin damını seçmək olurdu. Bu həyat pillələri ilə kimlər qalxıb, kimlər enib… Yalnız bu pillələrin Sahibi bilir. Kim hansı pilləyə qədər qalxa bilib? Kim yorulub yarıda oturub? Kim qalxdığı pillələri özündən sonrakılar üçün təmizləyib, kim kirlədib? Mən bu pillələrin neçəsini qalxmışam? Heç olmasa birinci pilləsinə qədəm qoya bilmişəmmi? Əcəba, qalxdığım bu pillələr Mən-imdirmi? Yenə də yalnız pullələrin Sahibi bilir…
Maraq mənə o qədər üstün gəldi ki, 1-2 pillə yuxarı qalxdım. Sadəcə əsrlərin yaddaşını canına hopduran daşların enerjisini hiss etmək üçün. Bilmirəm o daşlarda Mən-dən nə qaldı, ancaq onlar mənə bəzi şeylər pıçıldamağa imkan tapdılar. Əvvəlcə, dedilər ki, bütün təbiətlə, Universal harmoniya ilə eyni dalğaya düşməsən bu ayaltı dünyada öz yerini qazana, qoruya bilməzsən. Yaradan hər kəsə öz yerini, öz pillələrini təyin edib, kimsə kiminsə yerini tutmağa çalışanda xaos yaranır, gözəllik itir, ədalət pozulur, inkişaf dayanır. İkinci həqiqət daha vacib idi və məni 2 pillədən yuxarı qalxmağa qoymadı. Dedi ki, Mən-in hansı pillənin başındadırsa, ora qalx. Qəribədir, bu söhbət yadıma uzaq Çin torpağında Azərbaycanın filosofu Eynəlqüzat Miyanəcinin kəlamını saldı: “Bu dünyada öyrənilməli olan maraqlı elmlər çoxdur, ancaq ömür o qədər qısadır ki, hər birinin arxası ilə getməyə çatmaz”. Deməli, Mən-imə gedən yol mənim üçün nəzərdə tutulmuş, mənim potensialımı açan bir yol olmalıdır. Yalnız öz Mən-imə gedən yolda mənim izim qala bilər və o yoldakı daşlar mənə hikmətlər anlada bilər. Beləcə, Mən-im tarixim qarışdı bu neçə əsrlik tarixə. Bəlkə də buna görə bəzi pillələr, sütunlar, məbədlər illərə, əsrlərə baxmayaraq sağlam dayanır, bəziləri ilə ovulur, tökülür, bir müddət sonra artıq kimi isə qəbul edəcək halda olmur. Onları yaşadan, təzələyən Mən-lər olmadığına görə…
Bağda qonaqların nəzərini ən çox cəlb edən məkan ecazkar bir göl idi. Suyun üzərinə əyilib sakit-sakit düşünən salxım söyüdlərlə əhatələnən, gümüşü səthində Səmanın, üzən ördəklərin əksini özünə qaytaran, hər kəsə mistik təsir göstərən təbii, dumduru bir güzgü. Adama elə gəlirdi ki, bu kiçik göldə bütün Yer kürəsini görmək mümkündür. Lap Cəmşidin camı kimi. Gah Süleyman peyğəmbərə, gah Xızıra aid edilən bu cam, deyilənə görə, bütün naqisliklərdən arındığına görə ən gizli sirləri də özündə əks etdirmək bacarığına malikdir. Yenə maraq mənə üstün gəldi. Gölə boylandım. Bu böyük Harmoniyada, Cəmşidin camında özümü görmək istədim. Olmadı. Balıqlar, ördəklər, suyu ləpələndirdi. Gölün kənarı elə qurulub ki, ora nə girmək, nə də özünə baxmaq olmur. Kənardakı söyüdlər tellərini yelləyib mənə səhvimi xatırlatdılar: İnsan könlünün əksini sular göstərə bilməz, bu Came-Cam olsa belə. Bu ağır, mürəkkəb iş ancaq Yaradana məxsusdur. Allahın bildiyi bütün adları yalnız İnsan bilirsə, ilahi əmanətə yalnız İnsan sahib durursa, “öz könlündə Yaradanı sığdıra bilirsə”, bu İnsanı başqa hansı varlıq əks etdirə bilər?! Axı insan sadəcə zahirdən ibarət deyil ki, boylana özünü görə. Axı onun batininin də batini var. Mən Yunusun dilində səslənən bu hikməti necə unuda bildim?:
Məni məndə deməm, məndə deyiləm,
Bir mən vardır məndə məndən içəri.
Bəli, İnsan öz əksini görmək üçün Yaradanına baxmalıdır. Bələdçimizin dediyinə görə bu gölün kənarında çox filosoflar olub, neçə müzakirələr aparıb, necə həqiqətlər dərk ediblər. Yəqin bu da mənim həqiqətim oldu.
Bağda gəzəndə diqqətimi cəlb edən daha bir şey də balaca yollar, cığırlar oldu. Beynimdə dolaşan ilk sual bu oldu: “Nə əcəb, bağın içinə keçib, otları ayaqlamağa icazə verirlər?” Sonra yadıma düşdü ki, bu bağda təbiiliyin qarşısını alan heç bir sünilik yoxdur. Təsəvvür edirsinizmi, hər şeyin süni nüsxəsini yaradan çinlilər bu boyda bağda süni heç nə saxlamırlar. Onlar anlayır ki, bu gözəlliyi, bu təbiiliyi görən hər insan özündən asılı olmadan ona doğru can atacaq, əlini vurmaq, bu səssizlikdə itib-batmaq, təbiətin sirli səsini dinləmək istəyəcək. Mən-in könlündən qopan vəhdət sevgisinin qarşısını alacaqlarsa, o zaman bu bağ kimi üçün salınıb?! Əslində, bağda kifayət qədər adam vardı, hamı söhbət edir, müzakirələr aparırdı. Ancaq heyrətə gəldim ki, səslər eşidilmirdi, hətta bizim bələdçimiz görəndə ki, heç kim onu dinləmir, daha doğrusu, eşitmir, daha danışmadı. Çünki bağın səssizliyi bu səslərdən daha uca idi. İlk dəfə idi ki, səssizliyin səsi susdurduğunun şahidi olurdum. Özümdən asılı olmadan Çin musiqisini xatırladım. Bilənlər bilir, bilməyənlərə məlumat verim ki, Çin musiqisi pentatonikdir, yəni yalnız təmiz səslər üzərində qurulmuş beşpilləli interval sistemi üzərində qurulur. Məsələn, Konfutsi fəlsəfəsində hər səsin öz funksiyası olub: biri dövlət başçısına, biri nazirlərə, bir başqası maddi nemətlərə və s. təsir gücünə malik imiş. Bunlar çox mürəkkəbdir, mən sadəsini deyim. Pentatonik musiqi – tək səsin sosnsuzluğuna qarışaraq Universallığa qədər çatmaqdır. Bu musiqi tam səslərdən ibarətdir və yarımtonlar yoxdur. Təbiətin içindən gəldiyinə görə, hər kəsdə və hər şeydə mövcuddur, deməli hər şeyi vəhdətdə saxlayan bir musiqidir. Məsələn, bu bağda yarpaqların xışıltısı, gölün suyunun ləpələnməsi, quşların civiltisi – hər biri ayrıca səs olsa da, bir-birini tamamlayır, bir-birinə nə isə verə bilirdi. İnsan bir səsin ardınca düşüb gedir, sürəkli davam edən həmin ton xüsusi bir aura, mühit yaradır ki, düşüncə də məhz onun hüdudlarında pərvazlana bilir. Bu ton tədricən başqa bir tonla əvəzlənir, düşüncə başqa bir dalğaya keçir və beləcə tədricən yüksəlir, o səsin özü kimi təmizlənir, bütövləşir. Yəni səsin bu şəkildə dəyişməsi düşüncəni yormadan, sanki öz-özünü dinləyərək, özünü tanıyaraq irəli getməsini təmin edir. Buna görə də insan getdikcə getmək istəyir. Bu kiçik çığırlar həmin səsləri xatırlatdı. Bu ayaltı dünyada hər kəsin öz yolu, öz cığırı, öz səsi var. Allah insanları kütlə halında deyil, məhz fərdi yaratdığına, hər biri ilə ayrıca əhd bağladığına, əmanətini etibar edib, ruhundan üflədiyinə görə, onların hər birinin öz cığırını salmaq hüququ qazanırlar. Yetər ki, bu cığır Yaradana aparan geniş yola çıxsın. Əks halda həm yolçu yolunu itirib azacaq, həm otlar, çiçəklər boş yerə tapdanmış olacaq.
Bilmirəm, bu bağ özündə bu qədər hikməti saxlamışdı, mən gedən kimi hamısını açıq süfrə kimi düzdü qarşıma, yoxsa mən uyğun bir məkan axtarırdım ki, bu gözəllik süfrəsini sərəm…? Bilmirəm, bu süfrə mənə görə açıldı, yoxsa mən-siz də açılardı? Dedim axı, Mən-lə olan dünyanın Mən-siz olan dünyadan fərqi ancaq Mən-əm. Deməli, bu süfrə həmişə var, fərqli, təzə olan ancaq mən idim.
Ömrümü saran qulac qollu yollar (5, 2018)
Son günlər yollarda qalmışdım. Söhbət yalnız hava limanlarından, qəribliyə qədər uzanan yollardan yox, həm də könüldən könülə, keçmişdən bu günə uzanan yollardan gedir. Yollar o qədər çox, o qədər qarışıq oldu ki, yordu, düşündürdü məni. Gecə-gündüz getdiyim “uzun incə yollara” dönüb bir də baxdım.
Bu ayaltı dünyada yollar saysız, sonsuz görünsə də, gözümə ancaq ikisi dəydi: məkanları və könülləri birləşdirən. Maddi dünyanın qanunlarına tabe olan və ruhun özü qədər oynaq, gizli yollar. İnsan nə anlayırsa, nə yaradırsa, öz düşüncəsinin çərçivəsindən kənara çıxa bilmir. Düzdür, düşüncə könüllə əl-ələ verib maddi dünyanın fövqünə qalxa bilir, ancaq rasional dünyaya qayıdanda imkanlar yenə məhdudlaşır, yollar daralır. Ona görə də, bəzən könül yolu ağlın yollarından ayrılır, ağıl qalır baxa-baxa. Bəli, yollar var ki, ağıllar salır onu, yollar var ki, xəyallar, könüllər, yollar var ki, gözlər. Onda köməyə gözlər gəlir və ruhunun arxasınca bir yol da o çəkir. Çəkir ki, ruhlar o yolu tutub qovuşa bilsinlər.
Bütün canlılar özlərinə yol salırlar. Durnalar hər il uzaq məsafələri azmadan qət edib məkandan məkana köç edir. Qarışqalar getdikləri yolda heç bir maneə tanımır. Arılar gündə neçə km yolu qət edirlər. Hətta dağın bağrındakı odlu lava da özünə yol tapıb üzə çıxır. Bir şey getmək istəyirsə, gedir. O yolla deyil, yol onunla gedir. Onun üçün yolun maddi varlığının heç bir anlamı yoxdur, sadəcə məqsəd var.
Yollar ayırmaqdan daha çox qovuşdurur. Yol varsa, deməli bir əlaqə, doğmalıq var. Elə ki, məkan bəlli olur, ağıl, xəyal işə düşüb ora yollar salmağa başlayır. Ağlın gücü çox böyükdür və gedəcəyi məkana gedən yolda maneə tanımır: dağ səddə çəkir, altından tunel salır, sular, dənizlər ləpələnir körpü salır, üstündə gəmi üzdürür. Avropada Monblanın altından keçib İtaliya ilə Fransanı birləşdirmək üçün insan 11 kilometrlik tunel, La Manşın altından keçib Şimal dənizini Atlantik okeana calamaq üçün 578 kilometlik, onun 38 kilometri yalnız boğazın altından keçən bir dəhliz saldı. Məqsədi, son nöqtəsi olandan sonra ağılın qarışısını heç nə ala bilmir. Cığırlar, yollar, körpülər, tunellər, hava və su yolları, kosmosa qədər uzanan yollar. Ağıl nə qədər dəqiq, nə qədər dərin, nə qədər geniş tutumlu olursa, çəkdiyi yollar da bir o qədər gedimli-gəlimli, məqsədə rahat çatdıran olur. Bəzən çəkilən yollarda baş vermiş çatlar, qəzalar – istər magistral yol səviyyəsində olsun, istərsə də kosmik yol, fərq eləmir, onu salan ağılın nöqsanıdır, hesablamasında yol verdiyi çatdır ki, yolun hansı isə bir mərhələsində üzə çıxır.
Böyük məkanların yolları da geniş olur: 6-8 zolaqlı, gözəl örtüklü, rahat. Bu həmin məkana giriş-çıxışın da çoxsaylı olması, çox düzənli olması deməkdir. Nəhəng meqapolislərlə ilk assosiasiya yaradan məhz o geniş, labirint kimi dolaşan yollardır. Ancaq bu parlaq mənzərənin başqa bir üzü də var. Belə işıqlı yolların yanında qaranlıq künc bucaq da var və onlar daha təhlükəlidir. Al-əlvan işıqlı yollardan qamaşan gözlər onları görə bilmir, görmək istəmir. İşıqlı yoldan sonra insanlar belə xırda yollardan qorxurlar, ümumiyyətlə ora girməməyə çalışırlar. Beləcə, zülmət zirzəmilərdə, döngələrdə baş verənlər o parlaq məkandan sanki kənarda mövcud olur, öz dünyası, öz qanunları, öz yolları ilə. Bunu bərli-bəzəkli, zahiri gözəl bir insanın qara qəlbinə bənzətmək olar.
Geniş asfalt yolların yanında istər istəməz yada kiçik çığırlar düşür. Bəzən belə kiçik çığırla gedirsən və səni cənnətin bir bucağına çıxarır. Təəccüb edirsən, bu cənnətin yolu niyə belə kiçikdir, ot-alaq basıb, görünmür?! Yolu belə olduğu üçün bu məkan belə bakir qalıb, yoxsa cənnətin yolu elə belə olur? Böyük məkanlardan, meqapolislərdən fərqli olaraq burada sanki günəş də işıq saçmağına sevinir, elə ot, çiçək, elə böcək qalmır ki, nur selində çimməsin. Elə ki, o yol tapdalanır, ətrafdakı çiçəklər yolunur, onda həmin “cənnətin” nuru azalır, ecazkarlığı şirmayı gözəlliyə çevrilir. Böyük asfalt yollarla kiçik çığırların müqayisəsi Tolstoyun “Hərb və Sülh”ündən bir səhnəni xatırlatdı: “Nataşa Rostova Elen Kuraqina ilə müqayisədə gözəl deyil, hətta çirkin görünür. Ancaq Elenin üzərində gəzişən minlərlə baxışın bir lakı var, Nataşa isə ilk dəfə soyundurulmuş balaca qıza bənzəyir”.
Yolların öz hökmü, öz iradəsi var. Təyin eləmək çətindir: yolçu salıb onu, yoxsa o yolçunu “dəvət edib”. Bəzən bir yolçunu başqa bir yolun cazibəsi elə “yoldan çıxarır” ki, özü də bilmir ki, nə vaxt bu naməlum məkana gəlib çatıb. Amma maraqlı sual yaranır: “yoldan çıxardır”, yoxsa “yola gətirir”?! Axı bilmək olmur, sənin öz yolun doğrudur, yoxsa digər yol?! Axı bilmirsən, sənin yolun o biri yolun bir hissəsi imiş, yoxsa bir yolayrıcında yanlış işarənin qurbanı oldun?! Bəzən bunları yalnız sonda bilmək olur.
Elə yollar var ki, bələdçisiz ora girmək təhlükəlidir. Nə yol səni tanıyır, nə də sən yolu. Hər nə qədər yol uzanıb səni aparsa da, hansı isə bir məqamda təhlükə ilə üzləşəcəyini gözləyirsən, bir döngədə yanlış yerə keçməklə məqsəddən tamamilə uzaqlaşa bilərsən. Bir də görürsən yol səni bir uçuruma gətirib… Kim salıb bu yolu, nə zaman, hansı niyyətlə, bəlkə sadəcə o uçuruma tamaşa eləmək üçün, bir Allah bilir?! Ancaq başqasının saldığı yolu tutub gedirsənsə, gərək özünün hər addımına nəzarət edə biləsən, hər an dayanıb yolunu dəyişmək üçün iradən, ağlın çata, yoxsa o yad yolun tozunda itib-batarsan.
Yollar var ki, daş-kəsəkdir, qar-borandır. Amma o məkana çatmaq üçün əl-ayağını yaralasan da getməlisən və gedirsən. Getdiyin yer cənnət olmaya da bilər, sadəcə məqsədin o yolun sonundadır. Cek Londonun qızıl axtaranları kimi: nə qurbanlar versələr də, yollarını tutub gedirlər, yolun başına çatana kimi.
Hər yolun öz qanunları, öz tələbləri var. Bu qanunlar o qədər sərtdir ki, onu pozanların peşmanlığı da ağır olur. Məsələn, yollar var ki, gül-çiçəkdir, amma anlayanda ki, bu gözəllik səni düz bataqlığın ortasına gətirib çıxarıb, artıq çox gec olur. Hər addımda bir boşluğa düşmək qorxusu yaşayırsan. Yaxud ətrafa quş baxışı salmağa imkan verən dağ yolları hər an səni uçurumun düz dibinə göndərə bilir.
Yollar var ki, yalnız xəyallardadı. Kolumbun Hindistana gedən yolu kimi. Ağıl öz xəyallarının arxasınca getməklə dünyasını genişləndirir. Beləcə, Yer kürəsindən uzaq ulduzlara da, okeanların ortasındakı kimsəsiz adalara da, yerin dərin laylarına da yol sala bilib. O, riyazi hesablamalarla, xəritələrlə gediləcək yolun ən kiçik incəliyini nəzərə alır, ona uyğun “nəqliyyat vasitəsi” seçir, bütün təhlükələri düşünür, yollardan yollar ayrılır və beləcə “Hindistan yerinə Amerika da kəşf oluna bilir”.
Yalnız ağıl deyil, “gözlər də yol çəkə” bilir. Bu yollar üçün zamanın, məkanın fərqi olmur. Ta uzaq mənzili yaxın edib xəyalları qovuşdura bilsə də, bu yollar ən kövrək, zəif, qısa müddətlidirlər.
Könülün yolları isə tamam fərqlidir. Ağıl uzaq planetə yol alıb gedə bilsə də, düz yanında aylarla, illərlə var olan bir könülə gedən yolu hesablaya bilmir. Nə riyaziyyat, nə astronomiya və başqa bir elm könülə yol tapa bilmir. Öz rasional ağlına arxayın olan bir ağıl da könülə yol tapmayanda əsəbləşir, yolu və yolun o başındakı məqsədi günahlandırır. Nizami demiş,
Sordum ki, könül hardadır, aldım bu cavabı,
Heç sorma tapılmaz onu axtarsa da insan.
Bu şeirin bir kiçik incəliyi var. Könülə gedən yollar var və insan o yolu tapa bilər. Sadəcə o yoldan geri dönən yoxdur, o yol ancaq bir nəfərlikdi, salınan yol həmən yolçunun arxasınca yox olur. Dənizdə üzən, mirvari axtaran qəvvas kimi – nə izi var, nə yolu, ancaq məqsədi var. Pərvanənin şama gedən yolu kimi. Bir mahnıda oxunduğu kimi, “Dünya köhnə dünyadı, Sevgiləri təzədir.” Bəli, hər könülün öz gedər-gəlməz yolu var. Bu səbəbdən bir insan iki könülə doğru gedə bilmir. Axı bir pərvanə eyni anda iki şamda necə yana bilər?!
Bəzən yollar gizli qalır, öz kəşfini gözləyir. Məqsəd bəlli olmalıdır ki, ora gedən yol da salınsın. Boşluğa, sonsuzluğa gedən yolun olması üçün, gərək boşluq özü məqsəd olsun. Bir vaxtlar Rabiə əl-Ədəviyyə “cənnəti yandırıb, cəhənnəmi söndürmək” istəyirdi ki, insanlar Allaha – sevgiyə doğru qorxudan və ya mükafat həvəsi ilə getməsinlər. Sevgiyə gedən yol da sevgidən olmalıdır – könül salmalıdır o yolu. Axı maddi yollar dəyişir, sevginin yolu ilə eyni qalır.
Könüllər ağıl kimi yolların şıltaqlığına tabe olmur, qanunlarını qəbul eləmir, çünki yalnız öz qanunlarını tanıyır. Könüllər yol salanda, maddi yollar da əhəmiyyətini itirir. Həllac deyir: “sənin uzaq bildiyin, yaxın, yaxın bildiyin uzaq imiş”. Bir də görürsən illərlə getdiyin yollar, çığırlar birdən birə yadlaşır. Səbəb könülün o məkana yadlaşmasıdır. Məhz könüllər arasında körpü olmayanda, yaxud qırılanda hər döngə qaranlıq, hər işarə anlaşılmaz görünür. Hər nə qədər ağıl səfərbər olsa da, yollar axtarsa da, könül susur deyə, insan da həyatın bu dolanbaclarında itir. İllərlə görmədiyin sevgilinin könlünə gedən yollarda itib batdın, məqsədə çatmadınsa, bəlkə heç əvvəl də o yolu getməmisən? Bəlkə əvvəldən o yolu gedə bilmədiyinə görə, illər sonra təkrar getməli olursan və yenə də döngələrdə düzgün işarələri görmürsən? Sevdiyin bir yerin yollarını yalnız könül gözü ilə tapa bilərsən. Asfalt yollar yenilənir, döngələr istiqamətlərini dəyişir, yeni işarələr çıxır, köhnələr ləğv olunur. Ağıl bunları nə qədər dərk etsə də, könül axtardığı öz həmdəmini məhz hansı döngədə onu gözlədiyini sezir.
Bütün yolları düşünə-düşünə əsas “magistral yola” – həyat yoluna gəlib çıxdıq. Ağılın, gözlərin, könülün çəkdiyi yollar bəzən həyat yoluna gətirən cığırlar, gah sahilləri birləşdirən körpü, gah dağların altındakı tunel, gah geniş asfalt, gah da daş-kəsəkli dolanbaclardır. Aşıq Veysəl demiş, “iki qapılı bir xanada, gecə gündüz” getdiyimiz yollar fərqli olduqları kimi, onların verdikləri düşüncələr də fərqliymiş.
Yer kürəsinin sinəsinin dağları (4, 2018)
Planetimiz canlıdır. Yalnız özü deyil, ona aid olan hər şey canlıdır.
Bizim bu canı görüb-görməməyimizdən asılı olmayaraq, istər Yer kürəsinin qatları olsun, istər ağaclar, istər quru daş olsun, istər kiçik mamır, istər kiçik bulaqlar olsun, istər nəhəng dalğalar – hər biri özünəməxsus şəkildə nəfəs alır, bir ömür yaşayır, doğulur, böyüyür, ömrünü başa vurur. İnsan da bu canlı sistemin, orqanizmin bir hissəsidir. Ən vacibi isə planetdə heç nə təsadüfi deyil və hər şey bir-birini tamamlayır. Bəzi filosofların haqlı iddiasına görə, Yaradanın hikməti üç kitabda ehtiva olunub: müqəddəs kitablar, insan və təbiət. Bu hikməti dərk etmək üçün bu üç kitab mütləq paralel oxunmalıdır. Biz bu kitablardan yalnız bir səhifəsinə – dağlar haqqında həqiqətlərə nəzər salacağıq. Sakit, hərəkətsiz durduğunu zənn etsələr də, buludlar kimi hərəkətdə olan dağlara (Qurani Kərim 27/88).
Din tarixinə görə, Allahın öz peyğəmbərlərinə ilk müraciətinin məkanı dağlar olub. Deməli, dağlar daim Allahla insanların ünsiyyətinin ilk şahididir. Ümumiyyətlə, dini baxımdan bir çox əhəmiyyətli hadisələr məhz dağlarda vaqe olduğuna görə, dini kitablarda, tədqiqatlarda dağlar, onların müqəddəsliyi haqqında çox məlumat var. Biz də xırda detallara çox aludə olmadan, dağlarla bağlı bəzi mətləblərə toxunaq.
Qədim inanclarda, miflərdə tanrıların toplandığı məkan dağlardır və ora dünyanın, kainatın mərkəzi hesab edilir. Məsələn, Zevs və onun tanrılarının taxtları Olimp dağında qurulmuşdu və onlar insanların taleyi haqqında hökmü oradan verirdilər. İnsanları tanrıların qəzəbindən qoruyan, onları Zevslə mübarizə aparmaq üçün gücləndirmək istəyən Prometey atəşi məhz həmin dağdan oğurlayır və cəza olaraq başqa bir dağın, bəzi versiyalara görə, Qafqaz dağlarının qayalarına zəncirlənir.
Budda da öz təbliğatını dağlarda – Qartallar (Çalağanlar) dağında aparıb. O, öz fəlsəfəsinin – Dharma təkərinin, ikinci dövrəsini, yəni var olan həqiqətlərin, işarələrin inkarı üzərində qurulan və həqiqətə doğru irəliləmənin ikinci mərhələsini burada tamamlayıb. İnduslara görə isə, tanrıların məkanı Himalaydakı Kaylas dağı və ya əfsanəvi (Su)Meru dağıdır və bu, var oluşun qanunauyğunluğudur. Belə ki, tədqiqatçı Batomunkuyevanın da yazdığı kimi, “müqəddəs Sumeru dağı “qiymətli” ilk elementdən yaranır, sonra Sumerunun ətrafında konsentrik çevrələr boyunca 7 dağ düzülür, adaları ilə bir yerdə 4 qitə və dəmir dağ yaranır və bunlar bütün yeri bütün çevrə boyunca əhatəyə alırlar. Beləcə, dünyanın yaradılışının kalpası (buddizmdə zaman anlayışı – K.B.) yekunlaşır. Burada dağ mərkəzdir və kainat onun ətrafında yaranır”. Yəni dağlar təbiətin deyil, ilahi missiyanın, yaradılışın əhəmiyyətli bir hissəsi kimi qəbul edilir.
Dağların təktanrılı dinlərdə də xüsusi yeri var. Belə ki, Nuh peyğəmbərin gəmisi Allahın lütfü ilə ilk dəfə dağın zirvəsində quruya oturur. Lut peyğəmbər Sodom dağında Allahın qəzəbinin şahidi olur – onun arvadı öz həmfikirlərinin aqibəti ilə maraqlanıb arxaya boylanan an daşa çevrilir. Süleyman peyğəmbər Məbəd təpəsində ilk məbədini tikir. Bibliyaya görə, həmin dağda, Qurani Kərimə görə isə, Mərvə dağında İbrahim peyğəmbər öz oğlunu Allah yolunda qurban vermək istəyir və Yaradanın sonsuz lütfünün şahidi olur – insan qurbanı qoç qurbanı ilə əvəz olunur. İsrarla Allahı görmək istəyən Musa peyğəmbər Sina və ya Tur dağında bu istəyin ağırlığını dərk edir – yanar ağacı görür. Müqəddəs mətn yazılmış lövhələri də Musa peyğəmbər burada alır. Dağlar arasında maraqlı tarixi, zəngin “təcrübəsi” olan dağlardan biri də Yerusəlimdəki Zeytun (Eleon) dağıdır. Yalnız bu dağın üstündə və yamaclarında Zəkəriyyə peyğəmbər də daxil olmaqla 150 000 tanınmış şəxs, mübarək insan dəfn olunub. Yəhudilər inanır ki, Messiya məhz bu dağdan gələcək. İsa peyğəmbər həbs olunmamışdan qabaq sonuncu dəfə bu dağda Allahına dua edib, ondan güc alıb, çünki onu hansı əzabın gözlədiyini bilirdi. Barnaba İncilinə görə isə, İsa Məsih ilk dəfə vəhyi də bu dağda alıb. İslama görə, Sirat körpüsü bu dağla Kiron vadisi arasında qurulacaq. Tarixən bizə ən yaxın, sonuncu peyğəmbərin adı ilə bağlı olan dağ isə Hiradır – Məhəmməd peyğəmbərə vəhy gəlməyinin şahidi, gecələr boyu onun mələk Cəbrayılla söhbətlərinin dinləyicisi olan Hira – Nur dağı.
Yenə də tədqiqatlara görə, yeni dinlər gələndə öz məbədlərini elə həmin dağın üstündə köhnə dinin məbədinin yerində inşa edərdilər. Güman etmək olur ki, məbədlər dağların xüsusi nöqtələrində tikilirdi. Belə ki, hansı dinə mənsub olmasından asılı olmayaraq, insanların daim ilahidən gələn enerjiyə ehtiyacları olub. Yəni məbədlər bir növ keçmişlə gələcək arasında əlaqənin qırılmamasına, enerjinin qorunmasına xidmət edirdi. Vatikan buna çox gözəl nümunədir – qədimdə çoxtanrıçıların məbədləri yerləşən təpələrdə indi Vatikanın kilsələri ucalır. Burada söhbət sadəcə əhalinin təfəkküründən, gündəlik həyatından köhnə inancı silməkdən getmir. Əsas məqsəd dağların malik olduğu, daha doğrusu, vasitəçisi olduğu ilahi enerjinin sahibinə, varisinə çevrilməkdir. Bəlkə də bu səbəbdən müəyyən müqəddəs hadisələrin baş verdiyi dağın harada yerləşməsi barədə daim mübahisələr gedir. Məsələn, xristianlığın ilk çağlarında ədalətsizlikdən, küfrün zülmündən qaçan 7 möminin sığındığı və yuxuya getdiyi məşhur mağaranın – Əshab əl-kəhf (Mağara sahibləri) dağının 3-4 məkanı bəllidir: Efes, Naxçıvan, Uyğur və başqa. Hər biri də ziyarətgaha çevrilib, üzərində ya kilsə, ya məbəd ucaldılıb və buraya gələnlər mütləq orada möcüzə ilə rastlaşacaqlarından əmindirlər. Başqa sözlə desək, dağlar həm Yer kürəsinin ta bağrından gələn enerjinin, həm də Yaradandan gələn ilahi enerjinin vasitəçisi olublar və bu enerjinin baş ucunda daim həmin dinin qulluqçuları dayanıblar. Bəziləri bu enerji ilə al-ver edib, öz nüfuzlarını, var-dövlətlərini artırıblar, bəziləri isə onu insanlara ötürməklə öz peyğəmbərlik missiyalarını yerinə yetiriblər.
Belə məlum olur ki, dağ fenomeni bütün inanclarda var – hənif dinlər, uzaq Şərq dinləri, yaxud bütpərəstlik, çoxtanrıçılıq, fərqi yoxdur. Təbii ki, bu fakt bəzi tədqiqatçıların da nəzərini cəlb edib və onun köklərini, təsirlərini araşdırıb, maraqlı nəticələrə gəliblər. Az sayda olan belə araşdırmalara görə, hər şeydən əvvəl dağlar öz ucalıqlarına, səmalara yaxın olduqlarına görə səcdəyə layiqdirlər, hətta müqəddəsdirlər. Əsrlər boyu adını çəkdiyimiz və çəkmədiyimiz neçə dağlara ziyarətçilər gəlir, qurbanlar kəsir, diləklərini söyləyirlər. Qəribədir! Bir zamanlar hansı isə ilahi hadisənin şahidi bir müddət sonra özü səcdə obyektinə çevrilir… Bibliya mətnlərində dağları, xüsusilə Sion dağını araşdıran gənc bir tədqiqatçı əmindir ki, dağ hələ qədim zamandan Kilsənin rəmzi kimi təsvir edilib: “Allah orada (Sion dağında – K.B.) olmaqla bizə göstərir ki, O, bizdən ucadadır, O, böyükdür, O, Kilsənin başçısıdır. Dağ həm də səma ilə yeri birləşdirir və Allahla insanlar arasında birləşdirici halqadır”. Eyni münasibət buddizmdə də var. Lama Anaqarika Qovinda yazır: “Heç kim dağların müqəddəsliyini elan etmir, onun sakrallığının elan olunmağa ehtiyacı yoxdur, insanlar sadəcə bunu hiss edir. Dağlar böyüyür və dağılır, onlar külək, bulud, leysan, şəlalə, çaylar yaradır.
Onlar ətrafında hər şeyi həyatla doldurur, sonsuz sayda canlı varlıqlara ev verir. Dağın qüdrəti bundadır”. Təyin etmək çətindir: dağın möhtəşəmliyidir hər hansı mübarək hadisələrin məhz orada baş verməsinə imkan yaradan, yoxsa onu möhtəşəm edən belə mübarək hadisələrin, Yaradanın öz bəndəsi ilə ünsiyyətinin məhz orada baş verməsidir?!
Tədqiqatçılarla yanaşı, dağlar şairlərin, rəssamların, bəstəkarların da diqqətini özünə cəlb edə bilib və ortaya gözəl, şedevr əsərlər çıxıb. Əslində, bu, normaldır, çünki özündə bu qədər enerji ehtiva edən dağlar yaradıcılığa da təsir etməlidir. Məsələn, Zeytun dağının müqəddəs hadisələrin bir iştirakçısı olmasına klassisizm və romantizm arasında körpü rolunu oynayan Bethoven bir oratoriya, fransız romantik şairi Jerard de Nerval poema, XVII əsr Avropa islahatçı rəssamı Karavacco isə bir rəsm həsr ediblər. Bəli, kimliyindən asılı olmayaraq dağın ruhu yaradıcı insanları həmişə dindirməyi bacarıb. Hər kəs öz düşüncəsi səviyyəsində dağa müraciət edir və müvafiq cavabı alır. Məsələn, dağlar haqqında düşüncələrlə tanış olandan sonra Fərhad və Şirin əfsanəsi fərqli təsir bağışlayır: öz sevgisinə gedən yolda Fərhad Məcnun kimi mənəvi yolu tutmadı, sevginin ilahi qatını tanımadı, əksinə, fiziki gücə üstünlük verdi, dağla üzbəüz durdu, ona üşmən kəsildi, çapdı, incitdi və… məğlub oldu.
Məhəmmədhüseyn Şəhriyar da dağla üzbəüz durub, ancaq o dərəcədə səmimi, o qədər ürəkdən onunla “dərdləşir” ki, Heydərbabanın müdrik, bir az yorğun, bir az nisgilli “ruhu” canlanır qarşımızda:
Heydərbaba, yolum sənnən gəc oldu,
Ömrüm keçdi, gələmmədim, gec oldu,
Heç bilmədim gözəllərin nec oldu,
Bilməz idim döngələr var, dönüm var,
İtginlik var, ayrılıq var, ölüm var.
Bəli, dağlarda nə kəramət varsa, Aşıq Ələsgər demiş:
Yoxsulu, ərbabı, şahı, gədanı,
Tutmaz bir-birindən aralı dağlar.
Nə üçün məhz dağlar? Səmalara daha yaxın olduqlarına görəmi? Həqiqətən də, dağın özünün möhtəşəmliyi insanlarda bir heyrət, heyranlıq yaradır. Ancaq ortaya daha əsaslı çıxır. Axı, “nə Şərqdə, nə Qərbdə olmayan”, insanlara onların “şah damarından da yaxın olan” Yaradan öz seçilmiş bəndəsi ilə ünsiyyət yaratmaq üçün mütləq ən hündür nöqtənimi seçməlidir? Əgər səbəb onların böyüklüyüdürsə, nə üçün okeanlar eyni missiyaya sahib deyillər? Üstəlik, qeyd edək ki, adıçəkilən dağların əksəriyyəti heç də hündürlükləri ilə fərqlənmirlər, hətta bəziləri təpədir. Yaxud dağları dinlərə görə fərqləndirmək, doğrudurmu? Nəzərə alsaq ki, məbədlər dəyişsə də, dağın öz funksiyası dəyişməyib, onda söhbət onun üzərindəki tikilidən və onun hansı dinə xidmət etməsindən gedə bilməz. Deməli, daha vacib məqamlar var.
Dağların quruluşu və funksiyaları haqqında daha rasional və elmi baxımdan təsdiqlənən fikirlərə müqəddəs kitablardan yalnız Qurani Kərimdə rast gəlmək olur. Əvvəla, müqəddəs mətn dağların həqiqətən canlı olduğunu vurğulayır: “Biz onu (məsələnin hökmünü) dərhal Süleymana anlatdıq. Və onların hər birinə hökm və elm verdik. Biz dağları və quşları Davudla birlikdə (Allahı) təqdis edib tərifləsinlər deyə ona ram etdik. Bunları Biz etmişik” (Quran 21/79). Əslində, dağın canlı olmasına insanlar əsrlərdir şahid olurlar. Dağ ona pənah gətirənlərə sığınacaq verir və qucağını mağara şəklində onlara “açır”. Bunun ən qədim nümunəsi yəqin ki, Əshabi Kəhfdir. Başqa bir maraqlı nümunə isə dünyanın ən müxtəlif yerlərində sonsuz qadınların körpə ümidi ilə müqəddəs dağlara üz tutmasıdır. Qəribədir, məkanlar fərqli olsa da, mərasimlər eyni olur – körpə həsrətli gəlinlər mağaranın dar dəhlizindən iməkləyərək kiçik bir hücrəyə keçib orada dua edirlər, bəzi yerlərdə oradan bir daş, yaxud bir ovuc torpaq götürürlər. Körpənin Yaradandan ilk dəfə ruh aldığı ana bətni kimi qadın da sanki dağın bətnindən bir “həyat” parçası alır. Əlbəttə, ilahi payı verən Yaradandır, dağ həmişəki kimi vasitədir: dağ bir Ana kimi ruhların paylanması üçün öz “bətnini açır.”
Allahın Rəhman, mülayim, qoruyan adı ilə yanaşı, həm də Qahir – zalımları qəhr edən, Cabbar – zalımlara əziyyət edən adları var. İlahi həqiqətlərin vasitəçisi olan dağlar da belədir. Pompeyin, Sodomun, Qomorranın acı, dəhşətli taleyini xatırlamaq yetər ki, dağın qəzəbli od püskürməsinin, silkələnib üzərindəki günah dolu insanları yerin altına gömməyinin nəticəsinin nə olduğunu biləsən. Tarixi və arxeoloji araşdırmalara görə, Vezuvi və Sodom dağları insanların başına “kül ələməklə”, atəşli kükürd yağdırmaqla onların həyat işığını söndürüb, yer üzündən silib. Əslində, Yaradanın o miqyasdakı, o böyüklükdə qəzəbini ancaq dağ kimi möhtəşəm, güclü bir varlıq çatdıra bilərdi. Burada təəccüblü bir hal yoxdur: mömin olan, Allahını tanıyan və ona səcdə edən dağlar (Quran 22/18) kafirə, cahilə qarşı heç vaxt mülayim davranmaz.
Qurani Kərimdə dağlar haqqında o da bildirilir ki, dağlar Yerin sabitliyini qoruyan vacib bir elementdir: “Yer onları silkələməsin deyə, orada möhkəm dağlar yaratdıq; onlar rahat gedib çata bilsinlər deyə, orada geniş yollar əmələ gətirdik” (Qurani Kərim 21/31). Deməli, dağların üzərində böyük bir missiya var – Planetin tarazlığını qorumaq. Sözün hər mənasında.
Deyilənlərdən sonra istər-istəməz xalq yaradıcılığında dağla bağlı kəlamlar yada düşür. Nə üçün ağır dərdli adamlara “ürəyi, sinəsi dağlı” deyirlər?! Nə üçün birinə ağır zərbə vuranda “ürəyinə, sinəsinə dağ çəkdim” deyirik?! Nə üçün ömrü boyu unutmayacağımız bir nümunəyə, dərsə “gözdağı” deyirik?! Axı, nə üçün dərddən ah çəkənlərə “ahın dağlara, daşlara” deməklə, onu yüngülləşdirmiş hesab edirik?! Səbəblər çox ola bilər, bəlkə də zəngin Azərbaycan dilinin söz oynatmasıdır, amma biz ümumi kontekstimizdən çıxış edib bir neçə mümkün açıqlama söyləyək.
İfadələrdən belə məlum olur ki, əksər hallarda dağ sözü dərdlə assosiasiya olunur, az qala eyni mənalı söz kimi işlədilir. Biz də izahımızı məhz bu nöqtədən başlayaq. Dərd bir həyat sınağıdır və özündə ağır bir mahiyyət, məna ehtiva edir. Bunu dərk edə bilməyən şəxs üzərinə qaya düşmüş kimi, onun ağırlığı altında əzilir. Dərk edənin dərdi isə sinəsində dağa çevrilir. Belə insan daha təmkinli, daha səbrli, daha müdrik olur. Sinəsinə çəkilmiş “dağ” onu sanki sabitləşdirir, hər xırda sözdən çalxalanmır, həyatın xeyir və şəri arasında tarazlığını daha yaxşı qoruya bilir. Hər insan öz Yaradanına yəqin ki, ən ağır zamanında daha yaxın olur. Məhz belə anlarda hər insan özündən, bütün imkanlarından daha böyük bir Varlığın şahidi olur. Onu da anlayır ki, yalnız Onun dəstəyi olarsa, içindəki böhrandan çıxa bilər. O anda insanın “dağı” onun üçün Olimpdir, Sinadır, Zeytun dağıdır, çünki orada öz Yaradanı ilə üz-üzədir. O anda onun “dağı” dünyanın mərkəzi, ilk elementdir və hər şey onun ətrafında hərlənir.
Dağlar dağımdır mənim,
Qəm ovlağımdır mənim,
Dindirməyin ağlaram
Yaman çağımdır mənim.
Kiminsə “sinəsinə dağ çəkmək” həm də onun “ahını” almağa hazır olmaqdır. Haqsızlığa qarşı dağların qəzəbi, ahı çox ağır olur zatən. Dağlar Yaradanla ən məhrəm, vasitəsiz ünsiyyət məkanıdır. Bəli, kiminsə sinəsinə dağ çəkməklə ona ağır, dağ boyda yük vermiş olurlar, onun əzilməyinə səbəb yaradırlar, amma bu, həm də ona əlavə güc vermək deməkdir. Yetər ki, insan “sinəsindəki dağdan” Yaradanına üz tuta bilsin. Onda vay qarşıdakının halına…
“Gözdağı” hər iki ifadədən fərqli mahiyyətə malikdir. Maraqlıdır, qorxutmaq, unutmayacağı ömürlük dərs vermək, bir şeyi etməkdən çəkindirmək mənası daşıyan bu idiomun dağla nə əlaqəsi?! Söhbət insanın gözlərinin qarşısına məcazi mənada bir sədd – dağ çəkməkdən gedir ki, göz o nəhənglikdə dağdan kənarda heç nə görmək iqtidarında olmasın. Yəni bir var, dağın zirvəzində durub ətrafı bu ucalıqdan seyr edəsən, bir var, bu dağın mağarası vasitəsilə onun düz bağrına girəsən, bir də var bu dağ gözünün düz qabağında bitə və sən altdan yuxarı həsrətlə onun zirvəsinə, ona qalxan yollara baxasan – gözdağından qorxub addım atmayasan.
Xalq deyimləri arasında ilk baxışda ən önəmsizi, əslində isə ən mürəkkəbi, yəqin ki, dərdli ahları dağlara göndərmək, dağları həmdərd, sirdaş, bəlkə də xilaskar görməkdir. Qurani Kərimdə deyildiyinə görə, Yaradan öz əmanətini göylərə, yerə və dağlara təklif etdi, ancaq onlar onu daşımaqdan imtina etdilər və insan onu boynuna götürdü (Qurani Kərim 33/72). Belə olan halda, yəni dağların daşıya bilmədiyi bir şeyi insan öz üzərinə götürüb daşıyırsa, bir ah nədir ki, yüngülləşmək üçün onu dağlara göndərir?! Belə güman etmək olar ki, bir ürəyin ağır dərdə tab gətirə bilmədiyinə görə, onu cansız (!) dağa, daşa vermək istəyir. Amma bayatılarımız başqa şey deyir:
Bu el sənin tayandı,
Halım sənə əyandı.
Ah çəkdim, duman qalxdı,
Göydə quşlar dayandı.
Yaxud:
Bu yerdə su dayandı,
Od gəldi, suda yandı.
Dərdimi suya dedim,
Alışdı, su da yandı.
Deməli, həqiqətən də, insanın çəkdiyi yükü başqa bir canlı, cansız çəkə bilməz. Yenə bizim Konekstdən yanaşsaq, belə iddia etmək olar ki, ahını, dərdini dağlara göndərməklə insan onu Yaradanı ilə paylaşmaq, Ona sığınaraq yüngülləşmək istəyir. Axı, Allahın verdiyi əmanəti ancaq Onun öz köməyi ilə daşımaq mümkündür. Axı, dağlar sanki daha üst dünya ilə bilavasitə əlaqə məkanı, ilahi enerjinin ötürücüsüdür. Yəqin buna görədir ki, insanların xəbərsiz qalanda, güman yerinin kəsiləndə “dağları duman alır”, dostun, yarın etibarsızlığı ilə üzləşəndə “güvəndiyi dağlara qar yağır”. Əksinə, könül içdən sevinəndə dağların çiçəkləri açır, bulaqları qaynayır. Qəribədir, söylənən hadisələr nə mistika deyil, nə nağıl, həyatın, təbiətin reallığıdır. Sadəcə, biz insanın daxili dünyası, ilahi aləmlə əlaqəsinin təbiətdəki hadisələrlə paralellərindən cüzi bir hissəsini ön plana çəkdik. Üç kitabın dağ haqqında dediklərinə qısa bir baxış saldıq.
Bəli, dağlar özləri boyda bir sirdir. Hər nə qədər yer üzündə ən hündür nöqtələr dağlara məxsus olsa da, onlar Yer kürəsinin düz mərkəzi ilə əlaqəlidirlər. Yerin qəzəbli, odlu nəfəsi məhz dağlarla üzə çıxır. Dağların sükutunda ilahi kəlam daha aydın eşidilir, sanki zirvələr arasında külək də dil açıb danışır. Bu sükutu pozmaq istəyənə isə dağlar elə öz səsinin əks-sədasını qaytarır. Dağlarla insan arasında bir müqayisə aparmalı olsaq, yəqin onları seçilmiş insanlara – peyğəmbərlərə və yaradıcılığının fəlsəfi qatına yüksələ bilən şəxslərə bənzətmək olardı. Malik olduğu möhtəşəm müdrikliklə yanaşı, təmkini və səbri ilə tarazlıq mücəmməsi olan, öz mənəvi ucalığında durub hər kəsin iç dünyasından xəbər verə bilən, ilahi həqiqətləri bəşəriyyətə çatdıran varlıq!
525-ci qəzet 2018.- 21 aprel.- S.11-12.
And olsun Kitaba!
XXI əsrin gəncinə müraciət. (3, 2018)
Könül Bünyadzadə
And olsun Kitaba!
XXI əsrin gəncinə müraciət!
Çox hörmətli Gənclik!
Üzümü sənə müqəddəslik duyğusunun cılızlaşdığı, texnologiyanın inkişafının pik həddə çatdığı, virtual həyatın sözün hərfi mənasında “hörümçək toru” kimi bizi ağuşuna alıb həyat enerjimizi sümürdüyü bir vaxtda tuturam! Məqsədim səni qınamaq, yaxud sənə doğru yol göstərib, məsləhət vermək deyil. Əsla! Mən yaxşı bilirəm ki, dediyim problemlərin fonunda sən sadəcə “qara nöqtəsən” və onlarla mübarizəyə çağırmaq gülünc olar. Onu da bilirəm ki, hər kəs öz həqiqətini mütləq hesab edir və istənilən kənar rəy, tənqid yad cisim kimi kənarda qalmağa məhkumdur. Məqsədim sadəcə Kitab haqqında bir neçə həqiqəti paylaşmaq, daha doğrusu, xatırlatmaqdır. Nə üçün Kitab?! Çünki o da Allahın insana verdiyi bir əvəzsiz paydır. Söhbət yalnız müqəddəs Mətnlərdən getmir.
Əziz gənclik! Sən yəqin ki, Kitabın tarixini bilirsən, amma mən yenə 1-2 faktı xatırladım.
Kilsənin hakim olduğu dövrlərdə o, kitabların – hikmətin kütləvi şəkildə yayılmasının əleyhinə idi, hətta bunu etmək istəyənləri ciddi şəkildə incidirdi. Məsələn, postmodernist yazıçı Umberto Eko məşhur “Qızılgülün adı” romanında kitabların, kitabxananın necə qadağan sahə elan edildiyini gözəl təsvir edir. Yaxud Viktor Hüqonun “Paris Noterdam kilsəsi” romanında keşiş Frollo çap maşınının necə böyük təhlükələrə səbəb ola biləcəyini vurğulayır. Çünki hikmət məhz müəyyən idrak sahibləri, seçilmiş şəxslər üçün nəzərdə tutulurdu və onun yayılması – hər kəsin hikmətlənib maariflənməsini təhlükəli hesab edilirdi. Bu, bir tərəfdən hər kəsin hər şeyi anlamasına gətirə, digər tərəfdən, hikmətin özünün ucuzlaşmasına səbəb ola bilərdi. Kilsədən fərqli olaraq İslam dünyası “bu təhlükəni” çox rahat həll etdi – hər insan Allah yanında eyni olduğuna görə, onların eyni şəkildə Allahın hikmətini anlamaq haqqı var. Qurani kərim – İlahi Kitab hər bir bəndə üçün nəzərdə tutulub. Kitab həm müqəddəs hikmətlər xəzinəsindən bir parça, həm də insanın öz təfəkkür qabındakılarının bir inikası oldu.
Allah insanı yaradanda yalnız öz bildiyi adları ona öyrətdi, Özündən başqa bütün varlıqları onun səcdəsinə əydi. Verdikləri unudulmasın deyə nəsildən nəsilə keçib doğru yola aparan bir bələdçi ola bilsin deyə, hikmətini Kitab olaraq İnsana verdi. Qurani Kərimə istinad eləsək, ilahi qatda mövcud olan Lövhi-Məhfuzdan – Qorunan Lövhədən zaman-zaman hikmətləri Kitab şəklində İnsana göndərdi. Əldə etdiyi üstünlüklərlə İnsan Allahın maddi dünyada xəlifəsi olaraq həm də Onun yaradanlıq sifətinə malik oldu. Hər nə qədər Allahın yaratdıqları üzərində öz bacarığını nümayiş etdirsə də, İnsanın bir nisbi yaradan olması heç kimdə şübhə yaratmır. İnsan həm də idrak və şüur sahibidir və yaratdıqları bu idrakın süzgəcindən keçib maddiyyat qazanır. Artıq əsrlərdir öz ağlının gücünə inanan İnsan özünə bir dünya qurub ona hakimlik edir. Ona görə də, bu gün onun zövq aldığı dünyanın da, boğulduğu bataqlığın da onun öz ağlının məhsulu olması aksiomdur. Bəli, Allahın 99 adını özündə təcəssüm etdirən insan Alim də oldu, Hakim də. Allah bildiklərini Kitabla bəyan etdiyi kimi, insana da bu bacarığı bəxş etdi – kitab yazıb, öz bildiklərini nəsildən-nəslə ötürmək, öz hikmətini xalqı ilə, bəşəriyyətlə paylaşmaq. Əqidəsindən, imanından asılı olmayaraq, hər bir insan bu bacarığından öz ağlının verdiyi imkanlar daxilində istifadə edir. Əziz gənclik, sənin də bu gün sosial şəbəkələrdə bəh-bəhlə paylaşdığın məlumatlar, fikirlər məhz sənin (!) Kitabının səhifələridir. Əlbəttə, hər kəsə qalın “Divan” bağlayıb, elmi əsərlər yazmaq qismət olmur. Ancaq bu, heç də hərənin öz Kitabının olmaması demək deyil. Hər insan özü bir kitabdır! Bəlkə də bu səbəbdən kitabları əslində canlı varlıq kimi qəbul etmək daha düzgün olardı. Bir kitab həm dinləyə bilir, həm də danışa. Oxucu kitabdakı qəhrəmanlara qoşulub düşünür, müzakirə edir, mübarizə aparır, savaşır, dərd çəkir, sevinir – keçir o vərəqlərə və orada bir xəyali həyat yaşayır.
Kitab məfhumunu bir az geniş götürdüyümə görə soruşa bilərsən: nədir kitab? İlahi məxəzdən gələn həqiqətlərin bəşər idrakında inikası. Hər bir müqəddəs Mətn də ilahi qatdan endiriləndə İnsan təfəkkürünün çərçivəsinə salınıb. Bir müəllifin ortaya qoyduğu əsər də onun öz Yaradanı ilə ünsiyyətinin nəticəsi və öz təfəkkür qabına yerləşdirə bildiyi həqiqətlərdir. Hörmətli gənclik! Yəqin sənə xatırlatmağa ehtiyac yoxdur ki, hər müəllif öz inamının obyekti ilə ünsiyyətdə olur: kimi Mütləq Varlıqla, kimi pul-para ilə, kimi taxt-vəzifə ilə. Onun həm yazacağı kitab, həm də şəsxsiyyət kitabı məhz o anın məhsulu olur. Axı, sən də razılaşarsan ki, daim daha üst dünyanın yeni həqiqətlərilə təzələnən bir təfəkkür bu maddi dünyanın həqiqətləri arasında qovrulan, “çevir tatı, vur tatı” ilə məşğul olan təfəkkürdən daha güclü, daha yaradıcı, daha işıqlı olur. Təsəvvür elə, bir var axar suyun daim təzələdiyi bir su hövzəsi, bir də var dörd tərəfdən qapalı, sadəcə öz içində çalxalanan, durğunlaşan bir gölməçə. İlahi aləmdən, eyni zamanda, başqa insanların mənəvi dünyasından gələn məlumatlar məhz arxlardır. Yalnız kitabın mahiyyəti onun hansı beynin məhsulu olduğunu açır. Oxucu ilahi xətlə bəşəri xəttin kəsişmə anının şahidi və iştirakçısıdır. Məhz bu şahidlik oxucunun böyüməsinə, zənginləşməsinə səbəb olur. Deməli, bir İnsan kimi sənə həm öz Kitabını qələmə almaq, həm də başqa Kitabları oxumaqla, yazılmamış olsa belə, öz Kitabını zənginləşdirmək imkanı verilib.
Hörmətli gənclik! Söhbətin bu yerində səndən məni maraqlandıran bir neçə sualıma da cavab verməyini rica edərdim. Son zamanlar ilk baxışda bir-birilə əlaqəli görünməyən iki proses müşahidə edirəm. Birincisi, kitab oxumağın yerini sosial şəbəkələr tutur, hər kəs rahat-rahat öz düşüncəsini 1-2 cümlə ilə ifadə edir və çoxsaylı bəyənmələr bu fikirlərin “dahiyanəliyinə” sanki bir möhür vurur. İkincisi, bu gün ən qalın şedevr romanlar, dünya ədəbiyyatının inciləri qısaldılıb nəşr edilir. Məsələn, Lev Tolstoyun neçə cildlik “Hərb və sülh” əsərinin 30 səhifəlik xülasəsi çıxardılıb və siz gənclər də dahi yazıçının şah əsərini bu xülasədən öyrənmiş olursunuz. Məni narahat edən sual budur: əcəba, sənin Şəxsiyyətinin Kitabı bu qədərmi cılız və bəsitdir ki, 1-2 cümlə və 200 bəyənmə ilə özünü ifadə etmiş ola?! Sənin düşüncə qabın bu qədərmi dardır ki, böyük gözəllikləri özünə sığdıra bilmir və onun ucundan-qulağından aldığı informasiya ilə kifayətlənir?! Qurani Kərimdə deyilir ki, arxlar öz ölçülərinə görə çağlayıb axar. Kitabınızı zənginləşdirən, təzələyən arxları bağlayırsınızsa, sizin “düşüncə arxınız” hansı ölçüdə çağlayır? Həqiqi gözəlliyin yerinə kiçik məlumatlarla ruhunuzu doydurmaq istəyirsinizsə, bu, sizin düşüncə arxınızı get-gedə qurutmurmu?
Nəhayət, müraciətimin sonunda bir məsələni də dəqiqləşdirmək istəyirəm. Bəzən siz gəncləri ətrafa laqeyd münasibətdə, öz Eqonu hər şeydən üstün tutmaqda günahlandırırlar. Bununla asanlıqla razılaşmaq olmur, çünki hər kəsin təfəkkürü onun bağlı boxçasıdır. Məhz bağlı! Onun açılması üçün sənin Şəxsiyyətinin Kitabı vərəqlənməlidir və bu kitab örtülü qalanda nə özünə, nə ətrafa bir faydası olmur. Bəli, əziz gənclik, sən o sehrli qulaqcıqlarınla yalnız özünü dünyadan təcrid eləmirsən, həm də dünyanı “Sən” adlı kitabdan məhrum edirsən. Sənin qulağın xaosun içindəki gizli, sehrli harmoniyanı duymaq qabiliyyətini itirir. Kənar səsləri dinləmək, eyni zamanda həm də öz səsinin eşidilməməsi deməkdir. Səs eşitməyən, səsini eşitdirmək istəməyən üçün hansı həqiqətin dəyəri qalar? Həqiqətin dəyəri qalmırsa, o zaman kitabın dəyəri də itir axı?! Səslərin yoxa çıxdığı bu dünyanın səssizliyində qulaq tutulur. Eşidilən, ancaq müharibələrin yaratdığı partlayışlar, silah səsləri, fəryadlardır. Bəlkə başqa səsləri susdurduöumuza görə bu səslər çoxalıb. Müharibələr həmişə olub, amma heç vaxt onların səsləri bu qədər bərkdən səslənməyib.
XXI əsrdə texnologiya dəyər verdiyimi çox şeyli sıxışdırıb çıxarıb, bizi canlı ünsiyyətdən, kitabın ətrindən məhrum edib. Kimsə bunu həyatın asanlaşması, rahatlaşması adlandırır. Asanlaşan nədir? Doğrudanmı, sıxışdırılanlar arasında kitab da var?! Axı belə olan halda deməli, sənin öz Şəxsiyyətini də sıxışdırmış olur?! Bəli, ilahi aləmdən hər hansı məlumat almırsan, əvəzində gündəlik həyatın xaosunda əriyib yox olmaq çox asanlaşır. Əbu Turxanın gözəl bir hikməti var: “Məqsədə gedən yolda hər şeyi qurban vermək olar, məqsədin özündən başqa.” Öz məqsədinə doğru gedən Şəxsiyyətinin cılızlaşmasına yol vermək nə qədər düzdür?!
Qurani Kərimdə dönə-dönə “açıq-aydın Kitaba and içilir. Yaradan Öz Hikmətinə inanaraq yaratdı və bütün bunlar hikmət Kitabda əks olundu. Allah İnsanı da əmin etdi ki, inansa o da yarada bilər. Allah İnsanı inandırdı ki, o, Kitab oxumaqla kitab sahibi olduğunu dərk etsə və özü də bir kitab yaza biləcək.
Baharın ümidləri… (2, 2018)
Təqvim ili qışla başlasa da, bütün gözlər, könüllər baharı gözləyir, ilk çərşənbəyə qalan günləri sayır, hər gün qarın altından boy atacaq qarçiçəyinin həsrətini çəkir. İnsanların bu qədər səbirsizlik göstərməyi qışı özündən çıxarır. O da tələsir, əsəbləşir, qarı-çovğunu qarışdırır bir-birinə. Hər kəs qışın qəzəbindən qaçıb yığışır ocağının başına və havada oynaşan-qaynaşan qar dənələrinə baxıb için-için sevinir ki, bahar yaxınlaşır.
Baharın hikməti, gücü ondadır ki, özü gəlməmiş nəfəsi gəlir və qışın Boz ayı bütünlüklə baharın müjdəçisinə çevrilir. Bir baharın taplosunu çəkmək tələb olunarsa, yəqin iki cür şəkil çəkilərdi: qarın-buzun içində qorunan və həsrətlə cavabını gözləyən bir ümid və həmin ümidin artıq gerçəkləşmiş halı. Biz də əvvəlcə o ümidin rəsmini çəkək.
Bütün fəsillər kimi baharın da öz sevgisi var. Ancaq heç bir fəsildə sevgi bu qədər açıq bəyan eləmir öz varlığını. Buna görə də baharın özünəməxsus bir nəfəsi olur. Əriyən qarın, qalanmış çərşənbə ocaqlarının, qarın altından sanki sürməli gözləri ilə ordan burdan boylanan nəm torpağın, titrəşə-titrəşə bir-birinə sığınan nərgizlərin ətri gəlir bu nəfəsdən. Bu ətri heç nə ilə səhv salmaq mümkün deyil. Yalnız bahara məxsus bu nəfəsdə duyulan sevgini başqa sevgilərdən fərqləndirən kiçik bir ümiddir. Baharın ruhunu içində gizlədən, bəsləyən kiçik bir ümid. O qədər bir-birinin içinə işləyiblər ki, bilmək olmur ümid birincidir, yoxsa sevgi? Ümid sevgiyə dəstəkdir, yoxsa sevgi ümidə? Bəlkə də bu qeyri müəyyənlikdir ki, sevgini Eşq səviyyəsinə ucalmağa qoymur…
Bütöv zaman fonunda baxanda ümid bir göz qırpımından da az vaxt alır. Ancaq nə qədər qısa olsa da, hökmü böyükdür: bir anın içində ürək ya pardaxlana, ya da ölə bilər. Təbiətin ümid adlı göz qırpımının adı bahardı. Hər fəsli sevdirən incə bir məqam olur. Baharı sevdirən onun bu qədər gizli ümidlərlə aşıb-daşmasıdır. Bu ümid dolu sevgini hər yerdə, hər hüceyrədə duymaq olur. Axı bütün təbiəti, hətta daşı da qış yuxusundan oyadan, göydə buludların da rəngini dəyişən, günəşin hərarətini də artıran odur.
Uzun müddət çillə çəkmiş təbiətin ümidi yavaş-yavaş, udum-udum, doya-doya cavablanır. Hər yeddi günə bir cavab: sıra ilə suyun, yelin, odun və torpağın ümidləri reallaşır və daha bir həyat çevrəsi çızılmağa başlayır. Həyatın oyanışının tamaşasına biz də duraq .
Baharda yağış fərqli yağır. Qardan sonra yağışın öz bərəkəti, öz hikməti olur. Sevinci rənginə hopan buludlar ümid dolu sevgisini hər damlasına yükləyib göndərir yerə – onu gözləyən könüllər üçün. Hər damla göylərin lütfünü yerə çatdırmağı özünə borc bilir. Bir vaxtlar günəşin istisinə aşıq olub buxarlanan su indi yeni mahiyyətlə, yeni xəbərlərlə təkrar yerə tələsir. Damlalar özləri də gətirdikləri həyat eşqini kimə verəcəklərini maraqla gözləyirlər.
Bəli, baharın yağışı fərqlidir, çünki hər damlası bir ümiddir – sevgi dolu ümid. Səpələnən hər damla yerdə əriyən qarın suyuna qarışıb axdıqca ümidi daha da artır ki, dəryaya çatacaq. Bəzi damlalar birbaşa çaya, dənizə düşür, bəziləri donmuş, quru budaqların üstünə. Dənizin qoynuna düşənlər doğma ana qucağında mışıl-mışıl yırğalanır, dünyanın möcüzələrindən bixəbər qalırlar. Başqa yerlərə düşən damlalar isə hərəsi bir sirr pıçırdayır, hərəsi bir ümid cücərdir. Əvəzində onlar da damlalara öz könül dünyalarının qapılarını açırlar, ümidlərini söyləyirlər. Qarın altında donmuş budaqlar, torpaq üstünə damlayan lütfdən sanki ayılır, üzünü yuyur, yeni günə – yeni həyata hazırlaşmağa başlayırlar. Hər damlaya könüllərlə ünsiyyət qismət olmur axı!
Bulud həyanım olsun,
Sözüm, fəryadım olsun,
Yağışın hər damcısı
Yara bəyanım olsun.
Təbiətin hər məqamının hikmətini duyan könüllər baharın su ilə gələn ümidinə, damlayan sevgisinə Su çərşənbəsində şükr deyirlər.
Baharın sevgi dolu nəfəsi küləklə də hiss olunur. Sanki ümid əsir və qarın boz üzünün küncdə-bucaqda qalmaması üçün hər yerə xəfifcə dolur, təravətləndirir. Külək donu açılmış və indi də təzə bahar donunu geyinmək istəyən budaqları baş-başa gətirir, onların pıçıltılarını dinləyir. Günbatandan günçıxana, gecə-gündüz yorulmadan buludları qovur, pərdələri yellədib baharın nəfəsini-ümidini evlərə doldurur.
Yel əssin yelə dəysin,
Meh əssin telə dəysin.
Tək əldən nə çıxar,
Əl gərək ələ dəysin.
Qədim bir inanca görə, Yel çərşənbəsi gecəsi söyüd ağacının altına gedib niyyət edəndə, gizlin bir ümidinə cavab gözləyəndə sənə külək cavab verir – əsməyi ilə. Əsib söyüdün budaqlarını torpağa toxundurarsa, deməli diləyin yerinə yetəcək. Maraqlıdır, külək söyüdün əlini Ana Torpağa çatdırır, o da qismətində olan lütf payından səni xəbərdar edir. Beləcə, küləyin gətirdiyi ümidlər Yel çərşənbəsində könüllərdə əks-səda verir.
Baharın ümidlərinin sözçülərindən biri də oddur. Qarlı qışda soyuğa meydan oxuyan, qızarsa da qızdırmayan günəşin hərarətini də əvəz edən ocaq baharın gəlişi ilə daha böyük ümidlə alovlanar. O çox gözəl bilir ki, ocaqlar nə qədər yanırsa yansın, Allah onların nurunu aparsa, özlərini də görə bilməyəcəkləri zülmətlər içində qalarlar (Quran 2/17). Könüllərin nuru olmasa, çatılan ocaqların cəhənnəm atəşindən fərqi qalmaz.Buna görə də, baharda ocaqlar ümid edir ki, kor ocaqların gözləri açılacaq, verdikləri hərarətdən həyat doğulacaq. Günəşin nurundan ağacların ümidləri – tumurcuqlar çırtdayacaq, arzudan arzu doğulacaq. Beləcə, nur dolu könüllərdəki ümidlər Od çərşənbəsində sacın üstündəki qovurğa kimi atılıb-düşərlər.
Ağırlığım-uğurluğum odlara,
Yazda məndə hoppanmayan yadlara.
Ağırlığım od olsun,
Odda yanan yad olsun.
Nurun oda çevrilməsi qaşla göz arasındadı. Baharın ümidlərindən biri də o həddi keçməməkdir. Məhz baharda, Od çərşənbəsində ümidlərin çiçəklənməsi üçün hər kəs ağırlığını odda yandırmaq istəyir. Tonqalın üstündən atılmaqla özünün oddan və oddan törəyən yaradılmışdan – şeytandan ucada olduğuna ümid edir, arzularına qoşulub qanadlanır, uçur və həmin anda bütün ümidləri, arzuları bir-bir ürəyindən keçir. Az qala hər biri üçün on dəfə bu ocağın üstündən hoppanmaq istəyir.
Baharda ümidi aşıb daşanlardan biri, birincisi, ən səbirsizi torpaqdır. Ancaq bütün Analar kimi özü hər kəsdən sonraya qalır. Əslində, hər övladının gerçəkləşən ümidi su olub onun ürəyinə çilənir, yel olub üzünü təravətləndirir, ocaq olub canını isidir. Amma hardasa dərinliyində özünün də ümidləri var ki, qoynundakı balalarına həyat enerjisi verə bilsin. Ana Torpaq özü ümid dolu olmasa, nə suyun bərəkəti, nə küləyin hərəkəti, nə də odun cəsarəti bir şeyə yarayar. Ümid ümidə dəstəkdir axı.
Şaxtadan, sazaqdan sızıldasa da Ana Torpaq içindəki ümidini qoruyub saxlayır və baharda bir ümid min olur. O, ona əmanət edilən hər toxumun, hər həyat mənbəyinin keşiyini çəkir, sevgi ilə, ümidlə bağrının başında bəslədiklərinin boy atmasını gözləyir. Torpaqdan cücərənin hərəsi bir ümiddir. Fərqi yoxdur – göydən gələn damla olsun, yaxud əriyən qar suyu olsun, əgər ümidlər üst-üstə düşürsə, bir sünbül, bir fidan, bir çiçək boy atıb çıxır. Torpağın üzünü ilk güldürən isə qarçiçəyi olur. Əslində qarı, buzu əridən torpağın içindəki ümidin hərarətidir. Qarçiçəyi yox, baharın, həyatın özü boylanır qarın altından. Bəlkə də ağappaq qarın arasından boylanan torpağın sürməli gözündə parlayan bir ümiddir o qarçiçəyi.
Baharın bərəkəti ondadır ki, torpağın nə altında, nə də üstündə Yaradanın lazım olan payı, lütfü əskik qalır, heç bir ümid solmağa, qurumağa məhkum qalmır. Vay o haldan ki, yerdəkinin ümidi qırılmış, kəsilmiş ola. Bax onda onun üstünə gələn başqa ümidlər də kəsilir, əliboş qalır. Ana Torpağın hikmətini dərk edən könüllər Torpaq çərşənbəsi ilə bahara “xoş gəldin,” – deyir.
Baharın çəkəçəyimiz ikinci tablosu dörd ümidin cavabını özündə əks etdirəcək, daha doğrusu, baharın ümidlərinin artıq həyat qazanmış nəticələridir.
Baharda hər ağac özü ilə danışır, dərdləşir. Budaqlar gövdə ilə, gövdə kökü, kökü torpağı ilə pıçıldaşır – bizə yenə sevgi payı varmı?! Sakit, ilk baxışda hələ də yuxudaymış kimi görünən bir ağacın ümid dolu təşvişindən yalnız bahar xəbərdardır. Əslində bu pıçıldaşma özü həyatın bir nişanəsidir, ümidin közüdür. Bağda ağacın budaqlarında görmək olur o ümidi – qupquru, bomboz bir budaq için-için həyəcanla gözləyir – tumurcuqlarının hamısı oyanacaqmı, içindəki sevgisi onların hamısını qışın sərt üzündən qorumağa yetibmi? Qəribədir, baharda budaqların budanmasında, əl-qolunun doğranmasında da ümid var… Axı həyat damarı quruyanda deyiləcək “sözlər” də bitir. Buna görə də budağın ümidi kəsilməsin deyə, onun tükənmiş qolu kəsilir. Yaxud sevgi payı bütün ağaca yetməyəndə, kiçik ümidlər daha böyüyə qurban verilir – ağacın barlı-bəhərli olması üçün kiçik budaqlar – “boş ümidlər” kəsilir. Ancaq ağacın budaqlarının budanmasının öz vaxtı var. Bir az gecikəndə, ümidlər artıq cücərəndə, budaq kəsilən qolu – ümidi üçün “göz yaşı” axıdır və onun gözünün suyunu “silməsən”, təsəlli verməsən, quruyub ölər.
Baharın gözəl nişanələrindən biri də çölü-çəməni bürüyən nazlı qızıl lalələrdir:
Bahar gələndə mən də,
Bitərəm göy çəməndə.
Mən baharın qızıyam,
Köynəyi qırmızıyam.
Bahar sanki bütün rəngləri bir-bir əlavə edir və qışdan sonra təbiətin yeni taplosunu çəkir. Tablo o qədər ümid dolu olur ki, ona tamaşa edən hər kəsin ilk reaksiyası öz içində oyanan ümidə sevinməsi olur. Bu rənglərə baxan istər-istəməz baharın nəfəsini, səsini də eşitməyə başlayır: otların arasındakı balaca bir bulağın şırıltısı, yuvalardan boylanan sarıdimdik ətcəbala quşların civiltisi.
Bəli, ümid həyat közüdür, alovlanana qədər dincəlmir. Bahar da o közün qoruyucusu, alışmadan sönməməsi, yaxud alışıb ətrafını yandırmaması üçün lazım olan şəraiti yaradan fəsildir. Bəlkə də belə tədbirli, səbrli olmasına səbəb sevgisi belə sakit, kövrək olur, Eşq səviyyəsinə qədər qalxmır.
Qışın dərviş ruhu (6, 2017)
Bədii əsərlərdə, rəsmlərdə çox vaxt qoca, ağsaqqal kimi təsvir olunan qış. Sanki özündən sonra gələn baharın yolunu kəsən, qarı, boranı ilə ancaq zülmə malik olan qış. Arzuları donduran, həyat ritmini belə yavaşıdan qış. Allı-güllü fəsillərin fasiləsi kimi qəbul edilən qış.
Saqqalı ağ, saçı ağ,
Əlində zorba çomaq
Gəldi qocalmış baba
Şaxta baba, qış baba.
Özündə ilahi eşqin zərrələrini daşıyan yaradılmışlara baxırsan və beynində istər-istəməz bir sual dolaşır: “İlahi, bu soyuq, boranlı, ağacların budaqlarına sır-sıradan sırğa asan, az qala damarları donduran qışın da sevgisi, eşqi varmı? Varsa, harda, niyə gizlədir?” Əlbəttə, var, eşqsiz varlıq olmaz ki! Gizlətməyib, sadəcə hər göz üçün nəzərdə tutmayıb. O sevgini məhrəmləşdirən pərdəni azacıq kənara çəkib, o gözəllikdən, qüdsiyyətdən bir zərrəni görməyə çalışaq.
Qışın sevgisini anlamaq üçün yaddaşlardan belə bir mənzərəni canlandıraq: hər hansı bir canlının hələ iz salmadığı, günəşin solğun işığında ulduz-ulduz sayrışan qar səhrası. Ara-sıra görünən ağacların budaqları qarın ağırlığından sanki rüku edirlər. Hər yer ağappaqdı. Sadəcə ağ deyil, həm də nurludur – qardan saçılan nur hər yeri nura bələyib, hətta səmadakı günəşi də. Yadıma ilk düşən qapqara torpağın rəmzi olan əbadan sıyrılıb bəmbəyaz libasda Yaradanın qarşısında təslim-təslim duran mövləvi dərvişi olur. Əlləri sinəsində, başı önünə əyilmiş şəkildə bütün dünya ilə əlaqəsini kəsib yalnız Onu dinləyir. Dinlənilən şey nə bahardakı kimi çayların şırıltısı, nə yaydakı kimi quşların cəh-cəhi, nə də payızdakı xəzanın xışıltısıdır… Qışın həqiqətinin dili sükutdur. Bəlkə də bu sükut Yaradanın Özünü cilalanmış bir könül aynasında seyr etməsidir?! Bəlkə də Yaradana iki yay məsafəsi qədər yaxınlaşan bəndənin könlünün heyranlığıdır?! Məncə, bu, eşq məqamıdır. Axı, eşqin də dili sükutdur.
Qar yağmağa başlayır, göydən “almaz toz” ələnir. Yaradan ağır-ağır, təmkinlə Yerə öz mərhəmətini, ilahi xəbərini göndərir. Nur üstünə nur gəlir, həqiqət payı artır və ağaclar üzərlərinə düşən bu ilahi yükdən bir az daha əyilirlər. Axı, ilahi əmanəti qəbul etməklə əyilməyib, əksinə ucalan tək varlıq insandır. Bir-birinə bənzəməyən qar dənəcikləri sanki ilahi kəlamın, ilahi qüdrətin sonsuzluğunun dəlili kimi havada rəqs edir, bir-brini qovur, yorulur və aram-aram qonur Yerə. Hər biri özü boyda möcüzə olan, öz orijinallığı ilə göz oxşayan, öz yolçuluğunda digərinə mane olmadan uçub öz yerinə qonan qar dənəciklərinə baxa-baxa yenə insanları düşündüm. İnsanlar da beləcə tər-təmiz, nur dənəsi kimi dünyaya gəlir və… bir yerə qonandan sonra, bahar adlı həyatın başlaması ilə palçığa, torpağa bulaşır, ilk mahiyyəti özü də bilmədən əriyib yox olur, hətta malik olduğu möcüzəni də unudur. Bəlkə də aralarındakı bənzərliyə görə uşaqlardır qışı daha çox sevir: özləri də möcüzə dolu, qar dənəcikləri kimi tər-təmiz, ülvi bir mənəviyyata malik, nur topunu xatırladan varlıqlar.
Boran qalxır, qar dənələri küləyin hökmü ilə burulğana düşür, yer göyə qovuşur sanki. Yalnız Göylər, Yer və o ikisinin arasındakı sən qalırsan. Sanki bayaq təslim dayanmış dərviş sirli bir əmrlə hərlənməyə başlayır. Hərlənir və bütün dünya da onun başına hərlənir. Bir əli ilə Xaliqdən aldığını digər əli ilə xəlqə ötürmək üçün bu dünyanın ahənginə qoşulur, ilahi bir çevrə boyunca hərəkət etdikcə yerdə, yoxsa səmalarda olduğunu belə unudur, illər, maddiyyat əhəmiyyətini itirir. Az sonra hər şey bir vəhdət halına gəlir və yalnız ilahi qüdrətlə enən həqiqət qalır. Nabələd bir adam burulğana, borana düşəndə kor olub, mağmın qaldığı kimi, ilahi missiyasını dərk etməyən bir insan da bu həqiqətlərin önündə eləcə cahilcə baxa-baxa qalır, o mövləvi dərvişin hərəkətlərini sadəcə bir tamaşa zənn edir.
Maraqlıdır, el arasında qış aylarının özünəməxsus adları daha çox yayılıb: Böyük çilə, Kiçik çilə və Boz ay. Yox, mənim məqsədim etimoloji, mifoloji qatlara enmək deyil, sadəcə qışın dərviş ruhunu açmaqdır. Axı, mən qışı təsadüfən mövləvi dərvişə oxşatmamışam. Aralarındakı bənzərlik də yalnız zahirdə deyil, həm də batindədir. Nədir bu çilə?
Bir dərvişin ruhani yolçuluğu qırx günlük çilə ilə başlayır. Bu müddət ərzində özünü həm maddi, həm də mənəvi sınağa çəkən, fikrini yalnız gedəcəyi ilahi yola cəmləyən, ətraf mühitlə əlaqəsini az qala sıfırlayan insanın məqsədi yeni həyata başlamaqdır… Çilə Yaradanı ilə baş-başa qalmaqdır. Onun pıçıltılarını duya bilməkdir. Çilə öz varlığını təzələməkdir. Çilə səbr məqamıdır. Bir səbrin kökündə isə böyük bir sevgi durmalıdır. Yalnız böyük sevgiyə malik olan və onun gücünə inanan birisi qaranlığa, zülmətə, çiləyə girməyə cəsarət edər. Bu qaranlıq, bu çilə o vaxta qədər davam edəcək ki, içindəki o sevgi cücərib işıq salacaq. Bu, yeni işıq, yeni həyatdır. Bu, bütün əvvəlki neqativ məqamlardan qurtulma məqamıdır.
Bir dərvişin mətinliyi, getdiyi yoluna, sevgisinə sadiqliyi onun çiləsindən asılıdır. Peyğəmbərlərdən tutmuş, onların yolu ilə, Haqqına doğru getmək istəyən hər bir insan bu mərhələni mütləq keçməlidir. Çilə qaranlıqdan işığa keçiddir, eşqin ilahi məqamına ucalmaqdır. Çilə tükənmiş mənəvi gücün bərpasıdır. Qışın ilk ayı da 40 günlük Böyük Çilədir. Təbiət yeni həyata başlamaq üçün böyük çiləyə girir. İnsan çiləsini çəkmək üçün çiləxanaya çəkilir, təbiət isə də üzərinə qar pərdəsi çəkir. Təbiətin üzərinə böyük yük düşür və 40 gün ona az gəlir, daha 20 gün çiləyə ehtiyacı olur. Bu 20 gün daha sərt, daha boranlı, daha soyuq olur. Axı, yenidən doğulmaq asan bir proses deyil.
İnsanın çilə günlərində Yaradan onu tək qoymur – işarələrlə, vəcdlərlə, ilhamlarla ona Öz sevgisini hiss etdirir. Təbiət də çiləli günlərində sevgisiz qalmır. Bilənlər bilir ki, kiçik çilənin ilk 10 günündə, tən ortasında Xıdır Nəbi özünü yetirir – bərəkətin, yeni həyatın rəmzi, təbiətə xoş müjdə. Bəli, təbiəti o 60 günlük çilədən çıxaran yalnız içindəki sevgi, inam olur.
Həyat sanki iki qış arasındakı müddətə sığışır. Kimsə öz yeni səhifəsini yazanda ilk baharla bərabər qanı qaynayır, ağlı başından çıxır, qarla bərabər əriyib gülə-gönçəyə qarışır. Kimsə yayın tozuna qarışıb itib-batır, günəşin qızmarında buxar olur. Kimsə payızın qızılı parıltısına aldanıb qalır. Amma eləsi də var ki, israrla gedəcəyi yolun sonuna, nöqtəsinə – qışına qədər gəlir. Həyatının bir çevrə tamamlayıb, kamilliyinin daha bir mərhələsini bitirib, yenisi üçün hazırlaşmağa başlayır.
Bir vaxtlar bir damla su yerdən buxar olub göylərə qalxmışdı, indi bir qar dənəsinə çevrilib geri qayıdır. Dərviş kimi hərlənə-hərlənə səmalardan Yerə xəbər gətirən bu dənəcik sanki həyatının bir çevrəsini bitirir. Qış da təbiətin bir çevrəsinin tamamlanmasıdır. İnsanın idrak yolu –özünüdərki ilahidən keçib gələn bir çevrədir. İlk nöqtədən başlayan xətt ucalaraq ilahi xətlə kəsişərək geri – ilk nöqtəyə doğru qayıdır. İnsan yenə həminkidir, sadəcə yeni düşüncə səviyyəsi, daha yüksək bir mənəviyyatla. Bu, ülvi dünyadan aldığı hikmətlərlə yenilənən, zənginləşən başqa biridir. Bir nöqtədə son və əvvəl birləşir. Bir cümləyə nöqtə qoyulur ki, başqa biri başlasın. Qış həmin nöqtədir. Təbiətdə gedən bütün proseslər qışda tamamlanır, əksər canlıların həyat ritmi maksimum yavaşıyır. Təbiət nöqtəni qoyur və hər yerə qardan bir örtük çəkib yeni, ağappaq bir səhifə açır.
Qar örtüyü dünənlə sabahın arasında bir indidir. Onun altı artıq qara hərflərlə yazılmış bir hekayə, üstü hələ yazılacağını gözləyən ağ səhifədir. Əslində, ilk baxışda ağ görünən bu vərəqdə gizli o qədər hikmətlər, o qədər möcüzələr var ki… Yetər ki, könül gözün açıq olsun.
Özündə həm qocalığı, həm də uşaqlığı ehtiva edir. O, örtüyün altı isti, üstü sazaqdır. O, indisi ilə sərt, soyuq rəftar etsə də, altındakı keçmişə bir o qədər mehriban, mülayim bir qayğı göstərir. Qar örtüyündən məhrum qalan budağı, çiçəyi mütləq şaxta vurur. Qəribədir, sanki bu soyuq, ayazlı qış öz isti ürəyinin hərarəti ilə ona sığınanların həyatını qoruyur, onlara yeni səhifə üçün güc toplamağa imkan yaradır. Beləcə soyuq qışın isti qucağında balaca kirpiyə də, yekəpər ayıya da yer tapılır. Amma vay o kəsin halına ki, başında, könlündə hələ də yay havası ilə qışın üstünə gələ. Bax, onda qış öz sərt üzünü göstərir.
Bəli, qış soyuqdur, sərtdir, şaxtanın, boranın meydan suladığı bir dövrdür. Ancaq istər-istəməz bir həqiqət dolanır adamın başında: bu qədər çətin bir sınaqdan keçmək üçün təbiət indiyə qədər olandan daha böyük, daha uca bir sevgiyə malik olmalıdır ki, belə bir imtahandan çıxa bilsin. Məhz imtahandan. Çiləsini çəkməlidir ki, həyatın düz özəyini anlayana bilsin, hər yeri ağappaq pərdə ilə örtüb yeni səhifə açmalıdır ki, anlamadığı, demədiyi söz qalmasın. Qar dənəciklərinə qoşulub şaxtada, boranda hərlənməlidir ki, göylərdən ələnən sevgini yerə çatdıra bilsin.
Payız gəldi…(5, 2017)
Ay Nura ithaf olunur
Fəsillərdən danışmaq istəyirəm. Nə insanları onlara bənzədəcəyəm, nə də onları insanlara. Sadəcə onların eşqindən yazacağam. Axı, Yaradan hər şeyin nüvəsinə bir eşq yerləşdirib. Mən də o eşqi tapmağa, o eşqi duymağa çalışacağam. Axı, “hər fəslin öz eşqi var”.
Ənənəni pozub baharla deyil, payızla başlayıram. Ona görə yox ki, indi payızdı, ona görə ki, çoxları nədənsə payızın eşqini görməkdə çətinlik çəkir. Ona görə ki, məncə, həyat elə payızda başlayır. Bəlkə də bu yazı payızın adından bir umu-küsüdür, bəlkə də bir xatırlatmadır…
Ağacın yamyaşıl yarpağına qızılı ləkə düşən kimi, istər-istəməz köks ötürürlər: “Payız gəldi…”. Payızın gəlişini arzuların saralıb-solması, ayrılıq kimi qəbul edirlər. Yarpağın budağından düşməyi, quşların isti ölkələrə uçub getməyi, havaların gündən günə soyumağı payıza qəmli, hüznlü bir kimlik qazandırıb. Mahnılara, şeirlərə hopub bu kədər:
“Payız gəldi, uçdu getdi quşlar,
Sən də getdin, bax, yağdı yağışlar”.
Qızmar günəşli, oynaq mehli, şıltaq yaydan sonra payız bir qədər durğun, bir qədər də susqun görünür. Dəli-dolu, ərköyün yayın həyəcanı adamın canından çıxmır ki, payızı da tanısın. Beləcə, rus şairi Aleksandr Puşkin demiş, payız “doğma ailənin sevilməyən övladına” çevrilir. Ola bilsin ki, ondan sonra gələn soyuq qışın sazağı bəri başdan göz önünə gətirilir ki, məxmər payızın sevgi payını da haram edir. Əslində, payız durğun yox, vurğundu. Həm də bu, sadə bir vurğunluq deyil, gizli aşiqlikdi. Bunları bilənlər bilir, bilməyənlər isə bir dünya gözəllikdən xəbərsiz qalır.
Payız bahar kimi sevmir, hisslərini üzə vurmur, sevincindən çiçəyi çırtlamır. Bir var sevgidən qan qaynaya, hisslər coşa, ürək atlana. Bu, baharın sevgisidi. Bir də var könlünə yolu ağlından keçə və bütün məntiqin, soyuq düşüncən könülə qoşulub dəli-divanə ola. Bu, payızın sevgisidi. Mövlana dediyi kimi, “Eşq sandığın qədər deyil, yandığın qədərdi”. Payız yana-yana, qana-qana sevir. Onun sevgisi yarpaqlarda əks olunan şölələrdi, tökdüyü göy yaşıdı, bəzən əsib-coşmağı, bəzən də həzin-həzin könlünün közünü külünə qarışdırmaqdı.
Payız baharın arzularının bəhrə verən vaxtıdır. Payızın sevgisi hər kəs üçün deyil, ona hər kəs çata bilmir. Bahar sevgisi çiçəkdir, ilk rüzgarla sovrulub uçar. Yalnız öz sevgisinə güvənib budağına sadiq qalan, soyuq, keşməkeşli günlərin sınağından çıxan çiçəklərə payız eşqi qismət olur. Payız sevgisi meyvədir, özündə bir ömür tutar. Payız sevgisinə sahib çıxır, çünki məsuliyyətini anlayır. Anlayır ki, bu, həvəs deyil, keçmişini qoruyub, gələcəyini təmin eləməkdi. Payızın sevgisi yaradır – hər budağa öz “ürəyi boyda” sevgisini verir: beləcə kiminə cürük, kiminə cır, kiminə də mükəmməl bir eşq payı düşür.
Payızın da öz çiçəkləri var. Bahardan xəbərsiz çiçəklər. Kimsə bunu o çiçəyin faciəsi hesab edir. Bir nəğmədə deyildiyi kimi,
Ömrün həsrət qalıb yaz günəşinə
Nə vaxtsız solmusan, payız çiçəyi?
“Hər eşqin öz fəsli var,” – deyir Əbu Turxan. Heç şübhəsiz, payız eşqin qürubu, saralan-solan mərhələsi kimi təsəvvür edilir. Ancaq bir düşünün – çiçək heç nəyə baxmadan, zamana meydan oxuyaraq öz həyatının fəsillərini özü yaradır: başqalarından fərqli bir bahar yaşayır – öz baharını. Ona yaz günəşi lazım deyil, heç onu tanımır da, qovrulub kül olar onun ocağında. Ona sevgisinə nur çiləyən payız günəşi yetir. Öz gözəlliyi ilə qızılı yarpaqlarla yarışa girən, torpağın soyuyan “əllərini” təzə-tər nəfəsi ilə isidən, yağan yağışın altında titrəyə-titrəyə məsum-məsum gülümsəyən bu çiçəklər məgər kədərə, təəssüfəmi layiqdir? Onlar payızın eşqinin nişanələri deyilmi? Günəşlə doğulub günəşlə ölən sevgilərin yanında, ruhunun hərarəti ilə qızınıb, ətrafında heç nəyə, heç kimə baxmadan öz varlığını bəyan edən, bozaran səmadan qorxmayıb allı-güllü üzü ilə ətrafını sevindirmək hünər deyilmi? Bu çiçəklər buludların torpağa olan sevgisindən tökdüyü göz yaşlarından doğulmurmu? Ən nəhayət, məgər eşq də solarmı?
Bəli, payızın rəngi sarıdır. Hər nə qədər solğunluqla qoşalaşdırsalar da, Qərbdə asiliyin, Uzaq Şərqdə imperatorluğun rəngi hesab edilən sarı. Düzdür, qırmızı, narıncı yarpaqlar da olur. Ancaq bunlar yalnız sarının çalarlarıdır. Göethe deyir ki, sarı rəng enerjini oyadır. Bu, böyük Van Qoqun da sevimli rəngidir, çünki yaradıcılıq enerjisini oyadırmış. Bernarın yazdığına görə, Van Qoq həyat rəngi olan sarını həm tablolarında, həm də ürəklərdə görmək istəyirdi. Düzdür, o, sarı rəngi yayın zəmilərində, günəşə boylanan günəbaxanlarda, nura bələnmiş evlərdə istifadə edirdi, ancaq sarı payızın rəmzidir axı. Və bu təsadüf deyil. Sarı rəng qırmızı və göy rənglər kimi əsas rəngdir və hər hansı rənglərin qarışığından alınmır. Payızda təbiət cilddən-cildə girməkdən bezib, nəhayət özü olur, öz rənginə, öz mahiyyətinə qayıdır. Boyasız, bəzəksiz, necə varsa, durur qarşında. Öz sarı rəngi ilə payız hər kəsi öz iç dünyasına, öz könlünə boylanmağa məcbur edir. Bəlkə buna görə, payızda çoxları hüznlənir. Axı, o iç dünyada həm də bir arzular qəbiristanlığı var… Zahiri parıltıya aldanmayan ruhun aşiqlik bacarığı onda çıxır ortaya. Bu boyasız, bəzəksiz budaqların gözəlliyini görmək, günəşdən yox, öz sarı yarpaqlarından gələn işığı sevmək elə də asan deyil. Məhəmməd İqbal deyir ki, “Ərlərin eşqi gözəlliyi təyin etməyin meyarıdır. Gözəlliyin üzərindəki pərdəni parçalayan bu eşq, eyni zamanda onu pərdələyər”. Payızın eşqi ərlərin eşqidir – təbiəti öz təbii pərdəsinə bürüyüb sevdirir.
Bəzən payızın səmimiyyətinə aşiq olan ağaclar payızda da çiçək açır. Hamı ona başqa dünyadan qəfil gəlmiş qonaq kimi təəccüblə baxır, eyni zamanda onun vaxtsız gəlişinə heyfslənir, yazığı gəlir. Amma eşqinin ardınca düşüb gələn o çiçək sarı yarpaqların arasından ilk bahardakı kimi həyalı-həyalı boylanır. Tayları çoxdan öz baharını yaşadığı, artıq meyvəsini də dərdiyi halda, o, ancaq indi oyanıb. Meyvəsinin olub-olmaması belə bəlli deyil. İlk baxışda adama elə gəlir ki, cəmiyyət vaxtsız sevgini qınağa çəkdiyi kimi, payızın küləyi, aramsız yağışı, gündən günə soyuyan havası da bu çiçəyi mütləq incidəcək, gözəlliyini haram edəcək ona. Axı, bu çiçək bahar ruhludur, payızı anlaması çətindir… Ancaq bu kiçik çiçəyin eşqi başqa şeylər də pıçıldayır… Bu çiçək gec olmasına baxmayaraq öz eşqini yaşamaq istəyir, fəsillərə, zamana, küləyə, yağışa meydan oxuyur. Axı, onun eşqi fərqlidir. Getdikcə, suallar yan-yana düzülür… Kimə güvənib açıb o çiçək? Əlindən tutan budağamı? Bəlkə üzünə gülümsəyən günəşə? Şirəsini verən torpağamı? Axı, kimə aşiqdi o çiçək? Yəqin payıza…
Payızda doğulanlar da elə payıza bənzəyir. Bir az gizli, bir az səmimi, bir az qüssəli, bir az utancaq, bir az yorğun, bir az cana yaxın, öz soyuq baxışlarındakı ecazkar hərarətlə soyuq qəlbləri isidən, hər qabığın içində nüvəni görən, yazını da, yayını da bir fəsilə yerləşdirən, sevgisinə sadiq qalıb mükəmməl nəticəsinə çatan, ona sahib çıxan, kədərindən incə çiçəklər bitirən, sevgisi buludun yerə aşiqliyinə bənzəyən, öz eşqini yana-yana, qana-qana yaşayan. Bəli, payız gəldi… Gerçək eşqin zamanı gəldi…
Sirli-sehli musiqi xəzinəsi (4, 2017)
Dünyanın harasına getsəm yolumu mütləq İstanbuldan salıram. Doğma görünən sahili, minarələri, dar məhəllə küçələri sanki mənə çox gözəl bildiyim bir nəğmə oxuyur və onu ancaq ruhum eşidir, dincəlir.
Bir dəfə yenə yolum bu sirli şəhərə düşmüşdü. Tərslikdən xəstələnmişdim, narahat idim. Konfransda məruzəmi edib tələsik qayıtmağı düşünürdüm. Axşam dostlar məni çox maraqlı bir yerə götürəcəklərini söylədilər. Heç yerə getmək istəmədiyimi desəm də, “səni sevəcəyin, ruhuna doğma olan bir aləmə aparırıq,” – dedilər. Yarıkönül razı oldum. Axşam Gülhanə parkının yanındakı binalardan birinin üst mərtəbəsində yerləşən bir məkana getdik. Dar pillələrlə yuxarı qalxdıqca, içim daha çox sıxılırdı. Nəhayət, kiçik, işıqlı bir otağa girdik. Hər tərəfdən, divarlardan, tavandan müxtəlif musiqi alətləri asılmışdı. Heyranlıqla ətrafa baxdım. Elə bildim göyün yeddinci qatına qalxmışam. Sanki hər alət bir fərqli dünyaya pəncərə idi. Otaq əcnəbi turistlərlə, yerlilərlə dolu idi və hər kəsin üzündə mehriban bir təbəssüm var idi. Bizi yuxarı başda kiçik bir yer tapıb oturtdular. Hər kəs özünü öz evindəki kimi hiss edirdi, divardan istədiyi musiqi alətini götürür, toxunur, simlərini dınqıldadır, bir-biri ilə çoxdanın tanışı kimi söhbət edirdilər. İstər-istəməz içim sevinclə dolmuşdu, elə bil möcüzələr dünyasına düşmüşdüm. Mən də bir bendir – böyük qaval götürdüm. Burdakı bütövlüyün bir hissəsinə çevrilmək istəyirdim. Birdən insanlar dalğalandı: “Hocamız, Oruc hocamız gəldi”, – deyə qapıya boylandılar. Mən də o tərəfə baxdım. İçəri ortayaşlı bir insan girdi, daha doğrusu, nur kimi axıb otağa doldu. Ətraf bir anda daha da işıqlandı. Hər kəsə mehriban bir söz deyə-deyə, hal-əhval tuta-tuta öz yerinə irəlilədi. Heyran-heyran onu izləyirdim. Bizə çatanda Azərbaycandan gələn fəlsəfə professorları olduğumuzu deyib təqdim elədilər. Üzündə xoş bir ifadə yarandı: “Azərbaycan musiqisi çox dərindi, zəngin fəlsəfəsi var. Repertuarımızda onlardan da çox istifadə edirik.” Dostlarım da onu salamladı. Mən ilk dəfə idi iliyinə, hüceyrələrinə qədər musiqi olan bir insanı canlı-canlı belə yaxından görürdüm. Sonra başladı.
Bu, konsert deyildi, türk xalqlarının ruhunun fərqli notlarda səsləri, ritmləri idi. Sanki Şərqdən Qərbə, Şimaldan Cənuba qədər dağlar, dərələr, çöllər səs-səsə verib türk oğlu türkün gah qəhrəmanlığının, gah obadan obaya köç etməsinin, gah da eşqinin sədasını çatdırırdı. Oruc Hoca hər musiqi haqqında ayrıca məlumat verir, qədim köklərini açıqlayır, sonra da qrupu ilə bərabər həmin musiqini ifa edirdilər. Bütün dinləyicilərə əvvəlcədən repertuardakı mahnıların notları verilmişdi və hər kəs həm əlindəki musiqi aləti, həm də öz səsi ilə bu ecazkar ahəngə qoşulmuşdu. Hər şeyi unutmuşdum, bircə qədimdən gələn ecazkar musiqi var idi. Neyin naləsinə rübab hay verdi, çəng aradan süzülüb özünü kanona çatdırdı, tənbur sazla yarışdı, bəndir kudümə yol göstərdi, arada misqala belə imkan verdilər ki, öz səsini çatdırsın. Hamısına ahəngi verən isə Oruc Hocanın əlindəki ud idi. Qonaqların arasında TRT İstanbul Radiosunun tar solisti, Azərbaycan musiqisinin ruhunu bilən Nevcivan Sevindik Özelin olması Allahın gözəl bir təsadüfi idi. Divardan bir Azərbaycan tarı götürüb qoşulmuşdu bu ulu babalardan gələn səslərə. Bu qədim alətlərin arasında Azərbaycan tarı özü bir növcavana bənzəyirdi. Bu balaca otağın ölçüləri də dəyişmişdi: nə zaman vardı, nə divarlar.
Məclisin coşqun bir anında Hocamız: “Aramızda Azərbaycandan gələn dostlarımız var. Onların da könlünü xoş edək”, – dedi. Hocanın köməkçiləri cəld dinləyicilərə bir neçə Azərbaycan mahnısının notlarını payladılar. Biz qəfil getsək də və bugünkü repertuarda Azərbaycan musiqisi olmasa da, türk xalqlarının arasında yerimizin olduğu bəlli idi. Oruc Hoca bizim muğamlar, xalq musiqiləri haqqında o qədər dolğun məlumat verdi ki, bir notu belə unutmadı. Şirin Azərbaycan sədaları bir-birinin ardınca düzüldü. Hətta çaylarımız belə musiqi ilə gəldi:
Kimin ağrıyır canı,
Qoy çay içsin mərcanı,
Min bir dərdin dərmanı,
Çay, çay, çay.
Şövkət xanım Ələkbərovanın möhtəşəm ifasında dinlədiyim o şux musiqini indi qədim alətlər səsləndirir, fərqli ləhcələr oxuyurdu. Alman, ingilis, rus turistlər sözlərin hamısını başa düşməsələr da, mahnının nədən bəhs etdiyini anlamışdılar və elə həvəslə oxuyanlara qoşulmuşdular ki, elə bil ömrü boyu çayı elə bu mahnı ilə içmişdilər. O gecə unudulmayacaq, bir ömrə yetəcək mənəvi qida aldıq. Zatən musiqini sevirdim, indi isə Oruc Hoca türk ritminin ruhunu tanıtmışdı, ulu babalarımın səslərini dinlətmişdi mənə. İlk dəfə burada mən Azərbaycanın Qobustan qayalıqlarında da əks olunan, qədim türklərə məxsus və 12000 illik ənənəyə sahib olan, özündə min bir hikmət saxlayan Baksı rəqsini gördüm. Öz-özümə qəti qərar verdim ki, mütləq türk musiqisinin fəlsəfəsini araşdıracam.
O gündən sonra İstanbulda mütləq ziyarətinə gedəcəyim daha bir ünvan yaranmışdı – Rəhmi Oruc Güvəncin o sehrli məkanı. Onun 1976-cı ildə yaratdığı və başçılıq etdiyi TÜMATA – Türk Musiqisini Araşdırma və Tanıtma Qrupu dünyanın dörd bir tərəfində türk musiqisini, rəqslərini, sosio-mədəni və psixoloji qaynaqlarını tanıtmaqla yanaşı, həm də musiqi terapiyası ilə məşğul idi. Hocamızın mahnılardan öncə söylədiyi kiçik mühazirələrin hərəsi bir mənbə olurdu mənim üçün. Məhz ilk dəfə Oruc Hocadan eşitdim ki, “Pentatonika təbiətin özündə, insanın yaradılışında olan musiqidir. Zamanla dəyişərək klassik musiqi kimi tanıdılan templi musiqiyə çevrilmişdir. Klassik musiqi dünyada kainat musiqisi kimi tanınır. Halbuki, bu musiqi növü orta əsrlərdən sonra inkişaf etdirilmiş və bu mənada kainat musiqisi deyil”. Oruc Hoca öyrətdi ki, “İnsan orqanizmində hər hüceyrənin öz səsi var və yalnız bu səslər harmonik şəkildə səslənəndə insanın həm bədəni, həm də düşüncəsi rahat və sağlam olur. Musiqi terapiyası da məhz harmoniyadan çıxan və bununla da öz sahibini narahat edən hüceyrəni sakitləşdirməkdir”. Ən vacibi isə, məhz Oruc Hoca vurğuladı ki, “türk musiqi alətlərin səs tonallığı insanda aqressiya yaratmır, əksinə, ruhunu sakitləşdirir, bütün orqanizmində səslərin harmoniyasını bərpa edir”. Görüşlərimiz birində isə TÜMATAnın dinləyicilərə payladığı notlar arasında miladdan öncə 800-cü ilə aid bir Şumer ilahisi tapanda xəzinə tapmışlar kimi sevinmişdim. Bu tezislərdən hər biri dərinlərə getmək üçün sağlam bir ip ucu idi.
Sonuncu dəfə gedəndə məni görən kimi, Oruc Hoca: “Azərbaycandan çox nadir bir mahnı öyrənmişəm. Hətta sən də bilməzsən,” – deyə zarafat elədi. Mən də eyni zarafatla: “Ola bilməz,” – dedim. Həmin vaxtlar mən artıq muğamın fəlsəfəsi üzərində işləyirdim və Hocanın hər kəlməsinə ehtiyacım var idi. Yenə repertuar paylandı, yenə hərə bir musiqi alətini qucaqladı, yenə ruhlar nəğmə deməyə başladı. Məclisin ən xoş anında Hoca dayandı və: “Indi çox nadir bir Azərbaycan musiqisi ifa edəcəyik,” – dedi. İlk notlardan tanıdım təbii ki. Tükəzban xanım İsmayılovanın repertuarından olan və son zamanlar həqiqətən də unudulan “Eşqimin baharı” idi:
Bir ney kimi hər dəm,
Qalxar göyə naləm,
Viran görünər, yar,
Sənsiz mənə aləm.
Ömrünün ikinci baharını yaşayan gözəl bir xanım Hocayla duet oxuyurdu. İfaçıların dili yox, ruhu oxuyurdu. Hər kəs əlindəki musiqi alətini unudub tilsimlənmiş kimi dinləyirdi.
Sən ömrümün üstündə
Sönməz bir işıqsan.
Sən can evimə canan
Solmaz yaraşıqsan.
Gəl-gəl, könlümün vüqarı,
Gəl-gəl, eşqimin baharı.
Sonda Oruc Hocaya yaxınlaşdım, heyranlığımı, ruhumun dincəldiyini bildirdim. Ona muğam fəlsəfəsi yazdığımı, mənim istinad etdiyim başlıca mənbələrdən birinin onun tədqiqatları olduğunu və bir kitabının olub-olmadığını soruşdum. Təvazökarcasına: “Hazırlanır, ancaq mən də bir gün sənin yazdığın o fəlsəfəni oxumaq istəyərdim”, – dedi. Yalnız mənən böyük insanlar belə təvazökar və səmimi ola bilərdi. Yaşadığı, az qala gündəlik həyat tərzinə çevirdiyi bir fəlsəfəni kiminsə qələmindən oxumaq istəyi sadəcə bir dəstək idi və mən həqiqətən bundan ruhlandım. Sonralar Oruc Hoca ilə əlaqə saxlayıb onun kitabını almaq istəyirdim və bu gün-sabah deyə-deyə ayları yola saldım… Və bir gün bu görüşün axirətə qaldığını eşitdim. Mənə də yalnız qələmlə dərdləşmək qaldı.
Rəhmi Oruc Güvənc ifa etdiyi musiqi alətlərinə bənzəyirdi: həm qədim, həm çağdaş, insanın orqanizminin bütün hüceyrələrində harmoniya yaradan, ruhunu sakitləşdirən sehrə malik qocaman bir Baksı – musiqi ilə ruhlara şəfa verən şaman idi. Bütün dünyaya türk musiqisi ilə sağlam ruhu tanıdan eşq dolu bir maq. Nə yaxşı ki, mən də o tilsimin gücünü hiss etdim, ondan enerji ala bildim.
İnsanlığın nüvəsi – İlahi eşq (3, 2017)
Eşq haqqında qəti söz sahibini təyin eləmək çətindir. Birinin meyarı digəri üçün tamamilə uyğunsuz ola bilir. Tanınmış fizikin, yüksək ilhamlı şairin təqdim etdiyi eşq ilk baxışda adi çobanın eşqindən fərqli, bəlkə də daha səviyyəli görünə bilər, ancaq əslində onu olduğu kimi ifadə edə bilməz. Təsəvvüfdə halları suya bənzədən sufi mütəfəkkir Əbu Yəzid Bistami deyir: “Suyun rəngi qabının rəngidir. Su qırmızı qaba tökülsə qırmızı, qara qaba tökülsə, qara və s. görünər. Hallar da dəyişkəndir. Halların valisi Onun (Allahın – K.B.) yaxınıdır.” Eşq də haldır, su kimi girdiyi qabın – mənəviyyatın rəngini alır. Öz rəngi və mahiyyəti isə dəyişməz qalır. Yəni bir var suyun özü, bir də var, bu suya yeni hal, forma qazandıran qab. Sıradan insanlar onun qabını tərənnüm edir, hikmət sahibi, bəsirət gözü açıq olan insanlar isə qabın içindəki suyun özündən danışır.
İlahi eşq anlayışı bəzən insanın Allaha qarşı hiss etdiyi ən ali, insan gücündən və bacarığından, düşüncə və nitqindən daha ucada duran bir hiss kimi qəbul edilir. Belə olduğu halda, insan onu necə tanıyır, necə təsvir edir? Təbii ki, mistik cərəyanlardan, ruhani təcrübələrdən çıxış edərək necə isə izah vermək mümkündür və edirlər də. Lakin biz məsələyə nisbətən başqa bir mövqedən yanaşmışıq. İlahi eşq – Yaradanın yaratdıqlarına olan eşqidir! Biz bilərəkdən Allah və ya Tanrı ifadəsindən imtina edərək, məhz Yaradan yazırıq.
İlahi eşq insan sevgisinin hansı isə üst məqamı yox, yaradılışın mahiyyətində duran hissdir, dəqiq ifadə etsək, yaradılışın nüvəsidir. Tədqiqatçılardan Safi Nidiaye yazır: “Tanrı eşqi o qədər böyükdür ki, ən böyük insanın Tanrıya duyduğu ən böyük sevgi belə Okean üzündəki bir köpük qabarcığından daha böyük deyil. Tanrı eşqi o qədər böyükdür ki, ən kiçik bir duyğuda da mövcuddur. Eşq əzab çəkər, yüngülləşər, əsarətə düşər, ələ salınar və ləkələnər, amma hər şeyə rəğmən daim özü olaraq qalır.” “Mən tanınmaq istədim və xəlqi yaratdım…” istəyindən yaranan eşq bir nüvə kimi sonsuz və əzəli dünyadan qopub bu maddi dünyada ayrı-ayrı formalara düşür. Bunlar o dərəcədə fərqli, hətta zidd görünür ki, onların vahid məkandan gəlməkləri şübhə doğurur. Bəli, Yaradan təkdir və Onun sonsuz, əzəli sevgisi də təkdir. İki fərqli zamanda və məkanda bir sufinin və bir alimin gəldiyi nəticələri müqayisə edək. Mənsur Həllac (X əsr) Haqqın təkliyini və Onun maddi varlıqlarla əlaqəsini belə bir rəsmlə təsvir edir: (Əlif – Vahiddir, dəl hərfləri – məxluqlar), yəni əlif – uzun xətt tək Allahın (ﺃﷲ) və Onun sonsuzluğunun, dəl isə Onun hüdudlarında var olan dəlillərin ﺪﻟﻴﻞ) ) və ya dünyanın (ﺪﻨﻳﺎ) təsviridir. Məhz ilahi xətlə – əliflə kəsişmə nöqtəsi varlığın mahiyyəti, nüvəsidir. Bir də insanın ürəyinin kardioloji təsvirinə baxaq: tam görünməyən, ancaq mövcudluğu şübhə yaratmayan, ortadan keçən düz xətt və onun ətrafında yuxarı-aşağı hərəkət edən, bəzən ortadakı xətlə üst-üstdə düşən digər xətt. İnsan həyatda ikən bu xətt daim hərəkətdə olmalıdır. Ürəyin müayinəsi zamanı da məhz bu amplitudlardan – hisslərin, halların və s. qrafik təsvirindən çıxış edirlər. Yalnız insanın ruhu bədəni tərk edəndən – bədən bütün bəşəri keyfiyyətlərdən azad olandan sonra ancaq düz xətt qalır. Müəyyən baxımdan, Həllacın rəsmi ilə ürəyin kardioqramı arasında bənzərlik var – hər nə qədər həyat yuxarı-aşağı hərəkətlərdən ibarət olsa da, onun təminatçısı ortadakı sonsuz xətlə ortaq nöqtədir. Həllac onu Haqq adlandırır, tibdə bu, ürəyin obyektiv diaqnostikasıdır, biz isə bunu ilahi eşqlə bəşəri keyfiyyətlərin nisbəti adlandırırıq. Ənənəvi fikirdən kənara çıxaraq belə bir nəticəyə gəlirik: ölüm anında bədənə aid keyfiyyətlər itir, Yaradana məxsus olan isə qalır.
Dinlər tarixindən çıxış etsək, onda təkallahlığın elə ilk insanla bərabər gəldiyini təsdiq edə bilərik. Çünki Qurani Kərimdə də deyildiyinə görə, “Bir zaman Rəbbin Adəm oğullarının bellərindən onların törəmələrini çıxarmış və: ‘Mən sizin Rəbbiniz deyiləmmi?’ (– deyə) onları özlərinin əleyhinə şahid tutmuşdu. Onlar: ‘Bəli, biz şahid olduq!’ – demişdilər. (Bu ona görədir ) ki, siz Qiyamət günü: ‘Biz bundan xəbərsiz idik!’ – deməyəsiniz.” (Quran 7/172). Bununla belə, müqəddəs kitablar da təsdiq edir ki, bu iman zaman-zaman müəyyən təhriflərə uğrayıb, bəzən qismən, bəzən də tamamilə unudulub. Bu unutqanlığın nəticəsində insan özünə yeni inanclar, bütlər düzəltdiyinə görə, Allah təala dönə-dönə öz müqəddəs mətnlərini bəşəriyyətə göndərib. Unutqanlıq dövründə insanın məhrum olduğu ən böyük keyfiyyət ilahi eşq olur. Bunun ən açıq nümunəsini miflərdə görmək olur.
Qədim miflərdə, inanclarda çox vaxt arxa planda qalan, lakin çox əhəmiyyətli bir məqam var: tanrılar insanları sevmirlər. Məsələ burasındadır ki, miflərdə insanların yaranışına nadir halda yer ayrılır. Burada tanrıların doğuluşu, heyvanların, hətta daşın-suyun da yaranışı geniş izah edildiyi halda, insanın yaranışı önəmsiz bir hadisə kimi ötəri xatırlanır. Bəzən bu yaranış tanrının ölümü ilə bağlı olur, yəni onun ölmüş bədəninin hansı isə bir hissəsindən yaranır (məsələn, Qədim Çində), yaxud hansı isə tanrı əyləncə üçün daşdan-torpaqdan yapıb düzəldir (məsələn, Prometey). Bəzi miflərdə isə insan ümumiyyətlə təsadüfdən yaranır. Yəni İnsanın yaranışında hər hansı ali niyyət yoxdur. Bu səbəbdən, qədim miflərdə insanlar nadir halda ön plana keçir. Bunun üçün onun doğuluşunda ya bir tanrı qarışığı olmalı, ya tanrılara meydan oxuya biləcək qədər fiziki gücə (!) malik olmalı, ya da iki tanrının mübarizəsində bu tanrılardan birinə xidmət etməlidir. Əlbəttə, versiyalar çoxdur və biz onları sadalamaq fikrindən uzağıq. Məlum olan isə budur ki, miflərdə insan nəinki ilahi sevgidən məhrumdur, hətta çox vaxt tanrıların nifrətinə tuş gəlir. Onu sevən ya onu təsadüfən də olsa, yaradan bir tanrı (Prometey), ya da yarıinsan-yarıtanrılardır. Bütün yüksək keyfiyyətlər, hisslər kimi, sevgi də tanrılara xasdır, onların hökmündədir və onu yalnız özlərinin məsləhət və layiq bildikləri kəsə verirlər. Onu insana çatdıran isə yenə də yarıtanrı – Amur, yaxud Kupidon, yaxud Erotdur. Fərqli millətlərin miflərində başqa-başqa adlarla çağırılsa da, obraz vahiddir – sevgi tanrısı. Platonun dialoqlarında da sevgi məhz Erot vasitəsilə izah edilir, əlaqələndirilir. Nə üçün məhz o? Miflərə görə, Erot ilk tanrı, bütün yaradılışın əsası hesab edilən Xaosdan ilk doğulan tanrıdır, Afroditanın ən yaxın köməkçisidir. Sevgi, mərhəmət, lütf paylayan bu tanrı əvvəllər tanrılar arasında sevgi, ailə bağları yaradırmış. Sonralar insanları sevdiyinə görə bu hissi həm də insanlara bəxş eləməyə başlayır. Platonun “Simpozyum”unda Sokratın ustadı, qadın filosof Diotima onun təriflərinin yanında bunu da qeyd edir: “O ən insansevər tanrıdır, o, insanlara kömək edir, bəşəriyyət üçün sağaldılması böyük xoşbəxtlik olan xəstəliklərə təbiblik edir”. Bəli, tanrılara məxsus bir hissi məhz insanları sevən tanrı onlara verir. Bu sevgi insanlara bütövləşmək üçün göstərilən bir yardımdır. Tanrıların qəzəbi ilə ikiyə ayrılan və bu naqislik hissi ilə yaşamalı olan insan Erotun köməyi ilə təkrar öz mükəmməlliyinə qovuşa bilir. Diotima deyir: “Sevgi bütövlüyə olan təşnə və ona can atmaqdır. …Hər kəs hər kəsi tanrılara hörmət etməyi öyrətməlidir ki, bizimlə o bəla təkrar baş verməsin (insanı bir daha iki yerə bölməsinlər – K.B.) və qismətimiz bütövlük olsun. Ona isə yolu bizim üçün Erot göstərir”. Lakin Erotin verdiyi bu sevgi insanı öz maddi varlığından kənara çıxmağa imkan vermir. İlahi sevgi tədqiqatçısı M.C.Darcy yazır: “Tanrı və insan arasındakı sevgi, Eros sevgisində, tamamilə insan tərəfindədir, Tanrının deyil; bu, İlahi aləmə gedən yoldur və qəti şəkildə Tanrıdan insana tənəzzül yoxdur. Tanrı həmişə xoşbəxt və kamildir; insan heç vaxt və buna görə də onun sevgisinin obyekti xoşbəxtlikdir – Eudaimonia”. Təbii ki, insanı sevməyən tanrıların verdiyi sevgi ilə insan heç vaxt ucala, kamilləşə bilməz, yalnız maddi zövq ala bilər.
İnsan öz təxəyyülünün məhsulu olan inancların, qorxuların, mərasimlərin əsiri olduğu zamanlarda təbii ki, öz düşüncəsi fövqündə olan ilahi sevgidən söz aça bilməz. Onu yalnız ilahi kəlam çatdıra bilər. Əgər miflər insan beyninin və təxəyyülünün məhsuludursa, müqəddəs kitablar məhz ilahi kəlamdır. Bu baxımdan, ilahi sevginin də məhz müqəddəs mətnlərdə olması məntiqlidir. İnsan tanımadığı qüvvə qarşısında ancaq qorxu hissi keçirə bilər. Təbii ki, o, bu qorxu ilə mübarizə aparır, miqyasını bilmədiyi gücə üstün gəlmək üçün yollar axtarır. İnsan Yaradanını unutmaqla və nazil olan dininə müdaxilələr etməklə özünü qaranlıqla üzbəüz qoyur, özünü ilahi sevgidən məhrum edir. Miflərdə daha çox belə təfəkkürə şahid oluruq. Səmavi kitablarda isə vəziyyət başqadır – insan həm Yaradanını, Mütləq İradə sahibini tanıyır, həm də özünün nəyə qadir olduğunu bilir. Bütün tanrılardan və mələklərdən daha qüdrətli olan Tək və Mütləq Varlıq tərəfindən yaradılması insanları çoxsaylı tanrılarla mübarizədən müdafiə edir, onu maddi dünyadakı varlıqların hakimi olduğunu xatırladır. O, sevgisinin də, bəlasının da, uğurunun da, cəzasının da tək ünvandan gələcəyini dərk etdi. Bu, insana həm də bir müdafiədə olduğunu anlatdı. Belə ki, Yaradan öz yaratdığını sevdiyi kimi, həm də digər qüvvələrdən qoruyur. O, İbrahimi yandıran atəşi güllərə çevirə bilir, insan qurbanını qoçla əvəz edə, Musa üçün dənizi tən bölə bilir. İnsan Yaradan insanı “Öz surətində və Özünə bənzər yaratdığına” (Bibliya) və ona “Öz ruhundan üfürdüyünə” (Quran 15/29) görə onu sevir, qoruyur, mükəmməl olmasını istəyir. Axı, insan Yaradanın yer üzündəki xəlifəsidir. Qurani Kərimə istinad etsək, sadəcə Yaradanın özünə bəlli olan adları: “O Adəmə öyrətdi” (Quran 2/31). Bibliyaya görə isə, yer üzündəki varlıqlara məhz insan ad verib. Məhz ilahi eşqin nəticəsidir ki, Mütləq varlıq insanı güclü, ağıllı və mükəmməl yaradır və miflərdəki tanrılar kimi qısqanclıq hissi yaşamır.
Yaradan bəxş etdiyi ilahi eşqlə insana öz dəyərlərini tanımağa, fərqləndirməyə və onların uğrunda mübarizə aparmağı, ən vacibi isə, insan olmağın mahiyyətini və məsuliyyətini öyrədir. Onu təsvir edən Sərrac Tusinin deyir: “…Eşq elə bir atəşdir ki, o, aşiqlərin köksündə və ürəyindədir. O, Allahdan savayı hər şeyi yandırar, külünü qırağa atar”. Deməli, eşq insan şüurunda elə bir yüksək dəyər meyarı qoyur ki, bütün həyatı boyu həmin meyarlar onun seçimində, idrak prosesində doğru məsləhətçi olur. Amerika tədqiqatçılarından biri yazır: “Konkret sevgi aktının ilk rolu şüurlara dəyər gətirməkdir. Sevgi vasitəsilə sevdiyinin xeyri təzahür edər. Bütün emosiyalar dəyərlərə və ya neqativlərə işarə edir, ancaq sevgi verilmiş hər hansı dəyərlərin fövqündə yeni dəyələrə doğru hərəkət edir və bütün hissə-hissə xeyirlərin fövqündə daha bütünə doğru gedir. Sevgi hazırki dəyərdən başlaya bilsə də, gələcək daha böyük bir xeyri ehtiva edir”. Yaradanın sevgisi bütün sevgilərin fövqündə durduğuna görə, onu bilən insan da bütün dəyərlər fövqünə qalxmağa, həqiqi sevgiyə xidmət etməyə can atır. Yəni əslində qurban kiçik dəyərin böyük dəyər yolunda qurban verilməsidir. Bu qurban İnsan ola bilməz, çünki o özü sevgi bağının digər ucudur.
Bütün dinlərdən daha əzəli olan Sevginin dini yoxdur, çünki Yaradana məxsusdur. Bistaminin sözlərinə qayıtsaq, Sevgi qabın içindəki sudur. Maddiyyat fövqündə dursa da, sevgi imansız və müqəddəslik hissindən məhrum deyil, olmamalıdır. Bu, insanın malik olduğu bir hiss deyil, Allahdan bəndələrinə lütf edilən kəsilməz bir nurdur. Varlığın nüvəsi olan İlahi eşq insanın qüdrətinin, digər yaradılmışlar arasında ən şərəfli məqamının təminatı və ona doğru uzanan mənəvi yolçuluğunun sonunda Yaradanına “iki yay uzunluğunda” yaxınlaşmaq imkanıdır. İlahi qüdrət hər insanı fərdi, təkrarolunmaz yaradır və hər birinə ruhu ilə bərabər eşq payını da üfləyir. Bu eşq onun kamilləşmə bələdçisidir. Ən vacibi isə insanın Allahla ünsiyyət anıdır.
Ruhumuzun həmsöhbəti (2,2017)
Kütləvi informasiya vasitələri çox vaxt üçüncü hakimiyyət, ictimai kürsü kimi təqdim edilir. Ənənəvi olaraq diqqət mərkəzində müəlliflərin yazısı və ya çıxışı olur. Amma bu ümumiləşmiş təsəvvür altında çox əhəmiyyətli bir detal unudulur – müəlliflərin özü ilə münasibət. Yəni əslində həmin ictimai kürsü onunla eyni dildə danışa bilən müəlliflər üçün açıq olur. Qəzet və jurnallardan hansı isə akademik dildə danışır və ya ancaq quru faktları, dəlil-sübutu qəbul edir. Rəsmi qəzetlər kimi. Bir başqasını, əksinə, ancaq hay-küylü küçə söhbətləri maraqlandırır, min oyun oynayır bir sözün başında. Sarı səhifələr kimi. Üçüncü biri isə nəzmlə, metaforalarla danışmağa üstünlük verir. Birinin dili siyasi, digərininki populyar və ya bədiidir. Çox az qəzet və ya dərgi var ki, müəlliflə həmsöhbət ola bilir və müəllif ona öz ürəyini açır, ən dəruni duyğularını danışır, səninlə ruhunun dilində ünsiyyət qurur. “Füyuzat” kimi.
Mən “Füyuzat”la onun ikinci nəfəsində tanış olmuşam və ilk tanışlıqdan onun məhz insanın ruhuna ünvanlanmış müraciətləri nəzərimi cəlb elədi. Elm və texnikanın hər şeyi öz hakimiyyətinə aldığı, qloballaşma adlı selin bütün ruhları silib-süpürdüyü bir dövrdə ruha üz tutmaq, ruhlardakı məhrəm hisslər üzərində söhbətlər aparmaq sanki boğulan adam üçün bir udum təmiz hava olur. Bu təmizlik, doğmalıq haradandır?! Təbii ki, kökündən.
Hələ keçən əsrin əvvəllərində millətini sevən, onu maarifləndirmək, eyni zamanda, dünya düşüncə tarixi ilə bir qarşılıqlı əlaqə yaratmaq istəyən ziyalılar Əli bəy Hüseynzadənin rəhbərliyi ilə qələmlərini “Füyuzat”da birləşdirdilər. O dövrün başqa bir böyük məktəbi olan “Molla Nəsrəddin”dən fərqli olaraq, “Füyuzat”ın məqsədi nə cahili söymək, nə nadanı rüsvay etmək, nə də yatmışları oyatmaqdı. Onun tək amalı millətinin aydınlarını tanıtmaq, onların qələmləri vasitəsilə “millətinin imzasını imzalar arasına” qatmaq, dünyanın parlaq düşüncə sahiblərini milli dildə “danışdırmaq” idi. Həsən bəy Zərdabi, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, İsmayıl bəy Qaspıralı, Məhəmməd Hadi, Hüseyn Cavid, Mirzə Ələkbər Sabir, Abbas Səhhət, Abdulla Şaiq, Səid Səlmasi və daha neçə imzalar oxuculara hərfi mənada milli təfəkkürün feyzini yaşatmaq istədilər və buna nail oldular. Tolstoy, Goethe, Russo, Monteskyö və neçə tanınmış simaların tərcüməçisi oldu “Füyuzat”. Bütün bunlarla o, ən vacib missiyasını yerinə yetirirdi: milli məfkurənin formalaşmasını və inkişaf istiqamətini cilalayırdı – türkçülük, islamçılıq və avropaçılıq prinsipini reallaşdırırdı.
Bir millətin dahilərini, şərəfli insanlarını təbiətdəki dağlara bənzətmək olar. Qurani Kərimin Nəhl surəsində deyilir: “Yer üzü sizi silkələməsin deyə Allah oraya sabit dağlar yerləşdirdi”. Bəli, böyük şəxsiyyətlər öz millətinin başqa millətlər arasında əriyib itməməsi, böyük-kiçik problemlər dalğasında çöp kimi atılıb düşməməsi, tarixin səhifələrində sabit qalması üçün yalnız öz ömürləri boyu deyil, elə ölümlərindən sonra da dağ kimi dayanırlar. Düzdür, bəzən çınqıl boyda mənəviyyatı olan kəslər bu dağları qazıb özü üçün qızıl, mərmər axtarır, tapmayanda isə dağı gözdən salmağa çalışırlar. Amma dağ elələrinin sinəsinə bir dağ çəkir, korun-korun tüstülədir… “Füyuzat” milli kimliyin sarsılmaması, təhrif olunub başqa düşüncələrin arasında əriməməsi üçün bir əzəmətli dağ oldu.
Əbu Turxanın kəsilməz tarix prinsipinə görə, “cəmiyyətin inkişafında qazanılan hər hansı bir nailiyyət sonradan davam etdirilmirsə, o, böyük müddət intervalında tarixi prosesə daxil ola bilmir. Ən vacibi isə millət təkrar sıfırdan başlamalı olur”. XXI əsrin əvvəlində “Füyuzat” ikinci nəfəslə, məhz qaldığı yerdən – 33 saydan davam etməyə başladı. Məqsəd – millətin öz kökü üstündə sabit qalmasını təmin etmək, dünən torpaqdan çıxıb ilk həmlədə qoparılıb atıla bilən alaq otu olmadığını xatırlatmaq, dağ boyda kimliyini tanıtmaq, ən vacibi isə, milli təfəkkürün inkişaf xəttinin qırılmasına imkan verməməkdir. Məhz bu ülvi niyyətinə görə, “Füyuzat” öz oxucularının ruhu ilə ünsiyyət qura bilir.
Bu gün dünyada düşüncələr, ideyalar arasında amansız mübarizə gedir və bu döyüşdə ən vacib silahlardan biri dildir. Dəmir parçası döyülərək kəskin qılınca çevrildiyi kimi, dil də milli təfəkkürlə döyülür, güclənir. Bunun üçün isə dil və təfəkkür bir-birini tamamlamalıdır, bir-birinin inkişafını stimullaşdırmalıdır. Hegel etiraf edir ki, fəlsəfə tarixində əhəmiyyətli yerlərdən birini tutan alman fəlsəfəsinin formalaşmasında, yüksək zirvəyə qalxa bilməsində, “yalnız alman təfəkkürü, onun fəlsəfi ənənələri deyil, həm də alman dilinin verdiyi imkanlar müəyyən rol oynamışdır”. Yaradıcı insanların dünya çapına verdikləri akademik əsərlərinin hansı dildə yazılmasından asılı olmayaraq, onların təfəkkürünü zirvəyə aparan məhz ruhun dilidir. Başqa sözlə desək, təfəkkür gərək elə bir zirvəyə – fəlsəfi zirvəyə qalxa bilsin ki, nüfuzedici və dinamik enerjiyə malik bir yad dilin imkanlarının və tələblərinin əlində aciz qalmasın. Bu zirvə yalnız milli təfəkkürlə, milli ruhla fəth edilə bilir. Təsadüfi deyil ki, hələ XX əsrin əvvəlində “Füyuzat”ın məqsədi də milli təfəkkürü oyatmaq, onu zirvəyə qaldırmaq olmuşdur. Bu məqsəd bu gün – XXI əsrdə də öz qüvvəsindədir. Çünki o, çox gözəl bilir ki, yad dil, yad mühit, yad təfəkkür yalnız fəlsəfi zirvəyə “yüksəlmiş” ruh və təfəkkür üçün təhlükəli olmaya bilər.
Milli ənənələrimizin ilhamçısı olan “Füyuzat”a özünün bu şərəfli missiyasında uğurlar və davamlı mətbuat ömrü arzulayıram.
Dörd ünsür (2017)
Su
Su dörd ünsürdən biridir. Hər varlıq üçün həyat qədər əhəmiyyətlidir. Cansız hesab etdiyimiz minerallar, möhtəşəm planetimiz və bunların arasında olan hər şey üçün. Maraqlıdır, hər nə qədər insanın yaranışında su olsa da, su onun məkanı deyil. Suyun öz sakinləri var. Su öz sakinlərinə həyatı bir cür verir: içindən, “ürəyindən”. Ondan kənardakılara isə bir ayrı cür verir: zahiri ilə.
İnsanın da varlığında su var, deməli suyun bəzi keyfiyyətlərini özündə daşıyır. Mən də sudan danışmaq istəyirəm.
İnsan var ki, bir stəkan, hətta bir qaşıq su qədərdir. O, mütləq nəyə isə əlavə olunmalıdır, hansı isə əhəmiyyətli bir prosesin kiçik bir detalıdır. İlk baxışda vacib görünə bilər. Susuzluqdan yanan biri üçün bir damla suyun da qiyməti böyük olduğu kimi. Amma əslində o, heç nə həll etmir, o sadəcə bir əlavədir. Böyük bir tikinti şirkətində bir fəhlə, orduda bir əsgər kimi.
İnsan var ki, gölməçədir, müxtəlif yollarla – yağan yağışdan, hansısa arxdan sızan suyun toplantısı. Ətrafında müəyyən dəyişikliklərə səbəb ola biləcək qədər yeri var. Bu gölməçədə yeni canlılar yaranır, yeni bitkilər bitir… Maraqlıdır ki, belə yerlərdə ney hazırlanan qamış da bitə bilər, ətrafa üfunət də yayıla bilər. Burada yaşıl baş ördəklər də yuva qura bilər, çömçəquyruqlar da. Əsas olan burda suyun durğun, çöküntünün çox olmasıdır və … ov üçün çox əlverişli yer olmasıdır.
İnsan var ki, göldür. Hansı çaydan, hətta çaylardan, yeraltı sulardan bollu su alıb öz mühitini yaradan göl. Daha zəngin florası və faunası, ekzotik görkəmi olan göllər çox vaxt axar sularla qidalandığından suyu çox vaxt şirin olur və bu səbəbdən ətraf yerlər üçün içməyə, suvarmaya yarayır. Belə üstünlüklərinə görə gölləri olduqları məkanın incisi, gözəli də adlandırırlar. Amma bu göllər həmin çaylardan asılıdır, güclü istilərdə suvarma üçün kanalların sayı çoxalanda quruya bilir və mütləq əlavə bir kənar müdaxilə lazım gəlir ki, öz gözəlliyini, zənginliyini saxlasın.
Hə, bir də süni göllər, su anbarları, kanallara bənzər insanlar var ki, kimlərsə onları öz xeyirləri üçün yaradırlar. Bu yeni və süni “varlıqlar” onu yaradan kəslərə xeyir verməklə yanaşı, ətrafa mütləq zərər də vururlar. Kiminsə əkin yeri qalır suyun altında, hansısa arx, çay qurudulur, məcburən ona yönəldilir, hansısa bitkilər, canlılar yeni mühitə alışa bilməyib məhv olur, əvəzində başqaları yaranır və münasibətlərdə ziddiyyətlər törəyir. Amma bu “ərköyün suları” verdikləri xeyirlərinə, və “ərköyün” olduqlarına görə qəbul etmək məcburiyyətindəyik.
İnsan var yağış kimi – birdən birə göydən yağıb can verir. İnsan var ki, şəlalədir. Gözəldir, səsi-küyü uzaqlardan eşidilir… amma varlığı elə bu qayadan tökülməyində, səs-küyündədir. Ondan başqa bir şey gözləmək də gülüncdü.
İnsan var ki, buzdu, aysberqdi, içində damlaları dondurub saxlayır, hətta həyat da onun içində dondurulub, özü isə sularda üzür, qarşısına çıxana bədbəxtlik gətirir. Amma içindəki həyatın donunu açanda, bir möcüzə kimi, duzlu dəniz suyunun ən şirin tərəfini özündə saxladığı məlum olur. O, hardan hara duzlu suyun üzü ilə süzə-süzə gəlib əriyir və …susuzlara həyat verir.
İnsan var ki, çaydı. Azad, məkandan məkana gəzən, dolanan, gah coşan, gah sakitləşən, dağlardan üzü aşağı tələsə-tələsə özünü göllərə, dənizlərə yetirən və … könüllü şəkildə şirin, dadlı bir halda olsa da, duzlu, açı bir mühitlə qarışmağa razıdır. Çayların bəlli bir yatağı var, yalnız bir istiqamətdə axır və axınına qarşı kimi isə “qəbul etmirlər”. Amma maraqlıdır, çaylar həm də dənizlərdə, dənizlərdə öz gələcəyini tapa bilməyən balıqlar üçün sığınacaqdılar.
İnsan var ki, dənizdir. Okeanları bir-birilə əlaqələndirən, ölkələrin sərhədlərini çızan, çayların qovuşduğu məkan. Böyükdü, zəngindir, dərindir, amma məhduddur. Əlbəttə, bunu yalnız okeanla müqayisədə demək olar. Deməli insan var ki, okeandı. Bütün yer kürəsinin iqlimini təyin edən və ən əsası, onun mövcudluğunun zəmanəti olan okean. Sonsuzluğun mücəssiməsi, həm möhtəşəmlik, həm vahimə aşılayan. Ümman canlıdı və ona həyat verən içindəki canlılar deyil. Onun özü nəfəs alır, nəfəs verir. Ümman nəyə isə sığınmır, sığmır, nədənsə, kimdənsə asılı deyil, çünki o, özü istinaddır, o, özü sığınacaqdı.
İnsan var ki, bulaqdı. Tər-təmiz, yerin düz bağrından süzülə-süzülə gələn, böyük çaylara həyat verən, dərinliklərdə okeanlarla, dənizlərlə vəhdətdə olan kiçik bulaqlar. Onların kiçikliyi imkan verir ki, onu görməsinlər, ondan xəbərsiz olsunlar. Amma maraqlıdır ki, nə dənizlər onları inkar etmir, nə gur çaylar. Onları inkar edən gölməçələr, kanallar, su anbarlarıdır. Kökündən bixəbərlər. Axı Allah da insanı yaradanda ona qatdığı suyu məhz bulaqdan – Kövsərdən götürüb, susuzluqdan yanan İsmayıl Peyğəmbərə, Məryəmə də bulaq bəxş edib, Musa Peyğəmbərin möcüzəsini təsbitləmək üçün də yerdən bulaq qaynadıb. Bulaq – möcüzədi, bulaq təbiətli insanlar da möcüzədir.
Od
Od deyəndə hər kəsdə bir assosiasiya yaranır, kimisi istini, kimisi işığı, kimisi təhlükəni xatırlayır. Dini-mistik ruhlu insanlar isə əksər halda od deyəndə ilk düşündükləri iblis olur. Od öz adında sanki bir təhlükə daşıyır. Miflərə inansaq, bu, ilk odu insanlara çatdıran Prometeyin faciəsinin xofudur ki, insanların bədənindən çıxmır. İblislə, yaxud Prometeylə bir əlaqəsi var, ya yox, amma maraqlı hallardan biri də, odla bağlı neqativ düşüncələrin pozitivlərə nisbətdə çox olmasıdır. Bəlkə də bundan qaynaqlanır ki, müqayisə zamanı neqativ insanlar çoxluq təşkil edir.
Əgər nəzərə alsaq ki, od varlığın mahiyyətində duran dörd ünsürdən biridir, onda onunla insan arasında müəyyən bənzərliklərinin olmasına təəccüb etmərik. Od da insan kimi nəfəs alır, oksigenə ehtiyacı var; onun da var olması üçün müəyyən temperatur əhəmiyyətlidir; onun da varlığının davam etməsi müəyyən yanacaqdan – enerji mənbəyindən asılıdır.
Odlar da insanlar kimi müxtəlifdir. Biri sarıdır, biri qırmızı; birinin qap-qara tüstüsündən ocaq görünmür, digərinin ocağı elə gurdur ki, heç yaxın getmək olmur; biri korun-korun yanıb öləziyir, digərinin şöləsi göyə ucalır, biri bir çöplə xoşbəxt olur, alışıb-yanır, birinin yanacağı haradandı heç özü doğru-dürüst bilmir. Bəli, adamlarla od arasında çox bənzəyiş var, amma maraqlıdır, insanlarmı odların fərqli çalarlarını açır, yoxsa odmu insanların?
Çınqı ən kiçik “od”du, amma çoxuna başlanğıc ola bilir. Özü yanmır, elə onun-bunun ocağını alışdırır. Kibrit çöpü də elədir. Onun missiyası elə bununla bitir. Amma bunu o qədər mexaniki, şüursuz şəkildə edir ki, bəzən küləyin qabağına düşüb uçub hara isə təsadüfən düşdüyünün, kiminsə ot tayasına od vurduğunun da mahiyyətinə varmır. Onunku alışdırmaqdır. Ara qızışdıranlar kimi. Belələrini agentlərin, təbliğatçıların arasında rahatca görmək mümkündür.
Köz də təhlükəlidir, çünki külün altında, orda-burda gizlənməyi sevir. Kiçikdi, amma düşdüyü yeri yandıra-yandıra gedir dərinə. Götürüb atmaq olmur, əlini yandırır, saxlamaq olmur, sönmək də bilmir. Bir də görürsən, düşdüyü yerdə bir ocaq çatdı, ya da xəbərin olmadı, sevimli bir əşyanın elə bir yerini dəlib keçdi ki, nə atılmır, nə satılmır. Bütün günü qeybətlə adamların həyatını zəhərləyən, xəlvətdə söz aparıb gətirən adamlar kimi.
Yeri gəlmişkən, bəzən işılda böcəklər kimi özünü közə bənzədən yalançı odlar da olur. Əslində, işılda böcəklər gecələr – bütün başqa dəyərlərin qaranlıqda qaldığı bir vaxtda ortaya çıxırlar, əsl işıq, od gələndə isə itib-batırlar. Bir günlük şan-şöhrətlə özünü səmanın ənginliklərinin ulduzu hesab edən müğənnilər kimi. Varlığı və yoxluğunun xalqa bir istisi olmayan bu “işılda böcəklər” ilk baxışda adama xoş gəlsə də, əslində bir işıq – mədəniyyət görüntüsü yaradıb əsl işıqdan nəzərləri yayındırır.
Əsl od gizlində qalmağı sevmir. O, diqqət və ehtiyatlı münasibət – özünə hörmət tələb edir. Məsələn, ağacın odunu aşkara çıxmağa qoymayanda, o, gizlində “yanıb qovrulur” və … kömür olur. İçindəki odu, istisi, hərarəti qalır və bu xərclənməyən potensial onu qap-qara qaraldır. Nə ağacdan ağac olur, nə küldən kül. Onun xeyrini hamı bilir: ucuz və keyfiyyətli yanacaq! Heç kimə, heç nəyə zərər vermədən öz işini görür, amma özü də tələsir, tezcə alışır və istəyir ki, bircə yanıb bu yarımçıq halından qurtulsun. Ömrünü, arzularını övladlarının gələcəyi üçün qurban verən qadınlar, yaxud maddi ehtiyaclar ucbatından əsl istedadını gəlirli işə dəyişən şəxslər də belədir. Öz varlığı qalır qaranlıqda, bütün potensialını başqalarına sərf edir.
Tez alışıb tez də sönən ocaqdan nə isə anlamaq çox çətindir. Niyə yandı, nə məqsədə yandı, heç özü də tam olaraq dərk eləmir, sadəcə kimlərdənsə geri qalmamaq üçün o da alışır, alovlanır. Amma bu ağır iş – içinin hərarətini bölüşmək, varlığını yandırıb ətrafına isti vermək hər oğulun hünəri olmadığına görə, tezcə sönür. Düzdür, partlayışlar, bombalar da tez alışır, amma gec sönür və nəticəsi faciəli olur. Amma onların da hökmü özlərində olmur, heç özləri də bilmir əsl idarə edən kimdir, həqiqi məqsəd nədir.
Odu idarə edə bilməyəndə o, yanğına, fəlakətə çevrilir. Bu halında o, nə sözdən anlayır, nə hikmətdən. Nə gözəllikdən bir anlayışı olur, nə dəyərdən. Fərq qoymadan ən nadir ağacı çör-çöpə qatıb külünü göyə sovurur; quşun da, heyvanın da, insanın da yuvasını qara qoyur. Bunlar öz ideyası, məqsədi naminə kimliyinə məhəl qoymadan minlərlə insanları güdaza verən, repressiyalar, qətliamlar törədən tiranlar, despotlardır. Onların da anladığı yeganə şey öz qüvvəsini başqalarının üzərində sınaqdan keçirib, yoluna keçənləri ayaqlayıb keçməkdir.
Yaş odunun yanması isə bir ayrı faciədir. İstisinə qızınmırlar, tüstüsünə kor olurlar. Nə ağac kimi həyatına tam son qoyulmayan, nə odun kimi fəaliyyəti hələ başlamayanların odu da yarı-yarımçıq olur. Şəraitin, məqsədin dəyişməsi onun da taleyini dəyişə bilər. Harada nə əqidə sahibi olacağı özünə belə müəmmalı qalan, şəraitə görə “rəngini” dəyişən, amma cəmiyyətdə kifayət qədər ad-san, söz sahibi olanlar da beləcə ətrafındakılara isti yerinə tüstü bəxş edirlər. Neçə sifətinin olması heç cür bəlli olmayan, adı yaxşı, əməli yaman olan, adını dost qoyub düşməndən betər vuran kəslər kimi.
Od insana bənzəyirsə, deməli, onun da romantik duyğuları var, o da üsyankar və ya hüznlü hallar yaşaya bilir, gah şimşək olub göylərdə çaxır, gah da şam olub əriyir. Maraqlıdır, hər ikisində od bənzər anlar keçirir: üstdə od, altda damla. Şimşək də yanır və yağır, şam da. Amma şimşək bunu üsyanla edir, şam səssiz-səmirsiz. Şimşək bir dəfə hayqırır, nərə çəkir və bu nərədən hər kəs titrəyir, dəhşətə gəlir. Şam sızıldaya-sızıldaya qorxur ki, birdən pərvanəsi çox yaxın gələr. Amma əlindən bir şey gəlmir və yeganə sevdiyini yana-yana, göz yaşı tökə-tökə yandırır. Tələsir ki, əriyib bitsin, çox cana qıymasın. Hər ikisi dillərə dastandır: şam ağlaya-ağlaya yanıb, yana-yana ağlaması ilə, şimşək bir anın içində qaranlığı parçalaması, aydınlatması, sanki qaranlığı vahiməyə salıb, əvəzində işığın ecazkarlığını göstərməkdir. Adamlar da belədir. Biri sərt siması, kəskin çıxışları ilə, bir başqası kövrək, məsum misraları ilə tanınır. Hər ikisi millətinin qayğısını çəkir, cəhalət yuxusundan oyatmağa çalışır.
Çıraqdakı şölə ancaq ilk baxışda kiçik və təhlükəsiz görünür: yağını-yanacağını verirlər o da yanır. Əslində onun piltəsini də, yağını da müəyyən həddə saxlamaq lazımdır. Çünki piltəsi artıq olanda, “dili uzananda” his edib ətrafını qap-qara eləyir. Vay o haldan ki, bu şölənin “əli” yanacaq mənbəyinin özünə çata! Partlayış, fəlakət qaçılmaz olur. Kimlərə isə muzdla iş görən, əslində bir məmur olduğu halda özünü əhəmiyyətli şəxsiyyət hesab edən və bu dar dünyagörüşü ilə ondan asılı olanların taleyi ilə oynayan qulluqçu kimi. Ya adamların gününü qara gətirir, ya da Allaha bəndəlik eləmir, elə hey yanacağının mənbəyinə yaxınlaşmağa çalışır.
Çırağın daha modern forması isə elektrik işığıdır. Düymə ilə yanıb-sönür. Düzdür, ruhu yoxdur, amma istisi var, hətta yandıra da bilir. Bəzən əsəbləşəndə vurub düyməni də sıradan çıxarır. Bu səbəbdən indi onu da əlindən almağa çalışırlar: nə ruhu olsun, nə istisi, elə “düyməyə” xidmət eləsin, qənaətli, etibarlı və ucuz. Belə “maneken”-vətəndaşlara hər dövlətin ehtiyacı var, istər yüksək vəzifələrdə, istər adi fəhləlikdə.
Həm çırağın, həm də elektrik işığının oxşar xüsusiyyəti öz “kökündən” ayrı düşməkləridir. Ocaqda odla odun bir-birini tamamlayır, hətta kül də bu mənzərənin ayrılmaz bir elementi olur. Çıraqda, yaxud elektrik işığında isə vəziyyət başqadır. Yəni bir var xalqın ənənəsi, kökü, bir də var öz kökündən bixəbər, başqa mədəniyyətə həsəd aparıb, öz ənənəsindən imtina edən cəmiyyət. Başqa sözlə desək, odun-alovun öz yerində olması az əhəmiyyətli məsələ deyil, yəni adamlar öz yerində, öz bacardığı işlə məşğul olanda xalqa, millətə bir “istisi” dəyə bilir. Öz ocağında yanan odun istisi də öz ocağınındı, külü də. Belə insanlara səbəb millət bir millət kimi özünü təsdiq edə bilir, irəli gedir, “imzalar arasında öz imzası” olur. Axı ocağın özü həm bu gün, həm sabah, həm şərait, həm də mühit deməkdir. Belə ocaq bir məktəbdir ki, onun közü ilə neçə ocaq qalamaq mümkündür. Kül isə tarix və keçmişdir. Atalarımız təsadüfən deməyiblər ki, “külü küllükdən götürərlər”. Bir ocaq özünə yer edirsə, kül salırsa, o yeri heç kim başqa niyyət üçün istifadə edə bilmir.
Bir yerdə alışıb başqa yerdə yanan, üçüncü bir yerdə də sönən biri isə heç öz “Mən”inə də deyil, özünün nisbi, ötəri istəklərinə xidmət edir. Yağı-yanacağı öz millətindən alıb gedib başqa millətin çırağını yandıran iş adamları buna gözəl nümunədir. Yəqin onlar bilsələr ki, çırağını yandırdığı o yad millət yanacağı bitən kimi onun külünü süpürüb atacaq, belə həvəslə günün günorta çağı çıraq yandırmazdılar. Yəni ona ehtiyac olmayan bir yerdə nə öz millətinin sərvətini, nə öz “mən”ini xərcləməzdi.
Nəhayət, nur haqqında! İlahi hikmətin insanda təzahürü! Müqəddəslik duyğusunu dərk edən şəxsin “mən”inin bələdçi işığı! Düzdür, nur od deyil. Əbu Turxan da yazırdı ki, “Yandırmasa idi, atəşi daha parlaq nur zənn edərdilər”. Amma əgər söhbət varlığı təşkil edən dörd ünsürdən gedirsə, onda nurun da öz yeri, daha doğrusu zirvəsi var. Bəli, nur yandırmır, işıqlandırır, amma o, sadə bir işıq da deyil. O, hikmətin, ilahi həqiqətin, Allahın insana verdiyi mahiyyətin bir varlıq formasıdır. Onun mənbəyi ilahə aləmə bağlı olduğuna görə, bu hikmət nə tükənmir, nə də insanları yanlış yola aparmır. Belə insanlar da var. Öz ideyaları, midriklikləri ilə zaman-məkan çərçivəsi tanımayan bu şəxslər tarixdə filosof, mütəfəkkir kimi tanınırlar. Əslində, bu, bir zirvədir. Oddan, alovdan keçən, “bişən” bərkiyən düşüncənin, “Mən”in nuru. Təsəvvüf fəlsəfəsinə görə, varoluşun səbəbi və varlığının qarantı olan və yalnız İnsana verilən ilahi nur.
Bəli, od dörd ünsürdən biridir. Lakin belə məlum olur ki, hər insana eyni oddan pay düşməyib. Kimisi çınqıdı, kimisi kömür, kimisi yanğındı, kimisi də nur.
Hava
Hava dörd ünsürdən biridir, ancaq nə onun kimyəvi tərkibi, nə atmosfer qatları, nə də ozon dəlikləri söhbətin məzmununa daxil deyil. Heç yaxın da gəlmir. Sadəcə hava – vahid, artıq “vətəndaşlıq” hüququ qazanmış, öz varlığını tanıtdırmış məfhumdur.
Hava azadlıqla bir bənzəyiş, assosiasiya yaradır. Sanki molekullar da burada azadlıqdadırlar: bir-birindən aralı, sərbəst dolaşırlar. Hava hara istəyir dolur, hansı formanı istəyir onu da alır. O, istər qızılı zəmi olsun, istər yamyaşıl çəmən, istərsə də xarabalıq – fərqi yoxdur, üzərindən əsib keçir. O özü yüklənmir, hansı an haradadırsa, odur, oradan xəbər verir, sonra götürdüyünü harasa atıb başqa bir şeyi götürüb qaçır. Hava heç nəyi özündə saxlamır, heç nə orada dayanmır, durmur. Amma qarşısına keçən nə varsa, götürüb hara isə aparır, çatdırır. Təsadüfi deyil ki, özündə bu keyfiyyətləri daşıyan insanı da bəzən havaya bənzədirlər və bu “havalanan” insanın başqalarından üstün cəhəti yəqin ki, onun özünü azad hiss etməsidir.
Hava ünsürlər arasında ən yüngülüdür. Onun ağırlığını heç kim hiss eləmir, varlığı heç kimin yerini dar eləmir. “Qonduğu” yerdə iz qoymur, onda da iz qoymaq olmur. Onun varlığı normal halından çıxanda hiss olunur: külək olub əsəndə, meh olub çiçəkləri titrədəndə. Sanki onun varlığı ilə yoxluğu eynidir. Bəzən onu boşluğa da bənzədirlər. Təbii ki, bunlar fərqlidir. Onun yoxluğu saniyələr içində özünü büruzə verir. Onu nəyə isə bənzətmək çətindir. Amma madam ki, var, deməli, müqayisəsi də olmalıdır. Və onun ancaq bir bənzəri tapıldı: əlaqə.
Güclü əsib daşı-ağacı yerindən qoparmağı, sarsılmaz şeyləri uçurtmağı sel də bacarır, od da, torpaq da. Havanın bacarığı gözlə görülməyən, əllə tutulmayan şeyləri daşıya bilməsidir. Çiçəklərin ətrini, rayihəsini havadan başqa nə ətrafa yaya bilər? Səsi havadan başqa kim uzaqlara çatdıra bilər? Rəngləri olduğu kimi, qarışdırmadan çatdırmağı, günəşin şüalarını yağışın damlaları ilə görüşdürüb yeddi rəngə salmağı havadan başqa nə bacarar? Hava fiziki təsviri, maddi varlığı olmayanlara sanki varlıq verir, onları sahibindən alıb hara isə çatdırmağa kömək edir, onların hərəkətini təmin edir.
Hava həm də insanın mənəvi dünyası ilə zahiri dünyası arasında əlaqədir. Amma burada da “daşıdığı”, “ötürdüyü” şeylər sözə, hərflərə sığmayanlardır. Dərin, odlu bir ah dağlar boyda dərdin narahat bir zərrəsidir, nəfəs onu ürəkdən çıxardır ki, insan bir az yüngülləşsin.
İnsan heyrətlə içini çəkəndə hava həmin heyrəti doldurur damarlara ki, bütün bədənə yayılsın, insan bütün varlığı ilə onu hiss eləsin: rəngi qaçsın, səsi titrəsin, əli əssin.
Təəccübdən nəfəsini içinə qısanda, hava insanın içi ilə zahiri arasındakı disbalansı gizlədir…
Bəzən nəfəsin, havanın saxladığı şey o qədər ağır olur ki, torpaq bədən ona dözmür və onu gözlərdən süzülən damcılara çevirir, ya bir şeirin misralarına, ya bir musiqinin sədasına, ya bir rəsmin rənglərinə “tökür”. Hava isə bütün bunları sadəcə daşıyır, çatdırır, özü isə onlara qarışmır, hiss etmir.
Havanın daşıdığı ən önəmli şeylərdən biri yenə də maddi varlığı olmayan, amma maddiyyata varlıq verən bir şeydir – həyat. İstər ən uca zirvədə olsun, istər ən dərin suların dibində olsun, istərsə də yeddi qat torpağın altı olsun, hansı vasitə ilə olursa olsun, özünü ora çatdıra bilirsə, daşıdığı bu əmanəti – həyatı sahibinə verir. Bu, zirvələrdə dolaşan quş da ola bilər, okeanlarda üzən balıq da, torpağın altından işığa can atan toxum da. Su da, torpaq da öz sakinlərini yaşatmaq üçün havanın gətirdiyi həyata möhtacdır. Hətta özündən razı, lovğa od da havanın “havasına” oynamağa məcburdur.
Hava yeganə ünsürdür ki, həm maddi dünyada var, həm ilahi. Əslində, hava bu ikisi arasında yeganə (!) “əlaqədir”. Bu “hava”nın adı ruhdur. Allah torpaq bədənə ruh üfürəndə ancaq ona həyat vermir, həm də adlar öyrədir, həm də əmanətini etibar edir.
Maddi dünyanın çərçivələrindən yorulan, boğulan insan yenə ruhu ilə fərqli bir dünyaya ucala bilir.
Ruh – azadlıqdır. Azadlıq isə sənlə “Mən”in arasında əlaqədir. Sən – sosial varlıq olaraq “Mən”ə – ilahi varlığa çatmaq üçün azadlığın içindən keçməlisən.
Torpaq
Allah insanı torpaqdan yaratdı. Bu torpağın məkanı, rəngi barədə rəylər çoxdur, müxtəlifdir. Bir şey şübhəsizdir: insanın torpaqdan yaranması. Sonra bu bədənə Özündən bir ruh üfürdü. Burada da müxtəlif rəylər var, amma bir şey dəqiqdir: torpaq bədəndə ilahi bir nəfəs var.
Torpaq udduğu canları unutduracaq qədər soyuq, ayıbları örtəcək qədər abırlı, bağrında bitkilərin kökünün böyüməsini, gövdəsinin üzə çıxacağını, günlərlə, illərlə onun dik durmasını gözləyəcək qədər səbirlidir. Torpağın məziyyəti çox, ona verilən təriflərin, təsvirlərin sayı ondan da çox. Onu sevəndə “Ana Torpaq” olur, nifrət edəndə – “qara torpaq”.
Mən yalnız torpaqdan deyil, torpaqdan yaranıb, torpağa bənzəyən insandan da danışmaq istəyirəm.
Bir var quru torpaq, boş qumlu səhra, susuzluqdan çat-çat olmuş boz çöllər. Maddi dünyanın malı-mülkü yolunda insanlığını unudub bir canlı kimi ömür sürən insan kimi. Bir də var içində min bir həyat qaynayan yaşıl çəmən, sıx meşə. Hətta səhranın ortasındakı kiçik bir oazis də sonsuz səhradan gözəl görünür. Niyə? Çünki həyat var, ruh var. Yaradıcı insan kimi. Hər kəlməsi bir dünya, hər nəfəsi bir dua olan, Allahın verdiyi nəfəslə “torpağına” can verib, ruhunun nuru ilə “qaranlığını” işıqlandıran insan.
İlk baxışda çiçəklərin, ağacların “kifir” tərəfi – kökü torpağın altında qalır, onun gözəlliyinə xələl gətirmir. Gözəlliyi torpağın altında yox, üstündə axtarmaq bir aksiomdur. Amma torpaq çiçəyin özü ilə müqayisə olunmayacaq qədər eybəcər tərəfini qəbul edir və onun vasitəsilə bu çiçəyi qidalandırır, ömrünü uzadır. İnsanın bədəni də ruhunun yanında öz gözəlliyi ilə qürurlana bilməz. Amma bədən insanın bu dünya ilə bağıdır. Onsuz ruha insan deməzlər, onsuz ruh bir çox zövqdən xəbərsiz qalar. Sonlu bədənin yanında ruh sonsuzluğun dəyərini də heç anlamaz.
Torpaq nələrə şahid olmur, ilahi! Ona səpilən eyni toxumlardan birinin cücərib, digərinin ömrünün yarıda qırılmasını və “qardaşının” boy atıb yaşıllaşmasına həsrətlə tamaşa etməsini; şax bir ağacın kökünü xəlvətcə gəmirib onu qurudan siçovulun namərdliyini; toxumun əzabla cücərib boy atsa da, qarşısını kəsən daş parçasını dəlib keçə bilməyib ümidsiz-ümidsiz öz çürüməyini qəbul etməsini görüb “udan” torpaqdır!
İnsanın da içində doğulan neçə-neçə arzular arasında bəlkə də ən çox bəslədiyi, ümid etdiyi bir arzusu ya gecikir, ya tələsir və “cücərmədən” yox olur; içində boy atan paxıllıq, qəzəb, yaltaqlıq hissi insanı ucaldan, saflaşdıran sevgi, ədalət, gözəllik hissini gəmirir və bir gün İnsan yıxılır, yerində heyvan – canlı qalır. İnsanın qurduğu ideallar, planlar uyğunsuz şəraitə düşəndə əzaba çevrilir və “ürək” bütün bunları udmaq məcburiyyətindədir.
Torpaq kimi, bədən də arzuların gömüldüyü məkandır!
Amma torpaq gözəl şeylərə də şahid olur! Quruyub qabar bağlayanda göydən düşən damcıların həsrətlə onları gözləyən toxumlara, köklərə qovuşmasına, onlara həyat verməsinə; lap dərinlikdən süzülə-süzülə gələn, özünə yol açan bulağın bir qayanın, bir dağın dibindən vurub üzə çıxmasına; qaranlıqla vuruşa-vuruşa gün üzünə çıxmağa çalışan zərif bir çiçəyin əzminə; qoca bir kötüyün dibindən göyərib qalxmış pöhrələrin həyat eşqinə ilk şahid olan torpaqdır!
Bəs insan! Tam ümidsiz bir anında ən kiçik yardımdan yapışması, “ipin ucundan tutub yumaq” yaratması; ilahidən gələn bir nur şimşək kimi içinə qapamış bir qaranlığı işıqlandırması ilə yeni bir nəfəsinin açılması, yeni bir idrak qatının kəşf olunması; ideyasının, arzusunun verdiyi əzmlə hər çətinliyə sinə gərməsi, məqsədinə çatanda qatlaşdığı bütün əzabları sevincindən unutması; öz qocalmış vücudunun yanında böyüyən gələcək nəslinin cavan vücudu ilə qürur duyması insana da xasdır!
Torpağa düzgün qulluq edəndə necə bağlı-bəhərli olursa, doğru niyyət də bədənə eləcə “qulluq” edir, onu mübarək edir.
Torpağın qatında yatan xəzinəni “canlandırmaq” onun öz ixtiyarında, iqtidarında deyil. Torpaq bir vasitədir, qabdır, alətdir, keçiddir. Bədən də “özündən bixəbərdir”, hansı isə niyyətin, iradənin hökmü ilə nə buyurulursa, “göydən nə yağırsa, onu da qəbul edir”. Ancaq bir var su torpağın ancaq üst qatını isladır, bir də var torpaq doyur və cana gəlir, həyat verir. Bir var bədən sadəcə mövcuddur, bir də var bütünlüklə ruhunun əmrinə müntəzirdir.
Torpaq başlanğıc və sonun birləşdiyi nöqtədir – torpaqdan yaranan torpağa dönür. Sönən doğulan üçün başlanğıc olur və torpaq buna vasitəçilik edir… bədən kimi. Bəlkə də məhz bu məqamda bədən ruhdan bir addım öndədir, yaxud arxadadır. Kim bilir… Torpaqdan bir ovuc götürəndə o, götürüldüyü yerin keyfiyyətlərini özündə saxlayır, ötürür. Bədən də ondan “ayrılan” bədənə öz keyfiyyətlərini vermək iqtidarındadır. Amma ruh bildiklərini özündən sonrakı ruha ötürə bilmir, çünki onun nəyi bilməsi, necə bilməsi Allahın ixtiyarındadır.
Torpaq qədər zərbə dəyən yoxdur… Amma o, həyat gücünü itirmir, “ona” üz tutan hər toxumu cücərtməyə çalışır. İnsanın da gücü bədəninə çatır… amma o, Torpağın özü deyil, sadəcə ondan bir ovuc olduğu üçün səbri də bir ovucdu, əzmi də.
Allah insanı necə möhtəşəm yaradıb: bədəni ulu Torpağa, ruhu sonsuz ilahi aləmə bağlı öz möhtəşəmliyini dərk etmək üçün ağıl, bu möhtəşəmliyin harmoniyasından zövq almaq üçün könül! Bunları unudan isə nə ağılı, nə könülü özündə sığdıra bilməyən bir ovuc torpaq, bir quru nəfəs olur.
İstanbul Boğazı (4, 2016)
İstanbulda qaldığım məkan düz Boğazın – Bosforun yanıdır. Eyvanımda oturanda o taylı bu taylı İstanbul möhtəşəm körpüsü ilə canlı tablo kimi qarşımda durur. Şübhəsiz çox gözəldir, xüsusilə Boğaz. Çünki həm də gizli mənalarla doludur. Bu göy sular kimlərin izlərini yox edib, kimlərin səsini canına hopdurub, kimlərə qucaq açıb, salamlayıb, kimləri yol salıb… Bu müddət ərzində onunla o qədər söhbətləşmişik ki, artıq doğmalaşmışıq. Bəzi sirlərindən məni də agah edib. Öyrəndim ki, bu səmt hər daşı, dalanı bir tarix olan İstanbulun köhnə məhəllələrindəndir. Mehmet Akif Ersoyun, Zeki Mürenin və daha kimlərin ayaq izləri varmış bu dar küçələrdə. Yaşlı sakinlərin söylədiklərinə görə, bu məhəllənin adamları öz elit təbiətlərinə görə İstanbulun digər sakinləri arasında seçilirmişlər. İndi bilmirəm, bura adamlarına görə belə adlanmışdır, yoxsa sakinlər qaldıqları yerin adına uyğun olaraq davranmışlar: Bəylərbəyi. Tanınmış türk jurnalist, yazar Haldun Taner öz doğma məhəlləsini belə tərif edib bir vaxtlar: “Ziyafət həvəskarı bəyzadə qrupların oturduğu bir kübar səmt”. Gəl, indi belə bir yerdə yazma görüm, necə yazmırsan.
İstanbul Şərqlə Qərbin qovuşduğu, eyni zamanda, boğuşduğu bir məkandır. Bütün bunları elə bu məhəllədən də çox aydın görmək olur: üstdə asma körpü, altda Boğaz, ortada da ora bura süzən gəmilər. Boğaz Şərqlə Qərb arasında bir keçiddir. Bəri başdan deyim ki, bizim Şərq Qərb bölgümüz əslində coğrafi bölgüdən daha çox düşüncənin qütbləridir. Bu, sadə bir keçid deyil. Qara dənizlə Mərmərə dənizini birləşdirən Bosfor sanki qum saatının orta dar yeridir: taleyin hökmü ilə elədən beləyə, belədən eləyə qum dənələrini – gəmiləri daşıyır. Maraqlıdır ki, kiçik gəmilərdən fərqli olaraq böyük gəmilər doğrudan da, Boğazdan məhz tək-tək keçməlidirlər. Bu “dar boğazdan” necə böyük bir tarixin axıb keçdiyi çoxlarına məlumdur. Qum saatına müdaxilə etmək mümkün olmadığı kimi, Boğazdan keçib gedən tarixi də durdurmaq olmaz.
Boğaz deyəndə ilk yada düşən, təbii ki, asma körpülərdir – İstanbulun ən gözəl simvollarından biri. Digər tərəfdən, asma körpü həm də Şərq-Qərb düşüncələri arasındakı əlaqələrin rəmzinə çevrilib. Hətta elə bu məkanda yerləşən Beynəlxalq Fəlsəfə Araşdırmaları Mərkəzinin loqosu da bu körpünün rəsmidir. Məqsədi Şərq və Qərbin arasında düşüncə körpüsü salmaq olan bir Mərkəz üçün bundan daha mənalı, daha gözəl bir rəmz fikirləşmək olmazdı! Amma mən rəsmdən yox, körpünün özündən danışmaq istəyirəm.
Boğaziçi körpüsünün – ilk körpü məhz belə adlanır – üstü həmişə maşınla dolu, yol isə, demək olar ki, iflic vəziyyətində olur. Lap Şərq və Qərbin münasibətləri kimi. Bəzən qısa müddətə canlanır, hərəkət yaranır, sonra yenə qanıqaraçılıq, dilxorçuluq, gərgin əsəblər, hədər sərf olunan saatlar, gecikmələr. Əslində, körpü sürətli keçiş üçün nəzərdə tutulub, ona görə də motorsuz vasitələrə körpüyə qalxmaq qadağandır. Əlbəttə, Şərq və Qərb arasında belə, 165 metrlik yüksək səviyyədə danışıqlar aparmaq hər oğulun işi deyil! Ancaq nə etmək olar ki, körpü indi vasitədən çox, hərəkətsizliyin nümunəsinə çevrilib.
Ağıllı insanlar, yəni körpünün hökmündən xilas olmaq istəyənlər alternativ yollar fikirləşiblər: vapur – dəniz avtobusu, dəniz taksisi və İstanbulun qüruru olan, yerdən 60 metr dərinlikdə olan Marmaray – Boğazın altından keçən metro. Boğazın ondan heç xəbəri də yoxdur. Qəribə səslənir, ancaq İstanbuldan da yaşlı olan Boğazın dünən doğulmuş Marmaraydan xəbəri yoxdur. İstanbulun tarixini sularında qoruyan Boğaz İstanbulun bu gün nə ilə fəxr elədiyini bilmir. Görməyib, tanımır. Amma Marmaray onu yaxşı tanıyır. Ona görə də, hər biri 18000 ton olan 11 panel tunellə özünü qoruyur.
Bu vasitələr sanki Şərq və Qərb arasında öz gücü ilə danışıqlar aparan təşkilatlar, institutlar, beyin mərkəzləri və … dərin dövlətdir. Onlar öz hünərləri hesabına Şərqlə Qərbin əlaqələrinin kəsilməməsi, anlaşmazlıqların yaranmaması, artıq yaranmışların həll olunması üçün əllərindən gələni edirlər. Bu işdə dərindən çalışan Marmarayda isə hər şey xüsusilə ölçülü biçilidir. Burada kiçik yanlışlıq, büdrəmə qəza deməkdir. Yerin üstündə hərəkət dursa da, burda hər şey saat kimi işləyir. Hətta qazıntılardan alınan nəticələrə görə, bu dərin yol İstanbulun tarixini 2500 ildən 8500 ilə qədər qədimə atıb. Bəli, dərin qazanda mütləq bir şey çıxır.
Avropanın əksər böyük şəhərlərinin ortasından çay keçir – Temza, Tiber, Sena və s. Bu onlara həm əsrarəngiz bir gözəllik verir, həm də bir vaxtlar məkanın çiçəklənməsində əhəmiyyətli rol oynayıb. Amma İstanbul yeganə şəhərdir ki, ortasından boğaz keçir. Bəlkə də İstanbulun taleyi bununla yazılıb: həm Şərq, həm də Qərb, həm müdrik, həm də ziddiyyət dolu, həm dərin dəniz təmkini, həm də başını alıb qaçan çay dəlisovluğu. Bir sözlə, əvvəl gündən İstanbul fərqli mədəniyyətləri öz beşiyində yürgələyib böyüdən şəhər olub və elə də qalmaqdadır. Amma Boğazın maraqlı bir xüsusiyyəti də var: suyu nə artmır, nə azalmır, həmişə eyni səviyyədədir, sanki əhali ilə harmoniyasına nəzarət edir. Buna görə də, düz Boğazın qırağında möhtəşəm villalar tikilib – yalılar. Su onlara ziyan vurmur, təhlükə yaratmır, sadəcə sığallayıb gözəllik və şarm verir. Yəni su əvvəldən özünə bəlli bir yataq seçib və ondan kənara çıxmır. İnanılmazdır, ancaq bir qapısı Qara dənizə, digər qapısı Mərmərə dənizinə açıq olan Boğaz elə sakit, elə təvazökardır ki, heç ən şiddətli tufanda da burda böyük dalğa görə bilməzsən. Yadıma təvazökarlığı, sadəliyi ilə seçilən, dağlar qədər uca mənəviyyata və dərya qədər dərin savada malik böyük şəxsiyyətlər düşdü.
Boğazın kəraməti bununla bitmir. Burada iki axın var: biri üzdə, digəri dərinlərdə. Üzdəki axın Qara dənizdən Mərmərə dənizi istiqamətindədir – Şimal-Şərqdən Cənub-Qərbə. Bu gün Şimal və Cənub o biri qütblərə nisbətdə passiv olduqlarına görə, biz bir az yuvarlaqlaşdıraq – Boğazın axını Şərqdən Qərbədir. Bütün axınlar kimi. Axı, bu gün bütün dünya üzünü tutub Qərbə: siyasət, iqtisadiyyat, mədəniyyət, təhsil, qaçqınlar, asi ağıllar. Bir vaxtlar müdrik insanlar üz tutduqları Şərqdən gətirdikləri hikmətlə dünyanı şərqləşdirirdilər, işıqlandırırdılar, indi isə Qərbdən əsən soyuq bir külək dünyanı qərbləşdirir, qəlibləşdirir və qəribləşdirir. Bu küləyin təsiri ilə insanlar sanki öz vətənlərinə yadlaşırlar – bəlli olmur, vətən artıq həmin vətən deyil, yoxsa vətəndaş öz vətəndaşlığını unudub. Amma onun dədə-baba yurdunda bir uzaq amerikalı özünü çox rahat, doğma hiss edə bilir. İstanbul da Qərbə doğru gedir, Boğazla axıb gedir. Bunu onun üzünə baxan kimi görmək olur: yeni müasir tipli göydələnlər, qərbli turistlər kimi geyinən gənclər, ancaq meqapolislərin verdiyi donuq simalar. Zatən İstanbulun bir üzü Qərb, o biri Şərq olub həmişə. Ancaq indi hər iki üzü Qərb makiyajı ilə bəzənir. Bəlkə də mən səhv edirəm. Amma bu məhəllənin küçələrindən təqribən 100 il əvvəl Mehmet Akif Ersoy da keçib axı və deyəsən mən görəni o da görüb:
Duygusuz olmak kadar dünyada lakin derd yok;
Öyle salgınmış ki me’lun: Kurtulan bir ferd yok!
Kendi sağlam… Hissi ölmüş, ruhu ölmüş milletin!
İşte en korkuncu hüsranın, helakin, haybetin!
Mən lap təsadüflərə qapıldım, deyəsən. Bəlkə Ustad heç İstanbulda yazmayıb bu misraları? Bəlkə gördüyüm heç onun gördükləri deyil? Amma Ustad sözünün üstündə bərk durur:
Geçmişten adam hisse kaparmış… Ne masal şey!
Beş bin senelik kıssa yarım hisse mi verdi?
‘Tarih’i ‘tekerrür’ diye tarif ediyorlar;
Hiç ibret alınsaydı, tekerrür mü ederdi.
Doğrudan da, tarixdən ibrət alınsaydı, tarix təkrar eləməzdi ki…
Boğazın üst axını çox şeylərə şahid olur: saatlarla yorulmadan tilov atan balıqçılar, ağır tutumlu bərələrin, tankerlərin yanından yüngülcə şütüyüb keçən lüks katerlər, çoxmərtəbəli tur gəmilərinə yol verən balaca balıqçı təknələri. Boğazda hamıya yer çatır. Bir də ətraf müəssisələrdən, restoranlardan axıdılan çirkablar var. Bu insafsızlığın əlindən boğaza yığılanda göy sular ürəyini boşaltmağa yer tapmır. Çünki Boğazın kənarında Boğaza aid bir yer yoxdur ki, içindəki yad cisimləri vurub ora atsın. Hər yer çoxdan İnsanındır. Bax, beləcə sular dərdini götürüb aparır Mərmərə dənizinə.
Bu sularda çox izlər silinib, çox tarixlər qərq olub. Bir ləpə gəlir silir, o birisi gəlir təzə səhifə açır və məsələ bitir. Amma Boğazın heç unutmadığı və bitirmədiyi iki hadisə var: İstanbulun fəthi (1453-çü il) və Çanaqqala savaşı (1915-ci il). Birincidə İstanbul Boğazı özü qandan bulandı, ikincidə Çanaqqala Boğazı – xəbəri dalğalar gətirdi. O zaman Boğaz heç nəyi kənara atmadı, hamısını çəkdi sinəsinə. Yox, mən Marmaray tikintisi zamanı tapılan tarixi tapıntıları demirəm. Mən o sulara hopan qəhrəman türk qanını və türkə olan qisas və nifrət hissini deyirəm. Onlar üzdə qalmadı ki, axın vurub sahilə çıxartsın. Boğaz onu boğazından keçirib könlündə saxladı, lap dərinə endirdi. Üstündən sular axır, zaman ötür, o isə orda bərk-bərk qorunub saxlanır. Bəlkə də buna görədir ki, dərində Boğazın axını əks istiqamətədir – Qərbdən Şərqə.
Bəli, üzdə nə qədər meyli Qərbə olsa da, gözü o tərəflərdə qalsa da, könlü Şərqdə doğru axır İstanbulun. Bu həqiqəti görmək üçün isə dərin sulara baş vurmaq lazımdır. Bax, o dərin sularda türkün əzminin dəlilləri də var, türkə olan barışmaz nifrətin səbəbi də. Amma bu gün zamanın tələbi ilə bütün həyat üzdəki axın boyu gedir.
Garbın âfâkını sarmışsa çelik zırhlı duvar,
Benim îman dolu göğsüm gibi serhaddim var.
Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imanı boğar,
“Medeniyyet!” dediğin tek dişi kalmış canavar?
Mehmet Akif dərinlərdə gizli olanları bilirdi ki, belə əminliklə “dəmir zirehli” Qərbə meydan oxuyurdu. Amma üzdəki axının gücünü də bilirdi. Bilirdi ki, kimdir indi dərinlərdə həqiqət axtaran…
Ey koca Şark! Ey ebedi meskenet!
Sen de kımıldanmaya bir niyet et.
Korkuyorum, Garbın elinden yarın,
Kalmayacak çekmediğin mel’anet.
Boğaz hər gün, hər saat üzdəki axının artdığını görür və təmkinlə susur, bu axına üsyan olaraq dərinlərdə sakitcə durmadan geri axır. Beləcə, İstanbul Boğazı ikiləşmiş Mən-i, öz-özünə üsyanı, dərinlərdə saxladığı və gündən günə daha da uzaqlaşan xatirələri ilə hər gün durur qarşımda. Hərdən lap yaxına getsəm də, həmən uzaqlaşıram. Birdən daha nə isə danışar qorxusu ilə. Hələ bunları sindirə bilməmişəm…
Hərdən mənə elə gəlir ki, başqa yerlərə nisbətdə İstanbulun məhz bu məhəlləsi Boğazı daha yaxşı tanıyır, gecələr onunla dərdləşir. Yoxsa Mehmet Akif bu məhəllədə oturmazdı. Bəlkə də beləcə problemlərin şahidi olub sinəyə çəkmək, eyni zamanda, axının əksinə axaraq Haqq səsini boğmamaq, ağır dərd daşımasına rəğmən şax yerimək xüsusiyyətinə görə, bir vaxtlar bura “kübar səmt” demişlər.
Bu yazını artıq bitirmişdim, ancaq iş elə gətirdi ki, Boğazla bərabər tarixi bir gün yaşamalı oldum: 15 iyul – dövlət çevrilişinə cəhd. Yox, siyasi şərh yazmaq fikrindən uzağam. Sadəcə şahidi olduqlarımı deyəcəm.
O gecə Boğaz yaman çarəsiz oldu. Gözünün qabağında qardaş qardaşın üzünə durdu, qanını tökdü. O gecə Bəylərbəyində heç bəy təmkini, bəy davranışı da olmadı. Yaşlı nəsil bir az qayğıyla, bir az qorxuyla küçələrdən keçən hay-küylü gənclərə baxıb hansı isə illəri xatırladılar. Gözlərində, səslərində bir təlaş vardı. Boğaz o gecə bir tərəfdən məsciddən ucalan azan eşitdi, digər tərəfdən bu avazı eşitməz edən güllə, partlayış səslərini. Fizikada bir rezonans hadisəsi var: iki hərəkətin tezlikləri üst-üstə düşəndə amplitud maksimum həddə çatır. Körpülərdə rezonans təhlükəli hesab edilir, çünki dağıdır. O gecə Boğaziçi körpüsündə olduğu kimi: hər iki qardaş Vətən dedi, amma bir-birini eşitmədi, bəlkə də başa düşmədi, başqa dillərdə danışdılar. Tezliklər üst-üstə düşdü, rezonans yüksəldi maksimuma və dağıldı. Sadəcə bu dəfə dağılan körpü olmadı, münasibətlər, sevgilər, güvən, insanlıq oldu. O gecə qardaş qardaşın Boğazını kəsdi…
Muğam – Universal Harmoniyaya açılan qapı (2016)
Hər millətin öz dəyərlər sistemi var. O, illərin, əsrlərin sınağından çıxaraq millətin bir növ kimliyinə, şəxsiyyət vəsiqəsinə çevrilir. Milləti digərləri arasında fərqləndirən, assimilyasiyaya uğrayaraq yox olmaq təhlükəsindən xilas edən də odur. Bu dəyərlər sistemi nə qədər qədim köklərə sahib olursa, bir o qədər həmin millətin özgüvəni möhkəm və sarsılmaz olur. Bu gün dünyada 2000-dən çox millət yaşayır. Müstəqil dövlətlərin sayı isə təqribən 140-dır. Əlbəttə, hər xalqın siyasi və iqtisadi vəziyyəti ona imkan vermir ki, o, öz dövlətini qurub, müstəqil siyasət yürütsün. Və burada ən əhəmiyyətli və həlledici faktor millətin məhz öz kimliyini dərk və təsdiq edə bilməsidir. Çünki yalnız bu halda qazanılmış müstəqillik həm də qorunub saxlana bilir.
Azərbaycanın da öz dəyərlər sistemi var – istər hansı isə imperiyanın tərkibində olanda, istərsə də müstəqillik dövründə musiqidə, poeziyada, fəlsəfi əsərlərdə xüsusi qayğı ilə qorunan, nəsildən nəslə ötürülən əvəzsiz bir sərvət. Hələ XIX əsrin axırı XX əsrin əvvəllərində görkəmli Azərbaycan şairi Məhəmməd Hadi yazırdı ki, “Yox millətimin imzası imzalar içində”. Əslində, Azərbaycanın imzası əsrlərdən bəri həm fəlsəfədə, həm də poeziyada olub. Lakin Əbu Turxanın dediyi kimi, “bu günü olmayan xalqın keçmişi də yoxdur”. Ola bilsin ki, Məhəmməd Hadi də öz millətinin hər məqamını düşünən bir mütəfəkkir kimi, həmin dövrdə öz millətinin Azərbaycan hüdudlarında qapanmasını, dünyada gedən proseslərdən kənarda qalmasını və bununla həm də keçmişini itirməsini istəmirdi. Bəli, millətin imzası olub, sadəcə onu imzalar arasında təsdiqləmək lazımdır, hər gün, hər sabah. Belə imzalardan biri də muğamdır.
Hələ 1960-cı ildə UNESCO-nun təşəbbüsü ilə hazırlanan “Şərqin Musiqi antologiyası” (UNESCO Musical Anthology of the Orient) seriyasında tanınmış tarzən Bəhram Mansurovun ifasında muğam da var idi. Bir neçə il sonra – 1975-ci ildə yenə də UNESCO-nun təşəbbüsü ilə hazırlanan “Dünyanın ənənəvi musiqi kolleksiyası”na (UNESCO Collection of Traditional Music of the World) Bəhram Mansurovun ifasında 7 muğam daxil edildi. O vaxtlar, yəni Sovetlər Birliyinin Qərb dünyası üçün bağlı bir zona olduğu dövrlərdə muğama xüsusi diqqətin ayrılması təsadüf ola bilməzdi. Musiqi antologiyası geniş rezonans doğurmuş, müxtəlif rəylər yazılmışdı. Belə rəylərdən birinin müəllifi amerikalı musiqişünas Mark Slobin yazırdı ki, Antologiyada yer alan Azərbaycan muğamı Sovet İttifaqının tərkibində yaşayan xalqlara məxsus ilk nümunədir. Müəllif Sovet Bəstəkarlar İttifaqının dəstəyi ilə gerçəkləşən layihəni çox yüksək dəyərləndirərək bunu beynəlxalq səsin sənədləşdirilməsində əhəmiyyətli bir mərhələ hesab edir. Bu kiçik rəydə iki vacib detalı xüsusilə vurğulayaq.
Əvvəla, belə məlum olur ki, böyük İmperiya tərkibində olsa da, muğam Antologiyaya məhz Azərbaycan muğamı kimi daxil edilmişdir. Və rəyçinin də vurğuladığı kimi, məhdud çərçivəyə sığmayaraq daha geniş miqyasa çıxan ilk nümunə olmuşdur.
İkincisi isə, rəydən belə məlum olur ki, muğam sadəcə bir musiqi kimi deyil, beynəlxalq səsin bir mərhələsi kimi təqdim edilir. Yəni o, etnik bir musiqi olmaqdan daha çox, universal səsin bir hissəsidir. Deməli, Universal harmoniyanın, vahid səsin öyrənilməsində muğamın xüsusi əhəmiyyəti və yeri vardır.
Daha bir neçə il sonra, yəni 1977-ci ildə NASA Voyager 1 (20 Avqust) və 2 (5 Sentyabr) peykləri ilə Azərbaycan muğamını “Yerdən səslər” (“Sounds from Earth”) silsiləsində kosmosa göndərdi. Təqribən 90 dəqiqəlik bu topluda 55 fərqli dildə salamlama, 118 fotoşəkil və dünyanın 27 ən gözəl musiqi parçaları toplanmışdı. Bethovenin, Motsartın, Stravinskinin əsərləri, Yapon, Çin, Avstraliya xalqlarının musiqiləri və neçə orijinal melodiyalar sırasında balabanla ifa olunan Azərbaycan muğamı da var idi. Bir amerikalı tədqiqatçının 1971-ci ildə dedikləri sanki 1977-ci ildə əyani şəkildə həyata keçirildi. Yer və Kosmos arasındakı üzvi vəhdəti, əlaqəni göstərən və Yerin ən dəyərli sərvətlərini gələcək nəsillərə çatdıran vasitələr arasında muğam da yer aldı.
Bu deyilən faktlar, muğamın çox əhəmiyyətli bir xüsusiyyətini vurğulayır. Muğam sadəcə milli dəyər deyil, o, həm də universal fikir dünyasına bir keçid, qapıdır. Və bu açıq qapıdan sadəcə biz yox, başqaları da istifadə edə bilər, etməlidir. Bu baxımdan muğamın milli ruhla yanaşı, multikultural çalarlara da sahib olduğunu iddia edə bilərik. Və xüsusilə vurğulamaq lazımdır ki, burada söhbət öz milli mədəniyyətinin hegemonluğunu qorumaq naminə digər mədəniyyətləri qəbul etməyən və Avropa dövlətlərinin qətiyyətlə rədd etdiyi multikulturalizmdən deyil, məhz Azərbaycana xas olan multikulturalizmdən gedir – öz mədəniyyətinin genişliyinə və sabit kökünə güvənərək başqa mədəniyyətlərə qucaq açmaq siyasəti.
Muğam dinindən və milliyyətindən asılı olmayaraq, dinləyicini öz hökmü altına ala bilir. Maraqlıdır ki, muğamın sözləri istisna olaraq Azərbaycan dilində olsa da və əcnəbi bir dinləyici üçün tamamilə anlaşılmaz qalsa da, o, öz sehrli təsirini göstərə bilir, yəni dinləyici sanki ovsunlanmış kimi muğamı dinləyir, heyran olur və sonra əminliklə, ruhunun çox dincəldiyini, yüksəldiyini deyə bilir. İstər istəməz yada Mövlananın sözləri düşür:
Gəl, gəl, nə olursan ol, yenə gəl,
İstər kafir, istər məcusi, istər bütə tapan ol, yenə gəl,
Bizim dərgahımız ümidsizlik dərgahı deyil,
Yüz kərə tövbəni pozmuş olsan da, yenə gəl…
Düzdür, təsəvvüf və muğam arasında paralellərin aparılması ilk və son dəfə deyil. Lakin burada bir məsələni dəqiqləşdirmək lazımdır ki, söhbət heç də muğamın sufi xarakterindən deyil, hər ikisinin universal mahiyyətə sahib olmasından, hər ikisinin bir tərəfdən ilahi aləmdən qidalanmaq, digər tərəfdən, aldıqlarını xəlqə ötürə bilmək missiyasından gedir. Xatırladaq və xüsusilə vurğulayaq ki, universal xarakterli hər bir əsər, hər bir dünyagörüşü belə bir multikultural mahiyyətə malikdir: öz mənəvi gücü o qədər böyük və qüdrətlidir ki, istənilən başqa mədəniyyətə qarşı xoşgörülü və tolerant ola bilir.
Muğamın multikultural mahiyyətinin digər göstəricisi isə, onun özündə həm Şərq, həm də Qərb təfəkkürünün detallarını ehtiva etməsidir. Əvvəla, məlum olduğu kimi, muğam bütöv bir kompozisiyadır və hər dəstgah ayrıca bir opera səviyyəsindədir – öz süjet xətti, kulminasiya nöqtəsi, sonluğu ilə. Digər tərəfdən, təsadüfi deyil ki, Şərqin ilk operası – dahi Üzeyir Hacıbəyovun “Leyli və Məcnun”u məhz muğam üstündə yazılmışdır. Yəni Şərqdə ilk dəfə Qərbə məxsus bir janrda yazılmış sənət əsərinin aparıcı musiqisi muğamdır – hadisələr muğam fonunda cərəyan edir, fikirlər, hisslər muğam vasitəsilə çatdırılır. Onu da əlavə edim ki, “Leyli və Məcnunda”dan sonra belə operaların sayı çoxalsa da, belə bir opera növü yalnız Azərbaycana xasdır.
Nəhayət, muğamın multikultural mahiyyəti onun dərin köklərə və milli ruha malik olsa da, müasir nüanslar üçün açıq olmasında özünü göstərir. Və bu, təbii ki, yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, muğamın kifayət qədər qüdrətli olması ilə əlaqədardır. Məsələn, 1948-ci ildə Fikrət Əmirov “Şur” və “Kürd Ovşarı”nı yazmaqla simfonik muğam janrının əsasını qoydu və sonralar bir çox bəstəkar bu janrda əvəzsiz əsərlər yazdılar. Xüsusi detalları izah etmədən bir şey qeyd edək ki, simfonik muğam da yalnız Azərbaycan musiqisinə xas bir janrdır. Yaxud hələ XX əsrin sonlarında görkəmli pianoçu Vaqif Mustafazadə yeni bir janrın – caz-muğamın əsasını qoydu. Bu, yalnız muğam üçün deyil, həm də caz üçün bir yenilik, az qala bir çevriliş oldu. Məhz muğama əsaslanaraq dahi pianoçu Qərb musiqi janrında nəinki istifadə elədi, həm də onu muğamla sintez edə bildi. Və bu gün “Caz şahzadəsi” Əzizə Mustafazadənin simasında bütün dünyanı fəth eləməkdə davam edir. Başqa sözlə desək, muğam dinindən, dilindən asılı olmayaraq öz dinləyicisi ilə doğmalaşa bilir.
Təhlilin gedişatında haqlı bir sual yaranır: niyə məhz Azərbaycan muğamı? Axı, bir çox Şərq xalqlarında muğamın müxtəlif növləri mövcuddur – ərəb məqamı, türk makamı, özbək və tacik maqomu, uyğur mukamı və s. Bununla belə, UNESCO-nun dönə-dönə müraciət elədiyi və nadir fondlara daxil etdiyi, hətta NASA-nın kosmosa göndərdiyi də məhz Azərbaycan muğamıdır. Səbəb nədir?
Biz ifa, notlar, üslub fərqlərinin təhlilini musiqişünaslara həvalə edərək, sadəcə bir məsələ üzərində dayanaq. Ümumiləşdirərək muğam adlandırdığımız bu janrlardan hər biri öz xalqının mədəniyyətində musiqi janrlarından biri hesab edilir. Azərbaycan mədəniyyətində isə muğam bütövlükdə milli musiqinin, daha vacibi isə təfəkkürün əsasını təşkil edilir. Yəni Azərbaycan muğamı bir mənbədir, bünövrədir. Muğam bəstələnən musiqilərin bir növ milliliyinin etalonudur. Buraya həm Azərbaycan xalq mahnıları, həm bəstəkar əsərləri, həm də Qərbə məxsus janrlar daxil edilir. Maraqlıdır ki, bu yazılmamış qanundan kənara çıxan musiqi əsərləri xalqın ruhuna da yad olur və doğmalaşa bilmir, uğur qazanmadan tezliklə unudulur. Əslində, bu, muğamın dominant xarakterindən deyil, əksinə, təfəkkürün əsasını, ritmini təşkil etməyindən və onu düzgün – milli ruhda istiqamətləndirməyindən irəli gəlir.
Düşüncə tarixində ideyaların, fikirlərin cəmləşdiyi və potensial halda kəşfini gözləyən fenomeni Səlahəddin Xəlilov “düyün nöqtəsi” adlandırır və bildirir ki, onlar “iki cür olur. Birincisi, əvvəlki inkişaf xəttinin tamamlanması və yeni inkişaf xəttinə keçid. İkincisi, düyün nöqtəsindən haçalanma və yeni budaqların ayrılması”. Fəlsəfə tarixində belə “düyün nöqtələri” statusu qazanan şəxsiyyətlər və ya fenomenlər düşüncələrin gedişinə yeni istiqamət, yeni təkan verməklə yanaşı, həm də bəşəriyyətin böhranlı halından xilas yolunun göstəriciləri, bələdçiləri, enerji və ideya mənbəyi ola bilirlər. Bunu həmin filosofların və ya fenomenlərin missiyası da adlandırmaq olar: bəşəriyyətin inkişaf xəttini Vahid ideyanın cazibəsindən uzaqlaşıb azmağa qoymurlar. Muğam da mahiyyətinə və malik olduğu potensiala görə cəsarətlə düşüncə tarixində zəngin bir düyün nöqtəsi adlandırıla bilər. Deməli, ondan yeni istiqamətlərin, yeni ideyaların götürülüb inkişaf etdirilməsi bir qanunauyğunluqdur.
Həyatın ritmi (2015)
Yaradılış özündə möhtəşəm bir musiqi ehtiva edir. İstər planetlərin hərəkəti olsun, istərsə də kiçik qarışqaların düzülüşü, arıların uçuşu. Hətta səssiz zənn etdiyimiz dağların zirvələrində də əzəmətli bir musiqini duymaq mümkündür. Yetər ki, o səsləri, harmoniyanı duyan ruhumuzun qulaqları açıq olsun. Əminliklə demək olar ki, musiqi məhz ruh üçün yaradılıb. Axı, dilin deyə bilmədiyini musiqi deyir və ruh onu anlayır. Musiqinin səsini qulaqlar eşitsə də, onun dediklərini yenə də ancaq ruh duyur.
İnsanın ruhu bədənlə qovuşandan sonra duyduğu ilk musiqi anasının ürək döyüntüləri olur. Hər zaman ana laylasını ilk musiqimiz zənn eləsək də, əslində laylalar məhz ilk duyduğumuz ritmin davamıdır, ana bətnindən bu kobud dünyaya düşən insanı da sakitləşdirən bu doğma ritmdir. Bütün anaların ürəyi eyni döyündüyünə görə, laylalar da milliyyətindən asılı olmayaraq eyni ritmdə və niyyətdə olur: işıqlı ilahi aləmdən maddi dünyanın qaranlığına düşən körpəni – bu kiçik insanı tədricən yeniliyə alışdırmaq.
Lay-lay dedim yatasan,
Qızılgülə batasan,
Qızılgülün içində
Şirin yuxu tapasan.
Körpə böyüyür və ritm get-gedə tezləşir. Artıq dünyanı daha çox, daha tez öyrənmək istəyən balacanın musiqi ritmi də, məzmunu da dəyişir: şən, oynaq musiqi bu dünyanı anladır. Bu dünya ilə artıq ana vasitəsilə deyil, birbaşa özü ünsiyyətə girməyə çalışan insan balasının bu tanışlığını nə qədər çox musiqi müşayiət edirsə, bir o qədər təbiətlə, ətrafla, insanlarla əlaqələr çoxalır, canlanır. Həyatının ritmini, düzənini pozacaq ilk təhlükə də məhz bu yaşda yaranır. Uşaq mahnılarından, musiqilərindən məhrum olan, yaşından böyük musiqilər əzbərləməklə robota çevrilən uşağın mənəvi dünyası təbii ritmindən çıxır və yavaş-yavaş xaos dolu anlaşılmaz bir məkana çevrilməyə başlayır.
Ananın, ailənin ritmindən çıxan uşaq cəmiyyətin ritminə düşür. Hər xalqın öz ritmi var. Düzdür, bu dünyanın ritmini çoxdan pozublar və hər kəsi eyni bir çalğıya oynamağa məcbur edirlər – hər nə qədər bu, yad, anlaşılmaz bir ritm olsa da. Nəticədə səs-səsə qarışıb olub nəhəng bir xaos. İndiki dövrdə öz ritmini qoruyan xalq öz varlığını qorumuş sayılır. Bu isə çox çətindir və get-gedə az qala mümkünsüzə çevrilir. Məhz bu baxımdan Azərbaycanın muğamının tanıdılması, nizamı pozulmuş bu dünya üçün səsləndirilməsi həm dünyanın “qulaqlarının pasını təmizləyir”, həm də xalqın varlığını qoruyur.
Bəli, cəmiyyətin xaos dolu səsləri arasında yeniyetmə çaşıb qalır: gah ağır rokun çəkic kimi döyəcləyən səsinin altında əzilir, gah repin pessimist ruhunun ardınca düşüb qaranlığa qərq olur, gah da bir dəli ritmsizliyin toruna düşüb balıq kimi çapalayır. Bunlar kənardan görünəndir. O yeniyetmə üçün isə yenicə yetdiyi dünyası tək və danışmaz həqiqətdir. Bu səbəbdən onun dinlədiyi musiqi barədə nə desən, onu öz ünvanına qəbul edir, qıcıqlanır, üsyan edir. Ta ordan çıxana qədər. Əgər çıxa bilsə. Olduğu dalandan isə yeniyetməni – hələ axtarışda olan bir ruhu bütün musiqiləri gözəlliyə yönəldən, bütün könüllərin avazını ilahiləşdirən tək qüvvə çıxara bilər – sevgi.
Sevən ürəyin ritmi də dəyişir, avazı da. “Leyli və Məcnun” operasının uvertürasında olduğu kimi – coşan, çağlayan, narahatlıq içində vurnuxan ürək yavaş-yavaş sakitləşib şəbi-hicrana keçir. Sevginin ritmini də ürək döyüntüləri təyinləşdirir. Bu ürək döyüntülərindən sonra da insan sanki yenidən doğulur, bu dünyanı yenidən görüb tanıyır. Və yenə də bütün deyilməyənləri musiqi deyir, çatdırır. Sevgilər doğulur, böyüyür və onlarla bir yerdə musiqilər də doğulur, səpələnir bu dünyaya. Sevginin taleyindən asılı olmayaraq onun ən ülvi duyğularını, sevincini də, kədərini də insanlara çatdırır. Və heç bir sözün izah edə bilmədiyi sevgi dilin, dinin, millətin fövqündə hər kəsə bəyan olur.
Təbiətin də öz ritmi var. Qəribədir ki, bu ritm necə olursa olsun, insana rahatlayıcı təsir göstərir: suyun şırıltısı, dalğaların çırpıntısı, dağların uğultusu, quşların civiltisi və s. Bu səslər insana imkan verir ki, təbiətlə harmoniyasını kəşf eləsin və öz idrakının yeni qatlarını açsın. Maraqlıdır, belə səslər, nəhəng harmoniyalar ancaq böyük şeylərdə mövcuddur. Məsələn, Himalay dağlarının arasında, yaxud okeanın, böyük dəryaların ləpələrində möhtəşəm, ezoterik bir səs, musiqi duyulduğu halda, kiçik təpələr, gölməçələr səssizdir. Ya deməyə sözləri yoxdur, ya da dedikləri ancaq özləri üçündür. Dil-din, məkan-zaman baryerini keçə bilən sözü demək üçün gərək əvvəlcə bu keyfiyyətlərə malik böyük ruhun olsun.
Cəmiyyətin ritmi güclü faktordur. Hətta sevginin də ritminə təsir göstərə bilir. Nəticədə sevginin obyekti dəyişir, məqsədi, niyyəti təhrif olunur. İnsan bu ritmə alışa-alışa öz ritmini unudur. Əslində, süni şəkildə düşünülmüş bu ritmsizlik məhz ritmi unutdurmaq üçün düşünülür. Məsələn, 1998-ci ildən başlayaraq dinin fərqli, neqativ yozumunu, qorxunu, manyaklığı və silsilə qatilliyi tərənnüm edən 7 musiqi albomunu ehtiva edən “Diabolus in Musica” (Şeytan musiqidə) hadisəsini Umberto Eko “eybəcərlik tarixinin bitməsinə gözəl nümunə” adlandırır. Amma bəlkə də bunu eybəcərliyin kulminasiyası və ya tam kompleksi adlandırsaq, daha dəqiq olar. Belə ki, təqribən həmin dövrdən sonra, yəni XX əsrin sonu və XXI əsrin əvvəllərindən bu günə kimi, Ekonun ifadəsi ilə desək, diabolus bütün sahələrin sevimli ritminə çevrilməkdədir. Hans Xristian Andersenin “Qar kraliça” nağılında olduğu kimi – sehrli buzun ən kiçik qırığı kimin ürəyinə düşərsə onu buza döndürüb sevgini öldürdüyü kimi, bu ritmsizlik də girdiyi ruhları xaosa bürüyür. Lakin başqa bir faktor da unudulmamalıdır. Əksər hallarda cəmiyyəti “dəlilik dərəcəsində ritmsizləşdirən musiqinin” nümayəndələri özləri bu ritmsizliyin qurbanı olurlar: narkotika, depressiya, xaotik həyat əvvəlcə onların yaradıcılığını, sonra da özlərini unudur, məhv edir. Amma hər şeyin fövqündə, eyni zamanda, hər şeyin içində insan əli ilə pozula bilməyən bir ritm də var – ilahi ritm. Əslində, ana bətnində insanın duyduğu da həmin ritmin əks-sədası olur.
Bir var ilahidən gələn ritm, bir də var ayrı-ayrı cəmiyyətlərin ritmi və ya ritmsizliyi. İkinci birincini unutdura bilir, eşidilməz edir, amma yox edə bilmir. Və dünya da məhz həmin ritmlə varlığını davam etdirir, insanlıq o ritmi qoruyan və çatdıranlara səbəb ölmür. Səma mərasimində dərviş bir əli ilə Haqdan alıb o biri əli ilə xəlqə ötürdüyü ilahi hikmətlər arasında həm də o ritm var: ruhu sakitləşdirən, özünə qaytaran, İlahi aləmlə harmoniyasını xatırladan, get-gedə artan, yüksələn templə inkişaf edən ritm. Dünya ilə həmahəng hərlənən dərviş öz oxu sayəsində sabit qaldığı kimi, ilahi ritm də hər insanın ruhunu istənilən xaosdan, səs-küy arasından xilas edən, ayaqda tutan ən güclü qüvvədir.
İnsan bir matrisadır. Bu matrisanın açılması üçün bəzən bir ömür də bəs etmir. Amma bəzən də hətta insanın özünün də xəbəri olmadığı bir keyfiyyəti müəyyən bir situasiyada anidən açıla bilir. Maraqlıdır ki, matrisanı kitab kimi vərəq-vərəq açan amillərdən biri də musiqi, ritmdir. Axı Nitsşe təsadüfən hesab etmirdi ki, alman ruhu Vaqnerin musiqisi sayəsində yenidən doğulacaq. Və yenə də həmin Nitsşe yüksək heyranlıqla bildirirdi ki, Bizenin “Karmen”i ona özünü filosof kimi hiss etməyə yardım edir. Sadəcə, bu matrisanın qatları ilə harmoniya yaradan ritmi düzgün tutmaq lazımdır.
Bəli, hər xalqın ruhunu itməyə, yıxılmağa qoymayan, onu potensialını üzə çıxardan öz ritmi var. Hər nə qədər müəyyən zaman-məkan şərtləri yad ritmləri doğmalaşdırmağa çalışsa da, ruh yenə öz kökünə qayıtmağa meyllidir və nə qədər ondan uzaq düşürsə, bir o qədər susqunlaşır, solğunlaşır. Azərbaycanın ruhunun musiqisi isə muğamdır – bir dəsgah çərçivəsində insan ruhunu oyadıb yüksəldən, ilahi aləmlə vəhdət yaşadıb yeni səviyyə və biliklə təkrar cəmiyyətə qaytaran musiqi. Notların gücü ilə həm cəmiyyətin, həm də ilahi aləmin sirləri açılır, ruhlar ən yüksək halları, məqamları yaşayır.
Musiqi sirli bir qüvvədir. Hər kəslə öz dilində danışa bilir. Hər insana öz düşüncəsi və dünyagörüşü səviyyəsində müraciət edir və məhz ona uyğun zirvəyə – kulminasiya anına çata bilir. Axı, fərqli dünyagörüşlü insanların kulminasiya anı eyni deyil. Və bu baxımdan musiqi özünüdərk və özünütanıma üsuludur.
Müdrikliyin qədim kökləri: Nibelunqlar və Kitabi Dədə Qorqud (2014)
Giriş
Qədim eposlar malik olduqları zəngin məlumatlarla, kəşf olunmasını gözləyən simvollarla bir çox elm sahəsi üçün zəngin mənbədirlər. Cəmiyyət nə qədər müasirləşsə də, münasibətlərdə
texnologiya ön plana keçsə də, üstünlük qazansa da, böyük araşdırmalar kiçik statuslarla, səthi aforizmlərlə əvəzlənsə də, qədim eposlar öz sanbalını və əhəmiyyətini saxlamaqda davam edir. Əgər simvolik dillə təsvir etsək, onda eposlar tikintisi hələ də sual yaradan qədim abidələrə bənzətmək olar. Necə ki, Stonehenge, qədim Misir məbədləri, ehramları və s. öz sirrini qorumaqla yanaşı, insanları uca məqsədlərə, dərin mənalara çağırır, eləcə də qədim eposlar yalnız bir xalqın deyil, bütöv bəşəriyyətin tarixini, inkişaf mərhələlərini özündə ehtiva etdirir və insanı öz kökünə, əsl mahiyyətinə qaytarır.
Bəzən mütəxəssislər qədim tikililər arasında mistik bir əlaqənin mövcudluğunu axtarmaqla bütün yer kürəsində və kainatdakı harmoniyanın varlığını təsdiqləməyə çalışırlar. Maraqlıdır ki, bir
çox hallarda buna nail olurlar. Məsələn, Meksika, Tibet, Misir ehramları, Stounheng və Bermud adaları arasında əlaqələr barədə müxtəlif fikirlər söylənilir, tezislər irəli sürülür. Eləcə də qədim
eposlar sanki bəşəriyyətin tarixinin pazllar, mozaika şəklində ifadəsidir. Bu bütöv mənzərəni görmək üçün onların mahiyyətindəki ümumi qanunauyğunluğu kəşf etmək və hissələri müvafiq şəkildə düzmək lazımdır. Təsadüfi deyil ki, Azərbaycan alimi Kamal Abdulla “Odissey”in və “Dədə Qorqud”un qəhrəmanları, yaranmış situasiyalar arasında maraqlı paralellər aparır. Yaxud ingilis ədəbiyyatşünası Sesil Moris Boura da aralarındakı uzaq məsafəyə baxmayaraq İrland qəhrəmanlıq
nəğmələri ilə “Koroğlu” arasında bənzər məqamların olmasından danışır. Təbii ki, söhbət yalnız zahiri deyil, həm də mahiyyət üzrə bənzərlikdən gedir. Biz isə öz araşdırmamızda iki epos: qədim german eposu “Nibelunqlar” və oğuz-türk eposu “Kitabi Dədə Qorqud” arasında müqayisə aparacağıq. Onu da əlavə edək ki, hər iki epos əvvəlcə şifahi yaranıb, sonradan qələmə alındığına və geniş bir coğrafi məkanı əhatə etdiyinə görə, onların fərqli nüsxələri məlumdur. Biz nüsxələrin, fərqlərin detallarına varmadan, yalnız hər iki eposun eyni ideyanın təzahürü olması qənaəti ilə bir neçə prinsipial məsələnin üzərində duracağıq.
Eposlar – xalqın özünütəsdiqinin ifadəsi kimi
Tədqiqatçıların fikrinə görə, hər xalqın eposu olmur. Qəhrəmanların şəninə nəğmələr qoşulsa da, nağıllar, dastanlar söylənsə də, bu, hər zaman epos səviyyəsinə qədər qalxmayıb. Məsələn, Boura belə hesab edir ki, qədim çinlilərin və qədim yəhudilərin eposu olmayıb. Əvəzində, elə xalqlar var ki,
eposları ümumbəşəri irs hesab olunur. Eposlarda diqqəti cəlb edən detallardan biri insanların tilsimlə, fövqəlqüvvələrlə sıx əlaqəli,
hətta iç-içə olmaqlarıdır. “Nibelunqlar”da Ziqfrid əjdaha Fafnirlə, “Kitabi Dədə Qorqud”da isə Basat Təpəgözlə vuruşaraq el-obasını bəladan – tilsimdən xilas edir. Düzdür, Ziqfridin əldə etdiyi üzük,
Basatın əldə etdiyi üzükdən daha böyük gücə sahibdir. Amma əhəmiyyətli haldır ki, Ziqfridin üzüyü nəinki onun, hətta xalqının bəlasına səbəb olur. Xalqını bir tilsimdən qurtaran qəhrəman onu başqa bir bəlaya düçar edir. Bu isə deməkdir ki, tilsimdən Adəm övladına yalnız lənət gələ bilər, insanların xoşbəxtliyi tilsimdə deyil, öz gücünə və ağlına güvənindədir. Təsadüfi deyil ki, hər iki eposda təktanrılıçılığın – german xalqlarında xristianlıq, oğuzlarda isə islamın yeni yayıldığı, eyni zamanda, hələ ənənəvi inancın qaldığı və aralarında gizli bir mübarizənin davam etdiyi bir dövr təsvir edilir. Burada diqqət mərkəzində hər hansı dini mərasim, öhdəçilik, zahirilik deyil, məhz həqiqi iman, əqidə
durur. Eposlar xalqın məhz xalq kimi formalaşması prosesini təsvir edir. Hər ikisində də diqqət cəlb edən məsələ bəla gələndə, yaxud qələbə və sevincli günlərdə bütün xalqın öz lideri ətrafında
birləşməsidir. Yəni eposlarda gücün məhz birlikdə olması ideyası durur. Həm “Nibelunqlar”, həm də “Kitabi Dədə Qorqud” öz bölgəsində məhz nüfuz və söz sahibi olan xalq haqqında epos – epik
poemadır və əsasən igidliyin, hünərin, mərdliyin tərənnümüdür. Tarixə nəzər salanda belə qənaətə gəlmək olur ki, qəhrəmanlıq bir xalqın özünütəsdiq prosesinin stimulu, təkanıdır. Təsadüf deyil ki,
eposların əsas spesifik xüsusiyyətlərindən biri məhz qəhrəmanlara oxunan alqış dolu nəğmələr və ya ağılardır. Məsələn, “Kitabi Dədə Qorqudda” Qanturalı hər üç canvərlə mübarizədən öncə onun şəninə nəğmə oxunur. Düzdür, qəhrəmanlıq bir şəxsin adı ilə bağlı olur, lakin unutmaq olmaz ki, bu şəxsi yetişdirən xalq və mühit, şərait var. Başqa sözlə desək, qəhrəmanlara əbədiyyət verən yenə də xalqdır. Əslində xalqın qəhrəmana ehtiyacı var, çünki o, idealdır, ruh yüksəkliyinin təminatçısıdır. O özü bir növ xalqı bir yerə toplayan nüvə rolunu oynayır. Eposlar məhz bütün bunları kompleks şəkildə tərənnüm edən bir ədəbiyyat nümunəsidir. Başqa sözlə desək, eposlar istər dinc zamanlardakı həyatında, istər qonşu xalqlarla münasiblərində, istərsə də, döyüşlərdə öz üslubu və inkişaf xətti olan xalqın mədəni inkişafının təzahürüdür.
Epos – müdrikliyin tərənnümü
Bəli, tarixən də məlumdur ki, bir millətin və ya xalqın taleyində ayrı-ayrı şəxsiyyətin müstəsna rolu ola bilir. Hətta belə düşünmək olar ki, eposlar məhz bu həqiqəti vurğulayan, yəni bir şəxsiyyətin
öz millətinin taleyindəki rolunun əhəmiyyətini göstərən nəğmədir. Təsadüfi deyil ki, eposlardakı qəhrəmanların adları da onların missiyasının ifadəsidir. Nümunə olaraq, “Nibelunqlar”da Ziqfridi
(Siegfried – sieg – qələbə, fried – sülh), Brünhildanı (“döyüşə hazır” və ya “silahlı cəngavər qadın”), yaxud Kitab-Dədə Qorqudda qəhrəmanların öz adlarını öz hünərləri ilə qazanmasını göstərmək olar. Yəni bu şəxslər məhz öz millətləri üçün daha yüksək və ali bir qüvvə tərəfindən seçilmiş insanlardır. Buna görədir ki, Bouranın da qeyd etdiyi kimi, qəhrəmanların yüksək keyfiyyətləri onların təbii xüsusiyyətləridir, çünki onlar məhz yaradılışdan müəyyən missiya üçün yaradılıblar. Müəyyən
mənada bunu Yaradanın insanların, hətta xalqların talelərində müxtəlif şəkildə iştirak edib onları idarə etməsidir. Düzdür, qədim dövrdə bu müdaxilə, istiqamətləndirmə, insan və Yaradanın iradəsinin qarşılaşması, hətta çarpışması daha tez-tez və aydın şəkildə göstərilirdi. Elə Homerin “İliada”sındakı, yaxud “Odissey”indəki hadisələri xatırlamaq yetər. Başqa sözlə desək, qəhrəmanlar bir növ tanrılar və insanlar arasında bir medium, vasitəçidirlər. Bəlkə də buna görə, hələ antik dövrdən filosoflar
qəhrəmanları daha yüksək kateqoriyalı insan hesab etmiş və onların xüsusi hörmət və münasibətə layiq olduqlarını vurğulamışlar. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, qəhrəmanlar hər nə qədər təkbaşına xalqın taleyində həlledici rol oynasalar da, onlar cəmiyyət arasındadırlar, xalqın içindədirlər, onların sevdikləri qadın, onları sevən valideynləri var. Onlar sadə insanlardır. Bu, təsadüfi deyil. Qeyd etdiyimiz kimi onlar xalqı
birləşdirən, cəmiyyəti möhkəmləndirən nüvədirlər. Bu nüvənin yaradılışdan aldığı keyfiyyətlərinə tilsim, dünya malına hərislik, ən dəhşətli halda isə yalan, satqınlıq qarışanda bütün orqanizm dağılır. Məgər Ziqfridin Brünhildaya qarşı elədiyi ilk baxışda xırda xəyanəti onun qəhrəmanlıq obrazını dağıdan və bunun ardınca bütün Burqundiya nəslini və 4 imperiyanı çökdürən səbəb olmadımı? Məntiqli bir nəticədir: bir qəhrəman bir xalqın taleyini həll edirsə, onun məhvi də həmin xalqın məhvinə gətirməlidir. Təbii ki, burada söhbət məhz mənəvi məhvdən gedir, çünki fiziki məhv qəhrəmanın obrazını yalnız ucaldır. Yeri gəlmişkən, burada iki epos arasında əhəmiyyətli bir fərqə diqqət çəkək. “Nibelunqlar” bir qəhrəman haqqında poemadır – onun doğulmasından tutmuş ölümünə və övladının gələcəyinin həllinə qədər tarixi bir dövrü əhatə edən poetik nəqldir. Burada başqa qəhrəmanlar olsalar da, onlar Ziqfrid obrazının açılmasına xidmət edirlər. “Kitabi Dədə Qorqud”da isə hər boyun öz qəhrəmanı var. Bütün boyların qəhrəmanları oğuz elinin bəyləridir və hər boy özlüyündə ayrıca bir eposdur. Belə düşünmək olar ki, qəhrəman bütün eldir. Başqa bir ümumi qəhrəman da Dədə Qorquddur. Düzdür, Dədə Qorqud iti ağıl nümayiş etdirməkdən başqa özü hər hansı xüsusi qəhrəmanlıq göstərmir, onun şəninə hər hansı nəğmə oxunmur, alqış deyən də, ağı söyləyən də onun özüdür. Sanki adı kimi odlu bir ruh olub (Qor – od, qud – ruh) oğuz elinin üzərində dolaşır, onu öz müdrikliyi ilə istiqamətləndirir, bəlalı günlərində dəyərli məsləhətlər verir, dəstək durur, sınağa çəkilən qəhrəmanları sınmağa qoymur. Belə bir nəticə çıxartmaq olar ki, “Kitabi Dədə Qorqud” bir eli-obanı, bir xalqı formalaşdıran, özünü təsdiq etdirən müdriklik haqqında eposdur. Əslində “Nibelunqlar”ın mahiyyətinə baxanda eyni mənzərə ilə qarşılaşırıq. İnsanların tanrıları fərqlidir – kimi bütlərə, kimi mistik qüvvələrə, kimi də tək Allaha səcdə etməsinə baxmayaraq ümumi bir tək həqiqət sabitdir və xalqın əmin-amanlığı üçün vacibdir – ədalət və müqəddəslik duyğusu. “Köhnə tanrılar”, bir tərəfdən insanların “köhnə tanrıların qızılları ilə
yeni tanrı qarşısında səcdə etməklərini” müşahidə edirlər, amma digər tərəfdən onları yanlış addımlardan – dünya malına aludəçilikdən qorumağa çalışırlar. Təsadüfi deyil ki, eposlarda
qəhrəmanların uşaqlıq və yeniyetməlik çağlarında qeyri-insani bir qüvvənin yanında böyüməsi, dünyanı, insanları onun təqdimatında öyrənməsi sanki bir qanunauyğunluqdur. Nümunə olaraq, Axillesi böyüdən Xironu, yaxud bütün səyahətlərində Odisseyi qoruyan Afinanı göstərmək olar. Məşhur Nibelunq xəzinəsinin sahibi Alberixin qardaşı dəmirçi Regin Ziqfridi böyüdür, tərbiyə edir,
ən yüksək dəyərlərə hörmət etməyi öyrədir, daha vacibi isə adi insanların istək və zəifliklərindən uzaq tutmağa çalışır. Amma onun adi insanların ehtiraslarına tutulduğunu və artıq dönməz yola girdiyini görəndə onu tərk edir. Bununla da Ziqfridin bəlaları başlayır. Burada əhəmiyyətli bir məqam da var: Ziqfridin dastanlara düşəcək qəhrəmanlığı – Fafnirə qalib gəlməsi, xalqın səmimi sevgisini qazanması məhz insanların ən böyük zəifliyi olan – var-dövlət, ad-san və şan-şöhrət hərisliyi qarşısında güzəştə
gedir. Meydana yalanlar, xəyanətlər, hiylələr girir və Nibelunqların xəzinəsi və üzüyü geri qaytarılana qədər davam edir.
Hər iki eposda diqqəti çəkən daha bir detal isə qəhrəmanın həyat yoldaşının kimliyidir. Əvvəla, bu qadınlar öz gözəlliyi və xanımlığı ilə el-oba içində fərqlənirlər. İkincisi isə onlar öz igidliyi və
mərdliyi ilə ad-san qazanır, oğlanlara meydan oxuyurlar. Məsələn, “Nibelunqlarda”kı valkiriya (pəhləvan qadın) Brünhilda özü skandinaviya əfsanələrinin, “Baş Edda”nın qəhrəmanıdır və haqqında nəğmələr qoşulub. O, mərddir və Ziqfridə namərdliyi bağışlamır. Maraqlıdır ki, Ziqfridin qətlinin və Brünhildanın özünün ölümünün səbəbi məhz bu namərdlik olur. Ali duyğular alçaq hisslərlə bir araya sığmır və insanlıq Tanrı qəzəbinə tuş gəlir.
“Dədə Qorqud”da da qadınlar hünərli və öz gələcək həyat yoldaşlarına ən böyük dəstəkdirlər. Sarı donlu Selcan xatunun təsvirində deyilir: “Məgər Trabuzan təkürinin bir əzmi-görklü məhbub qızı vardı. Sağına-soluna iki qoşa yay çəkərdi. Atduği ox yerə düşməzdi”. Eyni təsvir Banuçiçəyə də aiddir. Ən vacibi isə igidliyinə görə elin neçə oğlanından artıq olan bu qadınlar öz ərlərinə hörmət və itaət edirlər. Bu, kor bir itaət deyil! Məsələn, Selcan xatun Qanturalıya öz sədaqətini sevgi dolu sözlərlə, səmimi andlarla inandıra bilməyəndə silaha – oxa əl atır, zəiflik göstərmir! Bu, öz gücünü daha böyük və müdrik bir qüvvəyə qatmaqdır.
Hər iki eposda rast gəlinən bu detal bir neçə əhəmiyyətli məsələni vurğulamış olur. Əvvəla, ailənin məhz bir-birinə tay olan, yalan və hiylədən uzaq olan gənclərin arasında qurulması və bununla
da gələcək nəslin cırlaşmaqdan qorunması; ikincisi, ailənin möhkəmliyinin ər və arvadın bir-birinə dəstək və arxa ola bilməsindən asılı olması. Hər ikisi sağlam və möhkəm cəmiyyətin göstəriciləridir. Maraqlıdır ki, eposlarda bəzən qəhrəmanlar ölsələr də, yaxud satqın tərəfindən qətlə yetirilsələr də, onların adı, nümunəsi qalır. Boura yazır: “Qəhrəman insan nəslinə məxsus möhtəşəmliyi artırır və göstərir ki, o, hansı hünərlərə qadirdir; o, başqaları üçün insan təcrübəsinin hüdudlarını genişləndirir və öz idarəolunmaz həyat gücü ilə onların gözündə həyatın dəyərini artırır. Hər nə qədər adi insanlar özlərinin bu ideala bənzəmədiyini hiss etsələr də, ona hörmət edirlər, çünki o, hətta ən təvazökar və itaətkar adamı da cəlb edən macəra və həyəcan, eyni zamanda şöhrətin imkanlarını açırdı”. Yəni söhbət ayrı-ayrı şəxsiyyətdən deyil, təməldə duran ilahi həqiqət və ədalətdən gedir. Belə olan halda, eposların tərənnüm elədiyi də məhz bu prinsiplərə dayanan qəhrəmanlıq olduğu qənaətinə gəlinir.
Eposun musiqisi
Heç bir epos müharibə prosesində yaranmır. Adətən döyüşlər zamanı əvvəlki zəfərlər haqqında nəğmələr oxunur və onlara istinadən qəhrəmana tərifnamələr deyilir. Döyüşlərdən sonra isə onun haqqında yeni nəğmələr, dastanlar qoşulur. Eposlar məhz dinc zamanların və diqqətin hərbdən, döyüşlərdən sülhə, sakit həyata yönəlməyin məhsuludur. Təsadüfi deyil ki, eposlarda hər nə qədər əfsanə qarışığı olsa da, onlar bir tərəfdən gerçək tarixi salnamə olmaq iddiasındadırlar, digər tərəfdən, bir ədəbiyyat nümunəsidir. Eyni zamanda, bu poeziya nümunəsi musiqi, daha doğrusu, avazla müşayiət olunur. Həm də adi deyil, ilahi bir avazla. Əgər qəhrəman taleyin hökmü ilə, ilahi qanunlarla yaşayır, tanrının köməyi ilə şərə qalib gəlirsə, bu, yalnız ilahi səslə bir xeyir-dua olmalıdır. Bu, yerlərdəki haqq əmələ göylərin əks-sədası olmalıdır. “Nibelunqlar”da nəğmə arfanın, “Dədə Qorqud”da isə qopuzun müşayiəti ilə oxunur. Niyə məhz bu alətlər? Çünki hər ikisi müqəddəs musiqi aləti hesab edilir. Bununla da bir növ dastanın sadəcə bir rəvayət deyil, Haqdan alınan bir həqiqətə malik olduğunu vurğulanır.
Qədim və orta əsrlərdə yaradılmış sənət əsərlərində adətən tanrıları və ya qəhrəmanları mədh edən mələklər əllərində arfa təsvir olunurlar. Səsin təmizliyinin, paklığının, yerlə göy arasındakı harmoniyanın, ülviliyin rəmzi olan arfa mələklər aləti hesab edilir. Təsadüfi deyil ki, Bibliyada da bir neçə dəfə arfa xatırlanır. Həmin ayələrə istinad edən Yelena Uayt yazır: “Səcdə edənlər Allahı arfa və kimvallarla təsbih edirdilər; musiqi bizim ibadətimizdə öz yerini tutmalıdır (Yev. 500, 501 (1898)). Lakin arfa həm də qəhrəmanların mədhi üçündür, çünki bu qəhrəmanlıqlar məhz Tanrının köməyi ilə və Onun adı naminə edilir. Uayt yazır: “İsa sağ əli ilə qalibin başına şöhrət çələngi qoyur… Hər birinə həm də qalibin palma budağı və parıldayan arfa verilir. Sonra musiqini idarə edən mələklər işarə edən kimi hər əl ustalıqla tellərə dəyir və ecazkar musiqi səslənir”. Digər maraqlı bir fakt isə arfanın məhz
döyüş yayından düzəldilməsidir. Başqa sözlə desək, arfa hadisələrdəki müqəddəsliyi və ucalığı tərənnüm edən bir alətdir. Bu, döyüş də ola bilər, sevgi də. Yetər ki, Allah tərəfindən xeyir-dua
verilmiş olsun. Belə olan halda, arfanı müəyyən mənada Allahın xeyir-duasının səslənməsi də adlandırmaq olar.
Eyni missiyanı “Dədə Qorqud”da qopuz yerinə yetirir. Qopuzun etimoloji mənalarından birinə görə qop qədim türkcədə “ucalıq”, “yüksəklik”, uz isə “avaz”, “sehrli musiqi ahəngi” deməkdir. Dədə
Qorqud igidlik göstərən oğula qopuzla nəğmə deyə-deyə ad qoyur, soy soylayır, Allahın xeyir-duasını səsləndirir. Qopuzun müqəddəsliyi, toxunulmazlığı bütün el tərəfindən qəbul edilir. “Uzun Qoca oğlu Səgrək boyu”nda bir igidin digərinə qılınc qaldırmamasını belə izah edir: “Mərə kafir, dədəm Qorqudun qopuzu hörmətinə çalmadım. Əgər əlündə qopuz olmasaydı, ağam başıyçün, səni iki para edərdim”. Qopuzun yüksək missiyasındandır ki, hər adam ona əlini vura bilməz, ona yaxın dura bilməz. Qopuz müqəddəs and yeridir. Əfsanələrdən məlum olduğuna görə, qopuz məhz vergi verilən – Allahın seçdiyi bəndələrə verilir.
Nəticə
Eposlar bir xalqın qopuzla, arfa ilə nəql edilən müqəddəs səhifələridir. Bu səhifələr bəlalarını və zəfərlərini, sevgisini və qisasını tərənnüm edə-edə həmin xalqın kimliyinin formalaşmasına şahidliyini təsdiqləyir. Yarı tilsim, yarı iman, yarı mübarizə, yarı eşqlə dolu eposlar hər nə qədər bir xalqın keçmiş səhifələri haqqında oxunan nəğmə olsalar da, onlar bu gün oxunmaq üçün nəzərdə tutulublar.
Eposlar həm də bir xalqın öz Yaradanı ilə ən sıx təmas anlarının ifadəsidir. Belə təmas anları hər xalqa qismət olmur, qismət olubsa, hər xalq ondakı ilahi hikmətdən aldığı enerji ilə öz varlığını
əsrlər boyu qoruyub saxlaya bilmir. Həm “Nibelunqlar”, həm də “ Kitabi Dədə Qorqud”un bugünkü aktuallığı hər iki xalqın o zamanlar dərk elədiyi hikmətin qədrini hələ də bilməsinə bir sübutdur.
Xoşbəxtlik (5, 2013)
Hər kəsin xoşbəxtliyi onun könlü qədərdir.
Bir körpənin təbəssümü niyə bu qədər işıqlı, sirayətedici, səmimi, ürəkdolusu olur? Niyə körpələr ən kiçik şeydən xoşbəxt olmağı bacarırlar? Əslində onları xoşbəxt edən onların könüllərindəki nurdur – hələ çirklənməmiş, kobud qabıqlar altında gizlənməmiş. Bu nur nəyin üzərinə düşürsə onu da nurlandırır. Yəqin buna görədir ki, körpənin təbəssümündən hər kəsin üzü də açılır, könlü də.
İnsan böyüdükcə, qayğıları artdıqca … könlü yaddan çıxır. Hər şey yadında olur: məişət qayğıları, vəzifə, mal-dövlət, övlad. Hər şeyin yanında könülə elə az yer qalır ki… Onun nurunu görmək, sevinmək, sevindirmək elə çətinləşir ki… Hələ bu nur bütün gün düşüncəni məşğul edənləri, gündəlik həyatını, cəmiyyətin özünü sənin ruhuna, könlünə yad bir rəngdə olduğunu göstərirsə sevinmək, xoşbəxt olmaq lap çətinləşir.
Könüllə sevinmək çətinləşdikcə, «uşaq böyüdükçə», insan məcbur olur «böyüklər» kimi sevinsin – diplom alanda, övladı olanda, çoxlu pul qazananda, yüksək vəzifəyə qoyulanda, kitabı işıq üzü görəndə. Sevinir və … xoşbəxt olur. Olurmu? Olur, amma xoşbəxtliyinin ipi onu xoşbəxt edən şeyin əlində olur. O da istədiyi vaxt çəkib boğur sənin xoşbəxtliyini. İynə olub xoşbəxtliyini şar kimi partladır. Sən də bu anın qorxusunu çəkə-çəkə «xoşbəxt» olursan.
Sabun köpüyü kimi yox olan «xoşbəxtliklərə» baxanlar bəzən deyirlər: bu dünyada sevinc, xoşbəxtlik elə azdır ki!
Əslində bu dünyada xoşbəxtlik o qədərdir ki! Amma onu könül gözü ilə baxsanız görərsiniz! Könlünüzün nuru nəyə düşsə onu işığa qərq edər! Lap körpələr kimi.
Allah öz nurundan bir nur payı ayırıb sevə-sevə insana verdi, adını ruh qoydu. Bu nurun gözəlliyini duymaq, doya-doya yaşamaq üçün bir könül verdi. Könülün yaşadıqlarını, Allahdan aldığı hikməti dərk edib, başqaları ilə bölüşmək üçün bir ağıl verdi. Hər üçü bir-birini tamamlayanda, bir-biri ilə dil tapanda möhtəşəm bir harmoniya, gözəllik yarandı. İnsan bu gözəlliyin adını xoşbəxtlik qoyub. Bu üçündən ən xoşbəxt olanı yəqin ki, könüldür. Onun xoşbəxtliyini artıran hər ikisi ilə bölüşməsi, harmoniyanın yaranmasına səbəbkar olmasıdır.
O əldən tuta bilsən (2013)
Allah insanı bütün varlıqlardan üstün yaratdı: Özünə məxsus sifətlər verdi, Özünün bildiyi adları öyrətdi, Özündən ruh üfürdü, yer üzündə Özünün xəlifəsi etdi, Öz əmanətini ona etibar etdi, Ona səcdə edən mələkləri insana səcdə etdirdi. Yaratdı və daim onun yanında, hətta şah damarından daha yaxın oldu. Əslində Allahın insana verdiyi bütün bu şeylər insanla Onun arasındakı qırılmayan tellərdir, bunlar hamısı insana insan adını qazandıran keyfiyyətlərdir.
İnsan fiziki baxımdan varlıqlar arasında ən zəifidir. Bu zəifliyinə baxmayaraq Allah bütün yaradılmışları onun qulluğuna verib: geyim, qida, rahatlıq, təhlükəsizliyin təminatı, estetik zövq və s. İnsan bu dünyada hər şeydən yararlanmaq iqtidarındadır.
İnsan mənəvi baxımdan varlıqlar arasında ən zənginidir, çünki Allahdan bir ruh alıb. Bu səbəbdən maddi dünya ilə bərabər ruhi dünyanın da qapıları onun üçün açıqdır. Öz varlığında hər iki dünyanı birləşdirən insana mələklər də heyran qala bilir, şeytan da.
İnsan ağıl sahibi kimi arasında yeganədir. Yalnız insanın qarşısında ən aşağı pillədən ən ali pilləyə qalxan bir yol – kamillik yolu mövcuddur. Hər yaradılmış yalnız öz varlığı çərçivəsində nəyə isə qadirdirsə, insan bütün yaradılmışların varlığının sirrinə hakim ola bilir, onların sahəsində onlardan daha böyük qüvvə sahibi olur. Bu qüdrəti ona verən Allahdan öyrəndiyi adlardır.
Allah insanı sevərək, sevgi ilə yaratdı. O, mayasına bütün ali keyfiyyətlər qatdığı məxluqunun ən ali məqama yetişməsi üçün bütün imkanlar yaradır: ona maddi və mənəvi bələdçilər göndərir ki, həqiqət aləminin qapılarını açsın, Özünün «üç kitabını – müqəddəs kitabı, təbiəti və insanın özünü» (Əbu Turxan) oxumaq üçün ona yollar göstərsin.
İnsan öz varlığına uyğun olaraq həm maddi, həm də ruhi bələdçilərlə «ünsiyyətdə» olmağa qadirdir. Ta qədimdən bəşəriyyətə peyğəmbərlər göndərilmiş, Allahın həqiqətlərindən insanları agah etmiş, onları yalnış yoldan qorumuşlar. Bu yardım yalnız peyğəmbərlərin varlığı ilə deyil, həm də onlara nazil olmuş müqəddəs kəlamlarla olmuş və olmaqdadır. İnsan unutqan varlıqdır və Allah sevdiyi bəndəsinə hər kəlməbaşı öz ağlından istifadə etməyi xatırladır.
Kamilliyə gedən yol daha ağır, daha mürəkkəbdir. Bu, insanın onun əl-qolunu bağlayan bütün tellərdən azad olub bir tək teldən – onu Allaha bağlayan teldən yapışmasıdır. Bu, uca dağa qalxanda yapışdığın, bağlandığın bütün kəndirləri kəsmək, heç bir yerdən tutmadan ümidini bir tək kəndirə bağlamağa bənzəyir. Bu, etibardır! Bu, ümiddir! Bu, sınaqdır!
Bu kəndirin iki ucu var – biri səndə, biri Allahda. Və bu etibar, ümid, sınaq yalnız Allaha deyil, həm də sənə aiddir. Sən bilirsən ki, bu kəndirin möhkəmliyi həm də səndən asılıdır: sənin imanından, ağlından, bacarığından.
İnsan zəif məxluqdur və bu zəifliyi onun kəndirində də özünü göstərəndə …Allah əlini uzadır. Bu əl müxtəlif formada sənə uzanır: bu, bir xoş kəlmə də ola bilər, acı bir tənqid də, bir nəvazişli baxış da ola bilər, sərt bir sillə də, səmimi bir söhbət də ola bilər, tozlanmış kitabdakı bir ifadə də, bu, bir yuxu da ola bilər, bir körpə təbəssümü də, bu, bir sənət əsəri də ola bilər, dənizin möhtəşəm dalğası da…
Allah hər yerdədir, Onun tükənməz işarətlərinə və dediklərinə hər yerdə, hər zaman rast gəlmək mümkündür. Yetər ki, onları görməyə gözün, eşitməyə qulağın, duymağa könlün olsun. Yetər ki, uzanmış həmin Əldən tuta biləsən.
“İşıq qadın”dan
Nizami Gəncəvinin türk gözəlləri (2, 2021)
Bədii əsər müəllifin mənəvi dünyasının, şəxsiyyətinin güzgüsüdür. Əlbəttə, hər əsər heç də yazıçının bilavasitə özünün yaşadığı, hiss etdikləri olmur. Əksinə, universal düşüncəli ustadlar qələmi, fırçası, tişəsi ilə bütün bəşəriyyəti düşündürən, kamilləşdirən məsələləri önə çəkir, oxucunun diqqətini rutin həyatın məngənəsindən qoparıb daha ali məqamlara fokuslayır. Həllac deyirdi, “mən və əlim sadəcə alətik, yazan da, yazdıran da Allahdır”. Lakin bu da bir gerçəklikdir ki, Əbu Yəzid Bistaminin də vurğuladığı kimi, “suyun rəngi qabının rəngidir. Qırmızı qabda o, qırmızı, qara qabda qara və s. görünür”. Deməli, qələmi tutan əlin sahibinin ləyaqəti, mənəviyyatı həmin həqiqətin özü qədər əhəmiyyətlidir. Biz də “Xəmsə”ni yazan müəllifdən – dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvidən, daha dəqiq desək, onun qadın obrazlarında sezilən milli ruhdan danışmaq istəyirik.
Nizami Gəncəvinin qadın obrazları ayrıca araşdırma mövzusudur və haqqında neçə dərin tədqiqatlar aparılıb. Biz isə diqqəti yalnız bütün gözəlləri birləşdirən vahid xəttə – onların türk mənşəli olmaqlarına yönəltmək istəyirik. Təbii ki, məsələyə tam aydınlıq gətirmək üçün belə bir mövqeyin səbəblərini, köklərini də aydınlaşdırmağa cəhd edəcəyik. Onu da əlavə edək ki, ilk dəfə Şirin obrazını araşdırarkən belə bir qənaət hasil olmuşdu ki, “Xəmsə”də iki cür qadın obrazı var: kişi obrazını – baş qəhrəmanı təqdim edən, bir növ onun “aksessuarı”, bəzəyi olan və özü də baş qəhrəmana çevrilən, qadın kimliyini, qadınlıq hikmətinin dərinliyini açan obrazlar. Buna bariz nümunə kimi Şəkər və Şirini göstərmişdik. Sonrakı poemalardakı qadın obrazlarının təhqiqi bu qənaətimizi daha da möhkəmləndirdi. Bizim sözümüz Şirinlər – insan təfəkkürünün tən yarısını təşkil edən, kişi düşüncəsinin görmədiyini görən, dərk edə bilmədiyini dərk edən Qadın haqqındadır. Maraqlı və vacib bir məqamdır ki, məhz belə Qadını təqdim edəndə, milli kimliyi şəxsiyyətinin ucalığının nişanəsi olaraq göstərmək istəyəndə Nizami Gəncəvinin milli ruhu tam qüdrəti ilə dikəlir:
Əgər o aydırsa, biz afitabıq,
O, Кeyxosrov, bizsə Əfrasiyabıq.
Bəli, cəsarətlə iddia edə bilərik ki, “Xəmsə”nin bütün müsbət qadın obrazlarının hamısı türk qızıdır. Öz həyat yoldaşı qıpçaq qızı Afaq haqqında ““ləyaqətli görünüşlü və gözəl ağıllı” ifadəsini onların hamısına şamil etmək mümkündür. Dövrün tələbinə uyğun olaraq bunu birbaşa etmək imkanı olmayan şair bunu sətiraltı ifadələrlə, simvollarla, bənzətmələrlə etməli olur. O, gözəlin ya məhz türk olduğunu, ya da ən üstün keyfiyyəti ilə türkə bənzədiyini vurğulayır. Belə olan halda sual, hətta mübahisə yaranır: Əgər “Yeddi gözəl”də qızlar yeddi ayrı-ayrı iqlimdən gətirilirsə, bu necə mümkündür? Məntiqli sual olsa da, biri Hindistandan, biri Məğribdən, o biri də Rum elindən gətirilən qızların təsvirinə, adına, kimliyinə baxaq. Cəsarəti ilə şahı susduran “tatargözlü” Fitnədən sonra ilk günbəzdəki hindli gözəlin qəhrəmanı özünü belə təqdim edir:
Dedi: – Bir türkəm ki, mənə tay olmaz,
Nazənin bədənəm, adım Türkünaz.
İkinci günbəzdəki Yağmanazın isə, belə məlum olur ki, sadəcə bəzəyi çinlidi. Poemanın Azərbaycan dilinə tərcüməsinin izahında filologiya elmləri doktoru, professor Rüstəm Əliyev bildirir ki, burada “Çin deyərkən şair Şərqi Türküstanı nəzərdə tutur, türk sözü isə Nizami luğətində gözəllik, ağlıq, nəciblik rəmzidir. Təraz (indi Talas), Yağma, Xotən həmin Türküstan Çinində yerləşmiş şəhərlərdir və öz gözəlləri ilə məşhur olublar”. Deməli, Çinin xaqanının qızı türkdür. “Kəklik yürüşlü, şux, solmaz pəri” Nazpəri isə Qədim Türküstan elinin bir parçası, İslam sivilizasiyanın beşiklərindən biri olan Xarəzm gözəlidir. “Türktək sevimli” Slavyan gözəli Nəsrinnuşun, “şanlı qeysər qızı, şöhrətli Humay, Humayun gözəli, surəti Humay”ın, “nurə qərq eləyən günü, ulduzu, Məğrib padşahının Azəryun qızı”nın təsvirində isə kiçik bir ştrixlə müəllifin türk sevgisi özünü göstərir. Nəhayət, rəvayətlər “Keykavus nəslindən dilli, diləkli, Kəsranın Dürsəti tavus bəzəkli” gözəllə bitir. Maraqlıdır ki, şair yalnız fars gözəlinə “türk kimliyi” vermir, heç “türk bəzəyi” də vurmur. Hətta ərəb dünyasında artıq məlum “Leyli və Məcnun” əfsanəsində də “türk gözəlliyini” tərənnüm edir və bildirir ki, Leyli ərəb olsa da, “Əcəm türkü kimi könül ovlardı” və başına yığılan qızlar da
Ərəb torpağında türk idi onlar,
Xoşdur ərəbboylu türk olan nigar.
Söz arası şair hətta ərəbin türk yurduna hücumunu da xatırlatmaqdan çəkinmir. Yəni Nizami Gəncəvi daim oxucunun dilində və şüuraltında bir türk obrazının canlı qalmasına nail olur və bunu məhz gözəllər vasitəsilə etdiyinə görə, həmin obraz oxucuda müsbət bir təəssürat yaradır.
Yeddi gözəlin kimliyini biləndən sonra poemaya bir də fərqli baxış bucağından baxmalı olursan: Nizami Gəncəvi türk qızının müdrikliyi ilə yanaşı, bir növ yeddi iqlim boyu uzanan türk sərhəddini də “çəkir”. Bu, yalnız xəritənin göstərilməsi deyil, həm də türkün hər iqlimin mədəniyyətində, inkişafında oynadığı əhəmiyyətli rolun vurğulanmasıdır. Zatən, türkün atının dırnağının dəydiyi yerdə mədəniyyətinin də silinməz izlərinin şahidi olmaq mümkündür.
Nizami Gəncəvinin türk qadını müdrikdir, zəkalıdır. Yeddi gözəl rənglər vasitəsilə iki zidd məqamın vəhdətini, həyatın əslində daim düzgün seçim axtarışından, iki qütb arasında vurnuxmaqdan ibarət olmasını göstərir. Məsələn, qara rəngin arzuları puç olmasının, eyni zamanda ləkədən, təhlükədən qorxmayan gəncliyin rəmzi olduğunu, sarı bir tərəfdən, xəstəliyin digər tərəfdən Cəbrayılın gətirdiyi ilahi xəbərin, hakimiyyətin, zərə bürünmüş zərifliyə işarə etdiyini, yaxud yaşıl rəngdə imanla xurafatın qarşılaşmasını, eləcə də digər rənglərin mahiyyəti haqqında həqiqətləri məhz rəvayətlərdən öyrənmək mümkündür. Əlbəttə, bu, müəllifin ustalığıdır, lakin incə məqam bundadır ki, o bunu həm şahı, həm də oxucunu heyran qoyan türk qızının dili ilə edir.
Türk qadının müdrikliyi həm də ondadır ki, o, öz ağlını həm də gücə çevirməyi, qorxmadan zərifliyi ilə ən kobud qüvvənin üzərinə gedib ona üstün gəlməyi bacarır. Məsələn, Şirin Xosrovu nəinki olduğu əyri yoldan qaytara bildi, həm də onu yeni və düzgün bir yola qoya bilir. Fitnə şirlərlə, gurlarla əlləşən Bəhrama çox incəliklə ağır dərs verir. 6 illik ağır öküzü boynuna qaldırıb 60 pillə qaldırmaqla və şahın öz dili ilə öz səhvini etiraf etdirməklə bir neçə mətləbi anladır: hirsli başla verilmiş qərarın yanlışlığını və sonrakı peşmanlığın faydasızlığını, ağılın fiziki gücdən nə qədər üstün olduğunu, vərdişin istedad olmadığını. Yaxud bütün dünyanın qarşısında zağ-zağ əsdiyi Böyük İsgəndər türk hökmdarı Nüşabədən ömürlük bir dərs almalı olur:
Daşın ki, boğaza yolu yox daha,
Faydasız yaramaz böylə daş üçün
Bu qədər vuruşmaq, çırpışmaq neçin?
Maraqlıdır ki, Nizami Gəncəvinin türk qadınına olan sevgisi və heyranlığı ona tarixdə olmayan bir hadisəni qələmə almağa və bu qarşılaşmada yenə də qadın müdrikliyini tərənnüm etməyə sövq edir. Ən vacibi isə, şair poemaların açar məqamını əksər hallarda məhz qadın obrazının dili ilə səsləndirir.
“Xəmsə”dəki türk qızı öz sözünün, taleyinin sahibidir və iradəlidir, öz torpağını qoruya biləcək cəsarətə və şücaətə malikdir. İstər “cürətdə kişidən heç geri durmayan, böyük olduğundan Məhin Banu” və onun varisi Şirin, istərsə də Nüşabə öz torpağını cənnətə döndərən, ədaləti ilə dövlətini çiçəkləndirən hökmdarlardır.
Dedilər: “Gördüyün bu var, bu yatır,
Bu gözəl torpaqlar bir qadınındır.
Qadındır, erkəkdən ürəkli, qoçaq,
Dəniz incisindən təmiz və parlaq.
Tayı yox şüurda, adda və sanda,
Rəiyyət becərir çətin zamanda.
Mərdliklə belinə bağlamış kəmər,
“Kəyan nəslindənəm” deyə fəxr edər.
“Xəmsə” fars sözünün hakim olduğu bir zamanda yazılıb və təbii ki, bu faktı unutsa, şairin yaradıcılığı yarımçıq qalardı. “Leyli və Məcnun”da poemanın yazılmasını sifariş edən hökmdar şairə xəbər yollayır ki,
Türk dili yaramaz şah nəslimizə,
Əskiklik gətirər türk dili bizə.
Yüksək olmalıdır bizim dilimiz,
Yüksək yaranmışdır bizim nəslimiz”.
Hər nə qədər bu sözlərdən Nizami Gəncəvinin “beyninə qan vurub, dodağı əssə də”, o, əmrə tabe olur:
Ömrüm viran oldu, solub saraldım,
Bu əmrin önündə cavabsız qaldım.
Bununla belə, Nizami Gəncəvinin ruhu, vicdanı susa bilməzdi və hər an paralellər aparmaqla haqq-ədalətin pozulmamağına diqqət edirdi: dili fars olan bu əsərlərin hamısının ruhu türkdür. Bunu təsdiq etmək üçün sadəcə “Xəmsə”ni “Şahnamə” ilə müqayisə etmək yetər.
Poemalardakı türk gözəllərinin xüsusi sevgiylə tərənnümü açıq-aşkar bəlli olur və istər-istəməz suallar yaranır. Birincisi, Nizami Gəncəviyə türk dilində yazmaq qadağan olunursa, o, nə üçün hər cəhdlə türklüyü xatırladır, sanki əsərinə türk adlı bir işıq qatır? İkincisi, fars dilində və fars hökmdarının sifarişi ilə yazdığı əsərində türk qızını niyə başqa qızlardan daha yüksək göstərir, hətta Şəkər və Şirin qarşılaşmasında üstünlüyü Şirinə verir?
Əvvəla, poemaların hamısı türk hökmdarlarına həsr olunub. Hər nə qədər əsər farsca olsa da, əsərdə türk ruhunun qalmasını təmin etmək üçün şair belə ştrixlərə üz tutmalı olub. Görkəmli şərqşünas Y.Bertels “Nizami və Firdovsi” əsərində yazırdı ki, “Nizami öz əsərlərini Firdovsinin əsərindən üstün hesab edir”, “palaz”ı “ipəyə”, “gümüş”ü “qızıl”a çevirdiyini bildirir”. Maraqlı sual yaranır bu ilahi “çevrilmə necə baş verir? Xatırladaq ki, “Şahnamə”də təsvir olunan əfsanələrin çoxusunu Nizami “Xəmsə”də təkrar qələmə alır və Firdovsinin bu xalq nağıllarından, əfsanələrdən ya ümumiyyətlə sildiyi, ya da mənfi qəhrəman kimi verdiyi obrazların həqiqi kimliklərini “türk ştrixləri” ilə bərpa edir və bir növ əfsanənin dəyərini qaytarır.
İkincisi, “Xosrov və Şirin” poemasının giriş sözündə Həmid Araslının qeyd etdiyi kimi, “Yaratdığı bu ideal qadın obrazı (Şirin) ilə çox tez itirdiyi sevimli qadını Afaqa əbədi abidə ucaltmış, onu vətən qızlarına xas cəsarət, qürur, ismət, mənəvi yüksəklik, mərdlik kimi gözəl sifətlərlə səciyyələndirmiş, öz qəhrəmanını hər cür yaramaz, alçaq hərəkətlərdən uzaq, zəhmət və hünəri qiymətləndirməyi bacaran həssas bir adam, yaxşı dost, vəfalı ömür yoldaşı kimi əbədiləşdirmişdir”. Burada biz də alternativ sual qoya bilərik: Əcəba, Afaqa sevginin özü də onun həm də türk qızı olması səbəb ola biməzdimi?
Nəhayət, üçüncü və vacib faktor Nizami Gəncəvinin anasıdır. Yalnız türk ruhunda tərbiyə edilən və türk qadınının bütün möhtəşəmliyini və ucalığını görən şəxs türk qadınını bu qədər böyük sevgiylə tərənnüm edə bilər. Burada söhbət sevdiyi qadından daha çox, türk kimliyini uşaq vaxtından ona tanıdan, öz canlı nümunəsi ilə təlqin edən kimsədən – anadan gedə bilər. Düzdür, bəzən şairin öz qələminə istinad edərək anasının kürd olması haqqında fikirlər səslənir. Biz bəzi əlyazmalarda həmin hissənin olmaması haqqında dəlillərə toxunmadan, yalnız bir məsələni vurğulamaq istərdik: istənilən sənətkar erkən itirdiyi anasına sevgisini öz əsərlərində mütləq bir şəkildə büruzə verməlidir. Nizaminin ana sevgisi yaratdığı türk qızlarının mükəmməl obrazında açıq-aşkar bəlli olur.
Bəzən yaradılmış əsərlər cansız olur və oxucu ilə “ünsiyyət qura bilmir” və tezliklə unudulur, tarixin hansı isə küncündə toza qarışır. Amma şedevr əsərlərin nəinki oxucusuna deməyə sözü olur, hətta onun ruhunu “öz hökmü altına alır və daha uca bir aləmə aparır”, onun maddi dünyasının qapılarını zaman və məkan fövqündə olan universallığa açır. Yəqin bu qüdrətə sahib olduğuna görə belə əsərlərə ölməz deyirlər. Bu kiçik məqalə əslində ölməz “Xəmsə” ilə ünsiyyətin nəticəsidir. Nizami Gəncəvi yaradıcılığı bir xəzinədir. Biz yalnız bu xəzinədəki tacdan – qadın obrazlarından danışmadıq, həm də onu yaradan ruhi öyrənməyə, onunla həmsöhbət olmağa çalışdıq. Bəlkə də bu səbəbdən məhz türk gözəllərindən, “Xəmsə”nin türk ruhundan danışdıq.
Qadın bir çıraqdır, işığı… sevgi (2019)
Bu ayaltı dünyada nə varsa, həqiqəti ayüstü dünyadan gəlir: ideyası üst qatda, maddi təcəssümü alt qatda. Mütləq Yaradan onların arasındakı əlaqəni elə bir hikmətlə qurub ki, yer üzünün nisbi yaradanı – İnsan bu əlaqənin mərhələlərini kəşf eləməklə ayüstü dünyaya ucalıb şeylərin mahiyyətini, ideyasını bilavasitə tanımaq imkanı qazana bilir. Nəticədə insanın özündə də ideyalar doğulur, mövcud şeylərin üzərində öz ideyalarını yazır, onlara maddi forma verir. Bəli, Əbu Turxan da dediyi kimi, “Ağ lövhə təkcə Allah-a məxsusdur; biz hamımız yazılmışların üzərində yazırıq”. Beləcə Allahın yaratdıqları yanında İnsanın da yaratdıqları özünə yer edir, mükəmməl gözəlliyin yanında onun təqlidləri da gözləri, könülləri sevindirir. Mən də yaradan insandan – Qadından yazmaq istədim. Mövlana demiş,
“Kadın, Hak nurudur, sevgili değil;
Sanki yaradıcıdır, yaradılmış değil!” (Mesnevî, 1/2437)
Söhbət yalnız Qadının dünyaya yeni bir insan gətirmək qabiliyyətindən getmir. Heç onun ilahi aləmdən aldığı ilhamla yazılan yaradıcılığından da getmir. Bir var, İnsan yaradılmış üzərində özü də nə isə yarada. Bir də var, İnsan Allahın yaratdığını olduğunu kimi, toxunmadan, dəyişmədən təqdim edə, daha doğrusu, onun üzərinə işıq sala. Bunu yalnız könül işığı gur olan kəslər bacarır, yəni işığı ilahidən gələnlər. Elə insanlar da var ki, onlara fitrətən bu bacarıq verilir. Qadınlar kimi. Məncə, buna ayrıca təhlil verməyə dəyər.
Allah hər yaratdığının nüvəsinə bir hikmət qatır, sonra da müqəddəs mətnlərdə buna işarələr qoyur ki, insanlar dərk etsin, tanısın. Yaradanın xoş niyyətindən əmin olanlar ilahi gözəlliyi adətən hər şeydə axtarır, görür, hətta artıq məlum faktlara da fərqli baxışla baxırlar. Beləcə, tək olan Haqqa gedən yollar yolçuların sayı qədər artır.
Bütün böyük həqiqətlər vahid bir aləmdən nazil olduğuna görə, ifadə tərzindən asılı olmadan eyni mahiyyətə sahib olurlar. Yetər ki, həmin ortaq məqamı tuta biləsən. Onlardan birinə baxaq.
Qəribədir, necə ki, ananın “qucağında” insanın ruhu ilk dəfə maddi bədən qazanır, eləcə də son mənzili yenə də Ana Torpağın “qucağı” olur… Bəli, Qadının ən çox müqayisə olunduğu, eyniləşdirildiyi fenomen qara torpaqdır. Bu bənzəyişin arxasında nə qədər hikmət var, ilahi!
Qədim Çin fəlsəfəsində qadın və kişi başlanğıcının simvolu olan in və yan həm bir-birinə ziddirlər, həm də bir-birini tamamlayırlar. İn – Qadın qaranlıq, soyuq, eyni zamanda, inkişaf üçün şərait yaradan, həyatı dəstəkləyən bir qüvvədir. Yan – Kişi onun tam əksidir. Qurani Kərimin ayələrinin birində deyilir: “Allah göylərin və yerin nurudur. Onun (möminlərin qəlbində olan) nuru, içində çıraq olan bir taxçaya bənzəyir; o çıraq şüşənin içindədir, şüşə isə, sanki inci kimi bir ulduzdur. O (çıraq) təkcə şərqə və ya təkcə qərbə aid edilməyən (daim günəş şüaları altında qalan) mübarək zeytun ağacından yandırılır. Onun yağı özünə od toxunmasa da, sanki işıq saçır. (Bu), nur üstündə nurdur. Allah dilədiyini Öz nuruna yönəldir. Allah insanlar üçün misallar çəkir. Allah hər şeyi Biləndir”. (Quran 24/35) Bəli, Haqq təala bir şeyi anlatmaq istəyəndə “insanlar üçün misallar çəkir”. Bu ayənin bir çox təfsiri var. Biz o təfsirlərlə bərabər bunu da qəbul edirik ki, bu mübarək ayə də bir misaldır. Yaradılış və qadına fərqli baxmaq üçün bir misal. Çin fəlsəfəi ilə Qurani Kərimdəki iki hikməti qarşılaşdıranda belə bir maraqlı nəticə çıxır ortaya: in – cıraq, yan – o çıraqdakı yağdır. O çırağın odu isə ilahidən yandırılır. İn – Qadındır! Bu aksiomdur. Elə isə çırağın da qadın olması aksiom kimi qəbul edilə bilər. Ancaq Qadın sadə bir çıraq deyil, Allahdan üfürülən ruhun nurunu qoruyan, sevgi işığının şölələrinin qayğısını çəkən bir çıraq. Bəzən odu, nuru o qədər gözəl olur ki, çırağın özünə də Nur deyirlər. Mövlana kimi.
Bəli, Yaradan öz mübarək nəfəsini – ruhu məhz qadının şahidlliyi ilə, onun bətnində insana əmanət verir. Bilir ki, ondan güclü və şəfqətli bir qoruyucu yalnız Özü ola bilər. Beləcə çırağın içində ilahi qüdrətlə bir nur yandırılır. Bir çırağın, təndirin torpağı xüsusi yerdən götürüldüyü, xüsusi tərzdə yoğrulduğu kimi, qadının da yaradılışı kişidən çox fərqlidir. Həm bir odu saxlayacaq qədər dözümlüdür, həm onu İlahidən necə alıbsa, eləcə də təqdim edəcək qədər etibarlıdır, həm də içində nə çəkəcəyindən asılı olmadan gözəlliyini, hər halı ilə müqəddəsllik hissi saçan bir zərifliyə malikdir Qadın.
Çırağın keyfiyyəti birbaşa içindəki alovun şölələrində əks olunur: əyridimi, düzdümü, tüstüsü işığından çoxdurmu, yoxsa heç acı tüstü vermir, ətrafını hisə batırırmı, yoxsa tər-təmizdi…? Hamısında çırağın rolu var. Eləcə də, hələ doğulmamış, gələcək insanın kimliyi, hansı mənəviyyata sahib olması göydə Allahdan, yerdə Anadan asılı olur. Hələ bətnində ikən körpəsi ilə söhbət edən, zövqünü formalşadırmağı bacaran, ona zövqlü bir mühit hazırlayan yalnız Ana ola bilər. Platonun dialoqlarında bu incə məqama xüsusi diqqət yetirilir: gələcəyin anası yalnız gözəlliklərlə əhatə olunmalıdır ki, dünyaya gətirdiyi insan da dövlətinə yararlı olsun.
Antik dövrün qadın filosofu Diotimanın dediyinə görə, insan iki cür öz əbədiyyətini qazana billir: ya nəslini davam etdirməklə, ya da ilahi ideyalar yaratmaqla. Belə bir həqiqəti yalnız qadın deyə bilər. Çünki yalnız Qadın-torpaq ya çıraq şəklində bətnində nur yetişdirib dünyaya gətirə bilər, ya da sadəcə Qara torpaq kimi başqa cür işıqları-ideyaları “böyüdə” bilir.
İlk baxışda sakit görünən torpağın hər sakininə ayrıca bir qayğısı var. Onun qucağında yaqut da öz gözəlliyinə yetişə bilir, dəmir də öz sərtliyini qazana bilir, mərmər də öz ağappaq simasını ala bilir. Necə ki, hər övladına ayrıca sevgi verməyə qadının sevgisi, diqqəti çatır, eləcə də torpaq hər birinə hansı şərait, hansı mineral lazımdırsa, onu verə bilir. Qəribədir, bir də görürsən qapqara torpağın içində bir qızıl dənəsi parıldayır. Öz ömrünü övladı üçün yandırmış savadsız bir ana öz oxumuş övladını necə qısqanmadan, boyunu oxşayıb adam içinə çıxardır, özü kölgədə qalırsa, eləcə də qara torpaq o qızıl dənəsinin üzərindən yuyulur, unudulur.
Bir də görürsən, torpaq öz bağrından axan suları süzdürə-süzdürə üzə çıxarır. Əgər kənardan bir zərərli müdaxilə olmursa, bir bulağın suyu qədər təmiz su tapmaq olmur. Yağış sularını, yüz dərədən torpağa hopan suları təmizləyib göz yaşı kimi dumduru bulaqdan qaynadır. Qadın orqanizmi də əslində elə torpaq kimidir. Axı o da, adi qidanı körpəni bəlalardan qoruyan hündür bir qala divarına bənzəyən Ana südünə çevirə bilir. Ancaq bu işin maddi tərəfidir. Bir də mənəvi tərəfi var axı. Qadın ən adi sözlərdən elə bir laylay düzür-qoşur, balasına “içirdir” ki, yuxusu sakit, sağlam olsun, mənəvi dünyası saflaşsınır, ülviləşsin.
Qoxusu güldən gəlir,
Güldən, bülbüldən gəlir,
Balamın gül beşikdə,
Yuxusu birdən gəlir.
Heç kim mübahisə etməz ki, Ana südü əmən, laylayla böyüyən bir insanın mənəviyyatı elə bulaq suyu içən insanın sağlamlığı qədər möhkəm olur.
Qadının Torpaq olub bətnində Nur bəsləməsi Yaradanın bir lütfüdür. Ancaq ilahi işarələrdən, gözəl həqiqətlərdən təxəyyülümüz, təsəvvürümüz o qədər uçdu ki, Qurani Kərimin bir ayəsini də düşünməyə başladı: Yaradan insanı torpaqdan yaradıb axı…?!
Sevgi dəyirmanı (3, 2019)
Bu əfsanənin nə əvvəli bəllidir, nə sonu. Yalnız indisi var, biz də onu danışacağıq.
Bir kiçik dəyirman vardı. Adi bir dəyirman deyil, sevgi dəyirmanı idi, üyütdüyü də yalnız sevgi idi.
Kim tikib, hansı məqsədlə tikib, heç kim bilmirdi. Hansı isə bir qüdrətli əl onu gətirib bu çölün düzündə inşa etmişdi. Onun necə işləməsi də bəlli deyildi. Ancaq onun necə şövqlə işlədiyini görüb bir vaxtlar yaxındakı kiçik çay onun yanına qaçıb, çarxının boynuna dolanmışdı, külək havalanıb başına fırlanırdı. Ondan sonra axan suyun dörd tərəfində gül-çiçək açdı, ətraf kiçik bir cənnətə döndü. Qəribədir, bu sevgi dəyirmanı o qədər səssiz, o qədər həmahəng işləyirdi ki, çax-çaxının səsinə bülbüllər səs verirdi.
İnsanlara soraq çatdı, gəlib bu möcüzəni öz gözləri ilə görmək istədilər. Əvvəl gəlib heyran heyran tamaşa etdilər. Üyütdükləri unun dadı tamam başqa idi, yeyənlər dünyaya, insanlara ancaq sevgiylə baxmağa başlayırdılar. Oturub unun üyünməsini gözləyənə qədər buranın havasını udan, çax-çaxının səsini dinləyən dəyirmandan fərqli insan kimi çıxırdı: sanki içindəki bütün ağırlığı, acısı, problemləri də burada üyünürdü, yerini sevgi tozu doldururdu. İnsanlar bu haldan xoşallanıb bütün problemlərini bura daşımağa başladılar. Biri dərdini atırdı dəyirmanın ağzına, biri həllolunmaz məsələsini, biri içini yeyən həsəd hissini, bir başqası da beynini qurd kimi gəmirən hiylələrini. Sevgi dəyirmanı da sakit-sakit hamısını üyüdüb yerinə sevgi tozu verirdi.
Ən ağırı xəyanəti üyütmək idi. İnsanlar etdikləri ən ağır xəyanətləri bura sürüyüb gətirdilər. Boğazına salınan xəyanətlər əvvəlcə bu kiçik dəyirmanı boğurdu, ancaq bütün sevgisini, gücünü toparlayıb asta-asta, udquna-udquna üyüdürdü. Sonra yenə, yenə. Beləcə, xəyanətlər üst-üstə tökülürdü dəyimanın boğazına, o isə əvəzində sevgi qaytarırdı. Nə daşları yorulurdu, nə çax-çaxı… Dəyirman şikayətsiz, səssiz-səmirsiz öz işini görürdü.
Bu dəyirmanın ürəyi daşdı deyib keçirdilər, ancaq heç kim hiss etmirdi ki, bu dəyirman daşları xəyanəti üyüdür, amma ağrısı onun daşlarına çökür. Sevgi dəyirmanı xəyanəti bağışlayırdı, ancaq daş yaddına yazırdı.
İnsanlarda heyranlığı maraq üstələməyə başlamışdı: axı bu sevgi dəyirmanı necə işləyir?! Niyə işləyir?! Kimin üçün işləyir? Kimsə sevginin suda olduğunu zənn etdi və gecə xəlvətcə çayın ağzını kəsib öz bağına çəkdi – qoy sevgi ancaq mənim bağımı suvarsın deyə. Sevgi dəyirmanının çax-çaxı yenə zümzüməsini davam etdirdi. Kimsə sirrin küləkdə olduğuna inandı və onun pərlərini kəsdi ki, yel fırlatmasın. Sevgi dəyirmanı yenə üyütməyindən qalmadı. Hətta kimsə dəyirmanın boğazına Vətən xəyanəti də saldı. Dəyirmanın daşları titrəyib dayandı. Bu zaman qüdrətli bir əl daşları aralayıb xəyanəti ordan çıxarıb gətirənin üzünə çırpdı. Adam vahimələnib birdəfəlik qaçdı ordan.
Bəli, heç kim bilmirdi bu kiçik dəyirman necə işləyir… Dəyirman daşlarının bütün ağrını, acını, xəyanəti öz içinə hopdurmağından, əvəzində görünməz ilahi əlin aram-aram dəyirmanın boğazına sevgi buğdası tökdüyündən heç kimin xəbəri olmurdu. Bilmirdilər ki, çayın qabağını kəsəndə ilahi bir nur seli hərlədir o çarxı, kəsilmiş pərlərin yerində mələklər öz qanadlarını açır. Ağıllarına belə gəlmirdi ki, xəyanəti içinə hopduran dəyirman daşlarının ağrısını, sızısını dindirmək üçün buludlar üzərində göz yaşı axıdır, bərəkət verir ona.
Ancaq düşüncələrdəki “qara bulaq” qurumamışdı deyə, qara niyyətlər də bitmək bilmirdi. Bir gün kimsə, belə dəyirman olmaz, tanımadığımız birinə hər şeyimizi necə etibar edə bilərik deyib, tam o dəyirmanın yanında bir un zavodu tikib düz ortada da bərli-bəzəkli bir elektrik, modern dəyirman qurdu. Unun istehsalı artdı, sürətləndi, həyatın axarı da dəyişdi. İnsanlar varlandı, kökəldi, ambarlarında un çuvalları, sandıqlarda qızıl kisələri artdı, ticarət yolları açıldı, asfaltlar salındı. Ətrafdakı ağaclar kəsildi, otlar tapdandı, quşlar perikdi, çay sısqalaşdı. Axı, bu dəyirman yalnız arpa, buğda üyüdürdü, ağrıları, xəyanəti yox. Bu dəyirmanın verdiyi də yalnız qarın doydururdu, könül yox. Ona görə də məmləkətdə işıq azalır, qaranlıq artırdı.
Kölgədə qalmış sevgi dəyirmanı belə xəyanət gözləmirdi. Bu xəyanət yaxına gəlsə, onu da tutub üyüdərdi. Ancaq o gen gəzirdi, toxunduğu yeri viran qoyurdu. Sevgi dəyirmanı balaca bir oazisə dönmüşdü, heç kim qara düşüncəsi ilə yaxınlaşmağa cürət etmirdi, bilirdilər ki, üyüdəcək. İnsanlar dəyişməkdən, artıq alışdıqları bu maddi toxluğu itirməkdən, əvəzində sevgi adlanan hansı isə mücərrəd bir tozu almaqdan qorxurdular.
Beləcə, möhtəşəm tikililər arasında, qaynayan həyatın bir küncündə bu Sevgi dəyirmanı aram-aram işləməkdə davam edirdi. Arada əyri yoldan azanlar, dərddən başını itirənlər təsadüfən çaşıb dəyirmana girir, nəfəslərini dərir, könül rahatlığı tapırdılar və təəccüblənirdilər ki, niyə heç kəs buranı tanımır. Hətta bir gün bu həngaməni başladanın özü də gəldi. Xəyanəti ilə bir yerdə… Daşların boğazı düyünləndi, içindən ağrı qopdu, çax-çaxın dili dolaşdı… ancaq üyütdü. Yenə də xəyanəti çökdürdü daşın yaddaşına, əvəzində sevgi verdi. Axı Sevgi dəyirmanıydı, ilahi əmrlə işləyirdi… Sadəcə bu dəfə daşların sızıltısını elə özünün göz yaşları avazıtdı.
Bu qaynar göz yaşının ağrısı İlahi qüdrətə çatdı və bir əmr verildi: sevgi dəyirmanı hər kəsin könül evinə yerləşdirildi. Beləcə, dünyaya sevgiylə baxmaq istəyən də, problemlərin, kədərin, həsədin, hətta xəyanətin belə əvəzində sevgi paylamaq istəyən də öz könlünə baş çəkməli olur. Yox, öz könlünə yolunu unudanların gözündə də bu dünya da qaralır.
Bu əfsanənin nə əvvəli var, nə sonu. Sadəcə ağrıları, xəyanətləri üyüdən bir Sevgi dəyirmanı var. Bəlkə də hərənin könlündə qurulub o dəyirman, sadəcə yolunu tapmırıq.
Qadın və kamillik (4, 2018)
Allah Təala maddi dünyada var olan və öz varlığını davam etdirəcək əksər şeyləri qoşa yaradıb – qadın və kişi. Bunun gözəl təzahürünü Çin fəlsəfəsində in-yan prinsipində görmək mümkündür. Bir şeyin tam olması və davam etməsi üçün mütləq hər iki cinsin bərabər olması zəruridir. Tarixçilərdən biri qədim Yunan dövrünün filosof qadınlarından olan Aspazia haqqında belə deyir: “Aspazianın həyatı haqqında sual vermək insanlığın yarısı haqqında sual verməkdir”. Nəzərə alsaq ki, Yaradan kişi və qadını bərabər yaradıb, onda tədqiqatçının sözündə böyük bir həqiqət var: insanlığın bir yarısı kişi isə, digər yarısı da qadındır. Fəlsəfə tarixində kişi filosoflar qeyd-şərtsiz üstünlük təşkil edirlər və bu, artıq bir qanunauyğunluq kimi qəbul edilir. Bununla belə, daha bir qanunauyğunluq da var: müəyyən fəlsəfi ideyanın və ya nəzəriyyənin bütöv və kamil olması üçün orada mütləq kişi və qadın təfəkkürləri bir-birini tamamlamalıdır. Necə ki, bir insanın doğulmasında həm ata, həm də ana gərəkdir, zəruridir, eləsə də yeni ideyanın doğulmasında hər iki başlanğıc mütləq olmalıdır. Söhbət eyni ideyaya fərqli rakurslardan baxaraq onun haqqında dolğun bir təəssüratın, təsvirin yaranmasından gedir. Qəribədir, ancaq fəlsəfədə qadın deyəndə yaranan ilk təəssürat məşhur Miloslu Veneranın heykəli olur: gözəllik mücəssəməsi hesab edilən varlığın qolları nəinki yoxdur, heç təsəvvür də edilmir. Əcəba, bu qollar hanı? Bu qolların bərpa olunmasına mane olan nədir?
Qadın məişət qayğılarını aşa bilmir. Ər-uşaq-ev müqəddəs üçlüyünə səcdə edə-edə ömrünü yaşayır. Arzuları, planları, problemləri bu üçlük çərçivəsindən kənara çıxa bilmir. Çıxsa… küfrdə günahlandırılır, cəzalanır. Ailə gözəldir, müqəddəsdir, lakin qadına insanlığını unutdurmamalıdır. Gələcək nəslin qayğısına qalmaq vacibdir, ancaq gələcək boş yer üzərində qurula bilməz. Qadın öz varlığını, insanlığını ilk növbədə özü dərk etməli və bunu öz həyatında göstərməlidir ki, övladı da bundan nümunə götürə bilsin.
Qadın nəfsinin qulu olmaqdan xilas ola bilmir, çünki onu nəfsini ruhundan daha yaxşı tanıyır, ona görə də nəfsinin verdiyini daha ürəklə, həvəslə qəbul edir, nəinki ruhunun. Allah Təala: «Mal və oğullarınız dünya həyatının zinətidir. Əbədi qalan gözəl işlər isə Rəbbinin yanında daha xeyirli, daha savabdır (Quran 18/46), – deyə buyursa da, zər-ziba, dəbdəbə, qır-qızıl, övlad-uşaq məhəbbəti qadının bütün ağlını, şüurunu, düşüncəsini istiqamətləndirir, din-imanının, sevgisinin, sədaqətinin ölçüsünə çevrilir. Qadın unudur ki, Allah Təala: «Ey inananlar, Allahdan qorxun, Onun Rəsuluna inanın ki, sizə rəhmətindən iki pay versin, sizin üçün işığında yeriyəcəyiniz bir nur var etsin və sizi bağışlasın. Allah çox bağışlayan, rəhmlidir, (Quran 57/28), – deyəndə insanı – həm kişini, həm qadını ilk növbədə öz mənəvi dünyasına, könlünə baxmağı və oranı Allahdan alacağı nur, hikmət üçün açıq, təmiz saxlamağı tövsiyə edir. Öz quluna qarşı çox şəfqətli, çox mərhəmətli olan Allah Təala ona açıq ayələr göndərir ki, onu qaranlıqdan aydınlığa çıxartsın (Quran 57/9). Allahdan aldığı nur qadına onun əsl mənəviyyatını, mahiyyətini tanıdır, onu nəinki nəfsinin hökmündən qurtarır, həm də nəfsinin özünü də maddi istəklərə qul olmaqdan xilas edir.
Qadının insanlıq meyarı kişidir. Ən uca zirvə «kişi kimi» olmaq hesab edilir. Qadın hey kişinin ardınca çatmaq, onun keçdiyi yolu keçmək, onun düşüncəsi ilə düşünmək istəyir. Bacarmırsa, özünü əskik, naqis bilir. Təbii ki, bacarmır və təbii ki, «əskik» qalır. Çünki o, kişi deyil, qadındır.
Yeri gəlmişkən, oxşar bir aldanış ümumiyyətlə Şərqə xasdır: şərqli bütün cəhdləri ilə qərbliyə bənzəməyə çalışır – onun dilində danışır, öz maraq dairəsini onun maraq dairəsinə uyğunlaşdırır və s. Lakin heç vaxt şərqli qərbli ola bilməz və nə qədər ki, şərqli öz şərqliliyindən xəcalət çəkib ondan qurtulmağa çalışacaq, daim qərblinin istehza və saymazlığı ilə rastlaşacaq.
Özünün bu meyarından əl çəkə bilməyən, bütün həyatını onunla nizamlayan qadının zirvəyə gedən yolu da kişidən keçir! Zirvəyə çatmaq üçün əvvəlcə digər qütbə çatmaq, sonra dönüb zirvəyə qalxmaq… Uzun və mənasız bir yol… Yəqin buna görə tarixdə filosof qadınların, qadın rəssamların, şairələrin sayı barmaqla sayılacaq qədərdir. Amma bioqrafik əsərlərdə yaradıcı kişilərin sevgililərinin adlarına tez-tez rast gəlmək olur və bu, böyük maraqla oxunur. Qadın kişinin ilham pərisi olmağı özünün ən uca məqamı bilir!
Qadın unudur ki, o da zirvəyə kişi ilə eyni məsafədədir – o, qadın qütbündədir və bu zirvəyə ən yaxın və real yol yalnız qadın kimi mümkündür. Qadın bu həqiqətləri ona öyrədən Qurani Kərimdəki hikmətləri unudur və yeni, modern üsullara üz tutur – Qərbin təqdim etdiyi üsullara.
Bu gün Qərb bizə özünə xas qadınlıq və kişilik meyarlarını öyrədir, bizə insanlığı deyil, iki qütblülüyü, qütblər arasında münaqişə yaradıb, sonra bu münaqişəni sakitləşdirməyi öyrədir, mənəviyyatsızlığı azadlıq, qarşılıqlı hörmətsizliyi öz hüquqlarını tanımaq kimi təqdim edir. Hazırda ən çox keçirilən beynəlxalq səviyyəli konfranslar genderə həsr edilir, ən iri pullar, qrantlar bu sahəyə ayrılır. Bu təqdimatlarda insanlığın ən yüksək zirvəsi qadınlıq və ya kişilik olaraq qalır, halbuki islamda bu, kamilləşmə yolu-nun ən aşağı pilləsidir. Lakin bu da həqiqətdir ki, müsəlman qadını bütün bu hüquqlara ta əvvəldən sahib ola-ola indi onları təhrif olunmuş şəkildə qərblidən öyrənmək məcburiyyətindədir. Onlar unudurlar ki, Əbu Turxan demiş, «Başqasının getdiyi yol bizi sabaha apara bilməz». Bizə yolumuzu azdırırlar, çünki öz yolumuzla gedəndə onlardan ucada dayanır, onlardan müdrik oluruq, bu da onları qane etmir.
Qadın unutduqlarında, səhvlərində kişini günahlandırır və ona düşmən kəsilir, ona meydan oxuyur. Məhz bu yanılmanın nəticəsidir ki, tarixdə təşəkkül tapan qadın hərəkatları bəzən çox kəskin xarakter alıb. Amma bir həqiqət var: ürəyindəki nifrət, dağıtmaq, üstələmək, əvəzləmək istəyi qadına öz mənəviyyatını işıqlı saxlamağa mane olur. Qadın unudur ki, doğulmamışdan qabaq Allah hər kəslə fərdi əhd bağlayır. Deməli, hər kəsin günahı da fərdidir, savabı da, xatırlaması da, unutması da.
Qadın kişiyə düşmən kəsilə-kəsilə yenə unudur ki, Allah iki qütbü bərabər yaradıb. Bir qütbün zirvəyə gedən yolu digərinin tapdalanmasından keçmir. Digər qütbü məhv etmək yenə iki qütb arasında baş verən bir əməldir… zirvəni unutduran bir əməl.
Qadın bəzən öz qütbünü zirvə bilir. Beləcə özünü səcdəgah bilə-bilə tapdaq altına çevrilir. Reklam oluna-oluna hətta cansız şeylərin belə fonuna çevrilir. Acınacaqlı bir haldır ki, Avropada bu gün qadın hətta vitrinə qoyulan bir «satış obyektinə» çevrilib. Daha acınacaqlı olanı isə bu, qadını azad, hüquqlarını tanıyan, kişilərlə eyni hüquqlara malik bir vətəndaşı kimi qəbul edən bir cəmiyyətdə baş verir. Bu nədir? Qadının azad seçiminin nəticəsi?
Hər qütb yalnız öz tərəfinin həqiqətlərindən agah ola bilmək qüdrətindədir. Bu qütblər birləşməklə həqiqəti olduğu kimi, tam şəkildə dərk edə bilərlər. Bunun üçün fiziki varlıq çox azdır. Ruh lazımdır. Qadın isə ruhunu unudub, … qarşı tərəfə də unutdurub.
Qadınla ilk assosiasiya yaradan söz – gözəllikdir. Gözəllik deyəndə isə ilk növbədə zahiri görkəm yada düşür. Nadir qadın tapılar ki, öz zahiri görkəminə laqeyd qalsın və maraqlıdır ki, belə laqeyd qadınları qadınlıqdan uzaq hesab edirlər. Allah hər şeyi gözəl yaradıb, sadəcə bu gözəlliyi doğru yerdə və düzgün qiymətləndirməyi bacarmaq lazımdır, yəni gözəl olan həmin varlığın daşıdığı mahiyyət, ruhundakı Allah nurunun səviyyəsidir. Zahiri görkəmlə mənəviyyatın üst-üstə düşməsi, bir-birini tamamlaması isə kamillikdir. Bunlardan biri digəri ilə ziddiyyət təşkil edəndə insanın özündə, sözündə, ümumiyyətlə, bütün varlığında naqislik, yarımçıqlıq yaranır və bu, özünü istər cəmiyyətdə, istər seçdiyi peşə sahəsində, istərsə də şəxsi həyatında göstərir.
Bu səbəbdən zahiri görkəmi, fiziki varlığı ilə kişilər üçün «ilham pərisi» olmaq qadını cılızlaşdırır… halbuki, ruhu ilə kişi üçün aydın bir güzgü olmaq qadına daha böyük məqam bəxş edə bilər. Sufi hikmətinə görə, «mömin möminin aynasıdır». Tamamlanma hissi bütün insanlara, həm qadınlara, həm də kişilərə xasdır. «Məhəbbət və intellekt» kitabında məhəbbətləri növlərə bölən Səlahəddin Xəlilov yazır: «Eyni olanlardan nə isə yeni bir şey əmələ gələ bilməz. Fərqli olanlar da hər hansı bir münasibətə, əlaqəyə girməsələr yeni heç nə yaranmaz. Ona görə də, söhbət fərqli tərəflərin təmasından, əksliklərin vəhdəti və mübarizəsindən gedir». Qadın yalnız zahirən deyil, ruhən də kişini tamamlamağı bacarmalıdır. Bu isə, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, zahirlə batinin bir-birini tamamlaması, yəni kamillikdir.
Qütblər haqqında fikirlərimizə yekun vuraraq bildirək ki, qadın və kişi arasındakı münasibətləri iki növə ayırmaq mümkündür: yalnız Qadın-Kişi və Qadın-Zirvə-Kişi. Birinci halda onlar fiziki baxımdan daha yaxın olsalar da, ruhən çox uzaqdırlar. İkincidə isə münasibətlər ruhən də, fiziki baxımdan da həm yaxın, həm möhkəm olur, çünki Zirvədə birləşirlər. Əks təqdirdə isə boş mübahisələr, mübarizələr, inqilablar, hüquq tələbləri, qarşı tərəfin qurduqlarını vurub dağıtmaq və s. hallar baş alıb gedir. Zirvədə isə kamillik var, tamamlanma, yaradıcılıq sevinci və ali harmoniyaya qoşulma səadəti var.
Bəli, qadın da kişi kimi Allahdan ruh alıb, yalnız Onun bildiyi adlardan agah edilib, Allahın onun üçün nəzərdə tutduğu ali insanlıq məqamı qarşısında bütün yaradılanlar səcdə edilib, dağın-daşın götürə bilmədiyi ilahi əmanəti daşımağa razılıq verib, ruhu doğulmamışdan qabaq Allahla əhd bağlayıb. Bu qədər böyük bir məsuliyyətə boyun olan bir İnsan bunların hamısını unudub yalnız qadınlıq missiyası ilə necə kifayətlənə bilər?
Qurani Kərimdə yalnız seçilmiş kişilərdən – peyğəmbərlərdən deyil, həm də seçilmiş qadınlardan – peyğəmbər anasından və ya qoruyucusundan da söz açılır. Məryəm surəsində deyilir: «Mələk Məryəmə dedi: Ey Məryəm, Allah səni öz kəlamı ilə müjdələyir, adı Məsih İsa Məryəm oğludur» (Quran 3/45) və ya «Həqiqətən, Məsih İsa Məryəm oğlu Allahın rəsulu, Onun Məryəmə çatdırdığı kəlamıdır» (Quran 4/171). Qadın da kişi kimi Allahın kəlamını qəbul etməyə qadir bir varlıqdır. Qadın da bu kəlamı insanlara çatdırmağa məsuldur. Qadının bütün varlığını, zahiri və batini mahiyyətini Mövlana öz «Məsnəvi»sində belə tərənnüm edir: «Qadın – Haqq nurudur, sevgili deyil; sanki yaradıcıdır, yaradılmış deyil».
Allah insana öz ruhundan üfləyir. Qadın bu müqəddəs missiya üçün Allah tərəfindən seçilmiş saf, ülvi məkandır. Allahdan gələn ruhu qəbul etməyi, gələcək nəslin davamçısı olmağı və bütün bunlarla da Haqqın nuru olmağı qadın üçün necə bir cəza, kişilərdən aşağı səviyyə hesab etmək olar? Özünün bu keyfiyyətini ön plana çəkib həm də Allahın kəlamını qəbul edib dərk edə bilmək qüdrətini qadın necə unuda bilər?
Fəridəddin Əttar «Təzkirətü‘l-övliya» əsərində sufi qadın Rabiə əl-Ədəviyyə haqqında yazanda bildirir ki, o, öz ruhi inkişafında elə bir səviyyəyə çatmışdı ki, orada qadın və kişi fərqi qalmamışdı, yalnız insanlıq məqamı var idi.
Allahın hikmətinə gedən yollar saysızdır və insan öz mahiyyətindən doğan bir istəklə bu hikmətə gedən yolları arayıb-axtarır. Qadın üçün bu yollar daha çoxdur. Bədəni ilə ruhu arasındakı vəhdətin dərkindən başlayan bu yol Kamilləşməyə, ən əsası isə ətrafı üçün bir Kamillik nümunəsi olmağa aparır. Deməli, Kamil insan deyəndə yalnız kişi yox, həm də qadın nəzərdə tutulur.
“Haqq nuru” – Qadın… (2, 2018)
Allah insanı yaratdı, onu Özünə xəlifə elan elədi: “Sənin Rəbbin mələklərə: ‘Mən yer üzündə bir xəlifə yaradacağam” (Qurani Kərim 2/30), yalnız Özünün bildiyi adları İnsana da öyrətdi (Qurani Kərim 2/31). Bununla onu digər varlıqlar arasından seçdi, ucaltdı və bütün yaradılmışları onun səcdəsinə endirdi: “Biz mələklərə: ‘Adəmə səcdə edin! – dedikdə İblisdən başqa (hamısı) səcdə etdi” (Qurani Kərim 2/34). Sonra yaradılışa daha bir rəng gətirdi – qadını yaratdı və insanları cinslərə ayırdı: “Sizi tək bir şəxsdən (Adəmdən) xəlq edən, ondan zövcəsini (Həvvanı) yaradan” (Qurani Kərim 4/1).
İnsanı digər varlıqlardan fərləndirən yalnız Allahın bildiyi adlardan agah olması deyildi, həm də Onun əmanətinə sahib çıxan tək varlıq olması idi: “Biz əmanəti göylərə, yerə və dağlara təklif etdik. Onlar onu daşımaqdan imtina etdilər. Lakin insan onu boynuna götürdü” (Qurani Kərim 33/72). Ancaq Yaradanın başqa əmanətləri də vardı, qadın onları da götürdü. Bu əmanətlər qadının yaranışı ilə bağlı olduğuna görə, onu özündən başqası yüklənə bilməzdi. Ən vacibi isə, qadın sadəcə o əmanətlərə sahib durmadı, onları sevdi, bütün varlığı ilə onların keşikçisinə çevrildi. Beləcə, qadın Yaradanın insana verdiyi bir çox keyfiyyətin canlı nümunəsi, maddi mücəssəməsi oldu. Onlardan sadəcə bir neçəsini xatırladaq.
Qadın Yaradanın yerdəki missiyasının davamçısıdır. Allah öz qatından üfürdüyü ruhu (Qurani Kərim 32/9) qadının bətninə etibar elədi. Deyirlər, qadından peyğəmbər olmur, ancaq Uca Allah Məryəmə də öz Kəlamını – hikmətini nazil etdi, üstəlik canlı bir İnsan – İsa Məsih timsalında. “Mələklər dedilər: ‘Ya Məryəm! Həqiqətən, Allah Öz tərəfindən bir kəlmə ilə sənə müjdə verir. Onun adı Məryəm oğlu İsa əl-Məsihdir ki, dünyada və axirətdə şanı uca (şərəfli) və (Allaha) yaxın olanlardandır. (Qurani Kərim 3/45). Əcəba, hər yeni insan Yaradanın bəşəriyyətə bir kəlməsi, hikməti deyilmi?!
Qadın səbirdir. O, bütün varlığı ilə bir səbr daşına dönüb, Yaradanla daxili bir ünsiyyət qurub səbr kasasının ən dərininə, ən genişinə sahib ola bilir. Doqquz ay canından can ayrılmasını gözləyən hər ananın, ömrünün 20 ilini haqsız həbsdə oturub şeir divanları bağlayan Zibu`n-Nisənin, övlad dərdini gözəl misralara çevirən Xurşidbanu Natəvanın səbri kimi. Bu sadə bir səbr deyil, bu, qoynunda kiçik qum dənəsindən mirvari incisi yetişdirən, qara tut yarpağından ağappaq ipək toxuyan səbrdir.
Qadın Yaradanla bəndə arasında ilk vasitəçidir – Allah məhz onun vasitəsilə öz yeni insanını qoruyur, böyüdür, maddi dünyaya gətirir, ilk bilikləri verir. Bu səbəbdən qadını insanın ilk və ən kamil ustadı da hesab etmək olar. O, hələ bətnində ikən gələcək insanı öyrətməyə başlayır. Daha sonra laylaları, uzun yuxusuz gecələrində beşiyin başındakı həzin pıçıltıları ilə öz biliklərini körpənin şüuraltına yerləşdirir. Məhz qadının qoyduğu təməl üzərində gələcəyin vətəndaşı yetişir, İnsan adlı abidə qurulmağa başlayır.
Qadın həyat yoldaşıdır – Cənnətdən başlayan, məşəqqətli günlərdən keçən, könül bağlılığı ilə müşayiət edilən və nəticəsi yenə də Allah tərəfindən mükafatlandırılan bir yoldaşlıq. Bəli, həyatın davamı üçün qadın və kişinin müqəddəs yoldaşlığı – evliliyi vacibdir. Bu yoldaşlığın hənirinin, istisinin qoruyucusu isə qadındır. Öz həyat yoldaşlarının arxası ilə Sibir çöllərinə qədər könüllü sürünən dekabristlərin həyat yoldaşları, ana-bacıları, Əhməd Cavadın hər əzabını onunla bərabər yaşamaqla yanaşı, üstəlik öz ləyaqətini, sədaqətini, paklığını qoruyan Şükriyyə xanım kimi. Bəli, qadının sonsuz sevgisi həyat yoldaşını izsiz itib-batmağa qoymur, ona doğru uzanan yolu qoruyub saxlayır ki, harada olmağından asılı olmayaraq, bir gün ya özü, ya ruhu geri, doğma ocağına qayıda bilsin.
Qadın arxa-dayaqdır. Təsəvvür belə etmək mümkün deyil ki, görəsən, ölümə məhkum Musanı xilas edən Sara, Məhəmməd peyğəmbərə ilk iman gətirən Xədicə, Pifaqorun bütün irsini qoruyub gələcək nəsilə çatdıran Theano, Sokrata fəlsəfənin ən incə sirlərini öyrədən Aspazia və Diotima, Nitsşeyə Zərdüştün dediklərini açan Lu Salome, Şellinqi fəlsəfənin zirvəsinə qaldıran Karolina və daha neçə görkəmli qadın olmasaydı, tarixin gedişatı necə olardı?!
Qadın bir İşıqdır, yağı ilahidən verilən bir çırağın, mumu ilahi hökmlə tükənməyən şamın İşığı… Yanar, nur saçar və sevgisinin yolunda damla-damla əriyər qadın. Qismətinə tabe olsa da, səssiz üsyanı ilə sədaqətini qoruyan Leyli, daşları ram etsə də, istedadının ocağında özü gil kimi bişib daşlaşan Kamilla Klodel kimi.
Qadın anadır və deməli, cənnətin davamıdır. Cənnəti anaların ayaqları altında zənn edərlər, əslində həqiqi cənnət əvvəlcə onun bətni, daha sonra qucağıdır. Cənnət onun nəfəsi, sözüdür. Qadının müqəddəsliyini məhz onun Ana olmağında görən qədim insanlar Yaradanın özünü də bir Ana kimi təsvir edirdilər. Bunun təzahürü olaraq Misirdə İsida, Nut və Maat, Yunanıstanda Demetra, Kora və Qera, Romada Atarqatis, Serera, Kibela və digər belə tanrıçalar ümumiyyətlə varlığın, torpağın, məhsulun yaradıcısı sayıldıqlarına, ən vacibi isə başqa tanrıların anası – Ana-tanrıça adlanıblar. Bunların özəlliyi məhz yaratmaq, yeni bir varlığa həyat vermək olub.
Qadın şərəfdir, namusdur. XVI əsr italyan şairəsi Moderata Fonte deyir: “Müdrik, dindar və xeyirxah arvadı olan kişinin özü cahil, rəzil və pis bir insan olsa da, bu, həmin qadının hörmətinə bir ləkə gətirmir. Lakin bir qadın bədbəxtlikdən arxasınca düşmüş bir heyranı tərəfindən yoldan çıxarılarsa, qürurunu itirərsə, bu vəziyyət o dəqiqə ərə böyük bir alçaqlıq və xəcalət gətirir; o nə qədər müdrik və hörmətli bir şəxs olsa da, o, qadına bağlıdır, qadın ona deyil”. Deməli, qadın nadir bir cəvahirat kimi qorunmalı, dəyəri bilinməlidir ki, kişi də dəyərli, şərəfli olsun!
Qadın bir başlanğıcdır. Fəlsəfə tarixçisi Richard Tarnas müasir dövrü təhlil edərkən “mahiyyətcə kişi böhranı” ifadəsindən istifadə edir və bununla təfəkkürlərin bir növ məhdudluğunu, birtərəfliliyini, naqisliyini vurğulamağa çalışır. O yazır: “Əsrimizin qarşısında boya-boy dayanan böyük məsələ budur: kişi başlanğıcı özünün hybris-indən (Tanrıya nifrət hikkəsi – K.B.) və birtərəfli planından əl çəkib, nəhayət ki, dərk olunmamış yarısını görmək və könüllü olaraq qadın başlanğıcı ilə onun bütün təzahürlərində tamamilə yeni, qarşılıqlı anlaşma və bərabərliyə əsaslanan münasibətdə olmaq”. Maraqlıdır ki, deyilənlərdə iki təklif səslənir: insanın tam və kamil olması üçün qadın və kişi təfəkkürləri bir-birini tamamlamalıdır, ikincisi isə, özünü artıq tükətmiş Qərb təfəkkürü yenidən qalxmaq üçün öz başlanğıc nöqtəsinə dönməlidir. Qadınsız isə öz kökünə, əslinə dönmək mümkün deyil. Bəli, qadın bəşəriyyətin hər yeni nəfəsi – insanı üçün başlanğıc yox, həm də yeni ideyası, düşüncə tarixinin yeni mərhələləri üçün başlanğıcdır.
Qadın müdrikdir və bu müdriklik ona fitrətən verilir. Qədim dövrlərdə qadının tanrılıq “taxtı” kişiyə təhvil verilsə də, onun bu keyfiyyəti ön plana keçdi. Miflərdə müdrik, eyni zamanda insanları sevən və hikməti ilə onlara yardım etmək istəyən tanrıların qadın olmaqları da, zənnimcə, heç təsadüf deyil. Antik dövrdən Renessansa qədər fəlsəfənin simvoli məhz qadın olub. Məhz müdrikliyə – Sofiyaya olan sevgi insanları filosof – müdrik edir. Bu nə ehtiraslı Eros, nə də ilahi sevgi Agape-dir. Bu Philia-dır – ana-övlad, doğmalıq sevgisidir. Başqa sözlə desəm, burada artıq söhbət sənə doğma olan, sənə doğulmağa, özünü təsdiq etməyə, Həqiqəti dərk etməyə kömək edən sevgidən gedir. Bəli, qadına adi insanın yükləndiyi əmanətdən daha artığı verilib. Bəlkə də bu səbəbdən, kişilər onun malik olduğu qeyri-ənənəvi məntiqi, 6-cı hissi, irrasional təfəkkürü anlamaqda çətinlik çəkirlər.
Qadın sirdir. Bu sirri açmaq isə az qala mümkünsüzdür. Bu sirr daim bir ümidlə nəsildən nəsilə, əsrlərdən əsrlərə keçir, möhtəşəm əsərlərə, tablolara köçür: bəlkə kimsə kəşf elədi?! Və hər kəs o sirrin bir zərrəsini açsa da, daha böyük hissəsi hələ də qalır. Bu sirr Məryəmin Müqəddəs Ruhla ünsiyyətində, Rabiə əl-Ədəviyyənin Uca Tanrıya yazdığı misralarında, Mona Lizanın təbəssümündə, Janna D`Arkın cəsarətində, moğol şahzadəsi Zibu`n-Nisə Məxfinin xiffət dolu şeirlərində gizlənib. Bu sirri araşdırıb axtaranlar bezmir, tükənmir, çünki içində bir sevgi, bir cazibə var.
Qadın gözəllikdir. İstər qollarından məhrum Miloslu Venera olsun, istər qucağında körpəsini tutan Madonna olsun, istər heç bir rəsmi qalmayan Fatimeyi Zəhra olsun – qadın deyəndə ilk yada düşən zahiri və daxili qözəlliyi bir birini tamamlayan varlıq olur. Bu tamlığa – kamilliyə xələl gətirən, xüsusilə ruhunun malik olduğu ilahi gözəlliyində bir əskikliyin, nöqsanın şahidi olanda isə böyük bir təəssüf hissi yaşanır – “heyf qadın adından”!
Qadın zəriflikdir. Su kimi sığal çəkə-çəkə daşı, qayanı ovan, çiçək kimi incə-incə boylanıb asfaltı parçalayıb özünə yol aça bilən, uzaq məsafələrə baxmadan durnalar kimi öz yuvasına sədaqətini qoruyan bir zəriflik. Bu zəriflik onu görənləri həm heyran edə bilir, həm də heyrətə salır.
Qadın cəmiyyətin siması olduğuna görə, ən gizi proseslər belə ilk olaraq onun varlığında əks olunur. Məhz qadının simasında bir cəmiyyətin hansı əxlaqa, hansı mənəviyyata, hansı təfəkkürə sahib olmasını təyin etmək mümkündür. Bu səbəbdən cəhalətin ilk qurbanı da qadın olur. Qədim dövrlərdə yerin göyün bərəkəti üçün qızları qurban verərdilər, cahiliyyə dövründə ərəblər qız uşaqlarını diri-diri torpağa basırırdılar. Xristianlığın Misirdə öz hökmünü bərqərar edəndə ilk qurbanı qadın oldu – İsgəndəriyəli Hipatiya, inkvizisiya dövründə kilsənin qəzəbinə ən çox gələnlər, ifrat və kor düşüncənin ocaqlarında yandırılan da qadın oldu. Bəşəriyyət Müdriklikdən uzaq düşəndə onun bütün nişanələrini məhv edir – istər kiçik körpə qız olsun, istər cavan qız, istərsə də filosof qadın.
Qadın qüdrətdir. Rabiə dediyi kimi, heç bir qadın nə Firon kimi tanrılıq iddiasında olmayıb, nə peyğəmbərlik, çünki o öz yerini, funksiyasını çox gözəl bilib, səssiz-səmirsiz öz missiyasını daşıyıb. Məhz onun qüdrəti ilə Hüseyn Cavid: “Mənim Tanrım gözəllikdir, sevgidir” – deyib. Mövlana isə belə yazıb:
Qadın Haqq nurudur, sevgili deyil…
Sanki yaradıcıdır, yaradılmış deyil
Qadın bəşəriyyətin tam yarısıdır… Digər yarısının da qəlbinin sultanıdır!
Bəli, Qadın nümunədir – Allahın insana verdiyi əmanətin canlı nümunəsi.
Layla – ilahi səsin əks-sədası (1, 2018)
Süddən kəsilən körpə (4, 2017)
Könül Bünyadzadə
fəlsəfə elmləri doktoru
Süddən kəsilən körpə
Ana südündən kəsilməsi həyatının lap başlanğıcında insanın üz-üzə gəldiyi ilk haqsızlıq, öhdəsindən gələ bilmədiyi ilk problem, barışmağa məcbur olduğu ilk ədalətsizlik …ən yaxınından, ən sevdiyindən aldığı ilk zərbədir. Düzdür, doğulanda – ana bətnindən ayrılanda da körpə bir çətinlik yaşayır, ağlayır, etiraz edir, ancaq orada ananın qucağı əvvəlki cənnətini əvəz edə bilir. Süddən kəsiləndə isə qarşıda onu tamamilə fərqli bir dünya gözləyir – səs-küyü, göz qamaşdıran parıltısı, maddi tələbləri ilə mahiyyətinə tamamilə yad bir varlıq formalaşdıra, olanı da unutdura bilən həyat adlı bir sınaq gözləyir onu!
Allahın “Ol” əmrindən sonra ilahi aləmdən maddi dünyaya gələn bir ruh ananın bətnində bədənlə vəhdət tapmaqla yeni bir ad qazanır – insan. Ali bir məqamdan enən ruhun maddi bədənlə bir-birinə alışana, barışana, uyğunlaşana qədər ana bətni onun yeganə dünyası, yeganə sığınacağı olur. Gurultu dolu dünyadan bixəbər, anasının sakit-sakit vuran ürəyini dinləyə-dinləyə canda başqa bir can yaranır. Anasının qanı və canına səbəb böyüyən insan bir gün bu dar məkana sığmır və daha böyük dünyaya ehtiyac hiss edir və … doğulur.
Hər nə qədər doğulmamışdan qabaq Yaradanı ilə əhd bağlasa da, yalnız Onun bildiyi bütün adları bilsə də, dağların götürə bilmədiyi əmanəti üzərinə götürsə də, qarşısında bütün mələklər səcdə etsələr də, doğulanda anadan zəif doğulur, maddi dünyaya köməksiz gəlir və bu dəfə yeganə dünyası anasının qucağı olur. Və bu iki insan arasındakı cismani bağ südlə əvəz olunur. Ən vacibi isə, anasının südü körpəni qoruyan ilk “zirehlərdən” birinə çevrilir. Bilinən, bilinməyən, mümkün, gələcək xəstəliklərə qarşı körpəni içdən möhkəmləndirən ana südü hər damlası ilə bir şəfa, bir qoruma verir. Sanki balaca bir qəsr tikilir və bu damlalar həmin “tikintinin” ən əhəmiyyətli elementidir.
Ana südü körpənin yalnız orqanizmini yox, mənəvi dünyasını da qidalandırır. Bu balaca insanın ağappaq vərəqi xatırladan düşüncəsinin, mənəviyyatının üstündə ilk yazını yazan həmin ağ süd olur – görünməyən, amma ömrü boyu silinməyən bir xətlə. Maraqlıdır, bir insanın yazısı sanki iki dəfə yazılır. Birinci dəfə ilahi əllə, daha sonra isə ananın südü ilə. Birinci yazını insan ömrü boyu kəşf edib, oxumağa çalışır, oxuduca ucalır, ucaldıqca insanlığın mahiyyətini anlayır. İkinci yazı isə birinciyə aparan bələdçidir. O nə qədər aydın, dolğun yazılarsa, bir o qədər birinci yazını tez anlamaq bacarığını qazanar. İnsanın həqiqət, ülviyyət dolu hüceyrələri tək-tək bu südlə qidalanır, böyüyür, güclənir ki, içindəki mahiyyəti üzə çıxarmaq qüdrətində olsun. Ana nə qədər zəngin, kamil bir Mənliyə sahib olursa, südü ilə bəslədiyi də bir o qədər uca, zəngin olur. Ana nə qədər güclü olursa, bir o qədər də güclü bir şəxsiyyətin formalaşmasına səbəb olur. Qəribədir, sonralar körpələr heç vaxt nə yaşadığı bu cənnəti, nə də içdiyi südün dadını xatırlaya bilir. Əslində, xatırlamalı bir şey də yoxdur – güzgüdə özünə baxsa, getdiyi həyat yoluna tamaşa etsə, bütün vücuduna yayılan o möcüzəni görmüş olar…
Doğulandan sonra İnsan ilk dəfə sevincin, kədərin nə olduğunu südlə alır, öyrənir və balaca dünyası formalaşmağa başlayır. Doğmalıq, sevgi, mərhəmət və bütün ilahi hisslər anadan balaya keçir. Ananın mənəvi dünyası, duyğuları, düşüncələri sanki südlə axıb bu balaca insanın içində başqa bir dünyanın modelini qurur. Körpə də arada dişsiz təbəssümlə anasının üzünə baxıb, yeni dünyasından xəbərlər verər. Bu baxışlardan bütün dünya işıqlanar, xoşbəxt olar. Körpə anasının qucağında sadəcə qarnını doydurmur, həm də isti, rahat, güvənli bir məkanda olur. Dünya içində bir dünya yaranır və böyüyür. Bəli, yenicə doğulan bu kiçik insan nə qədər böyük mahiyyətlə, ümumbəşəri missiyayla doğulursa doğulsun, onun bu dünyadakı ilk bələdçisi anası olur.
Amma bir gün gələr və bu xoşbəxtliyə nöqtə qoyarlar – körpəni süddən ayırarlar!!! O boyda səadətin əvəzi rezin bir əmzik, gah qaynar, gah soyuq, dadlı-dadsız sıyıqlar olur. Sevdiyi, ümidi düz yanında durur, amma qadağan edilir, aradakı maneə götürülmür. Ana həmin ana, ətir həmin ətir, ürək həmin ürək, ancaq bir anda araya sanki bir divar hörülür… və körpə tək qalır. Körpə dünyanın necə böyük, özünün necə kiçik zəif olduğu görür, qorxur. Bəli, bir günün içində bütün həyatını qısa müddətdə körpəyə yaşadırlar. Körpə o kiçik ürəyi ilə anlaya bilmədiyi bütün hadisələri daşımağa məhkum edilir. Ən pisi odur ki, belə ağır dərsi ona ən çox güvəndiyi insan – anası verir. Balaca insan acizliyini anladıqca öz həyatını “qurmağa” çalışır. Bu, südlə yazılan yazının oxunma məqamının başlanğıcı olur.
Təbii ki, körpə özü boyda, bacardığı qədər üsyan edir. O, südünün yazdıqlarına uyğun hərəkət edir. Məsələn, bəzi körpələr süddən kəsiləndə kürləşir, ərköyünləşir, səsini qaldırır, qarşılaşdığı haqsızlığı qəbul etmək istəmir. Valideyn öz balasını ovundurmaq üçün aralarında yaranan bu kiçik uçurumun üstündən min bir oyuncaqla, hər istəyini yerinə yetirməklə körpü salır – əlindən aldığı südün yerinə “maddi nemət” verir. Beləcə, süddən kəsilən kiçik insan şünahını maddi şeylərə salır, çətin məqamları maddi qarşılıqla yüngülləşdirməyi, həll etməyi, onlara sığınmağı öyrənir. Ərköyünlük artdıqca doğmalar arasındakı münasibət də “maddiləşər”. Körpə acizliyinin əvəzində maddiyyat qazanmağı, öz hikkəsi ilə insanları idarə etməyi, öz istəyini hər kəsin istəyindən öndə qoymağa alışır. Qəribədir, bu günə qədər canı ilə bağlı olduğu südün yerini maddiyyat tutur.
Bir başqa körpənin üsyanı isə qürurunun önə keçməsindən başlayar. Süddən ayrılan körpə bir tərəfdən “mənliyini” qorumağa çalışır – gözləri dolub-boşalır, ağlamaq istəmir, amma namərd göz yaşları sözünə baxmır, sakitcə axır, süd qoxusu azalan dodaqları büzülür, heç kim görməsin deyə üzünü ya kiçik əlləri ilə örtür, ya da ona bu zülmü verən anasının köksünə sığınır. Sığınacaq başqa yeri yoxdu axı. Belə körpələr onlara verilən ilk yalandan – rezin əmzikdən də üsyancasına imtina edib öz barmağını əmməyə başlayır. Bəzən ana ürəyi balacanın əziyyətinə dözməyib südünü özü təklif etsə də, o, üzünü belə döndərmir. Balaca yumruqları ilə gözlərini ovuşdura-ovuşdura soxsuyur.
Bəli, süddən kəsilən gündən ananın yazmaq prosesi bitir. Yazdıqları tamam-kamal oldu, yoxsa ala-yarımçıq… bir ana bilir, bir də Yaradan. Süddən kəsməklə ana sanki bətnində, qucağında böyütdüyü bu yeni insanla doğmalığının maddi bağını kəsir, sanki onu öz müstəqil dünyasına buraxır. Həyatdakı təcrübəsi 1 il belə olmayan bu kiçik varlıq əslində həm fiziki, həm mənən önündəki həyata hazır olmalıdır. Artıq körpə öz xarakterini nümayiş etdirməyə, etiraz edə, israrla tələb etməyə, hansı növ oyuncaqlarla oynayacağına, kimin qucağına gedib kimdən üz döndərməyə qərar verməyə başlayır.
Ana südü körpənin bütün xəstəliklərə, çətinliklərə qarşı ucaldılan qala divarlarıdır. Nəhayət, kəsiləndə ana südü sonuncu qorumasını da verir – güvəndiyi bir adam tərəfindən haqsızlığa düçar olduğunu hiss edən insan həyatda ilk immunitetini qazanır. Süddən kəsilən körpə ilk dəfə çətinlikdən çıxış yolu axtarmağı, ilk dəfə öz kimliyini göstərməyi, ilk dəfə seçim etməyi öyrənir. Körpəyə ilk dəfə işarə verilir ki, mənəvi bağlılıq mədədən, maddiyyatdan keçmir, sevgi məsafədən asılı olmadan da insanları nurlandıra bilir. Onun qanına hopdurulur ki, hər şeyin bitdiyi an yeni bir səhifənin açılmasıdır. Əsas odur ki, sevgi bağı qırılmasın…
Bəli, əhəmiyyəti böyük olsa da, südün sonuncu dərsi bir az sərt olur, “ədalətsiz” görünür. Maraqlıdır ki, sonralar insan heç cür həmin anı xatırlaya bilmir. İlk sevgisini, ilk uğurunu, ilk uğursuzluğunu heç vaxt unutmayan insan həyatının ilk sınağını heç cür xatırlamır. Əslində, bu dərs haradasa onun şüuraltında özünə yer edir, yaxşı edilmiş peyvənd kimi, məqamı gələndə öz işini görür. Belə olmasa, körpə onu “incidən” ananın qucağına yenə sığınmaz, qollarını açıb uça-uça üstünə qaçmaz. Bu peyvənd ona bağışlamağı, olanlardan dərs çıxartmağı, həyatı boyu neçə dəfə sıfırdan başlamağı öyrədir.
Çoxları düşünər ki, insanın həyatının ilk 6-8 ayında baş verənləri bu qədər böyütməkdə məqsədimiz nədir?! Məqsədimiz varlığına alışdığımız və əhəmiyyətini yalnız qida səviyyəsinə endirdiyimiz ana südünə fərqli bir baxış bucağı açmaqdır. İnsan adlı varlığın maddi həyatı zatən “bir damla sudan” başlamırmı? Məqsədimiz insanın kimliyinin formalaşmasında o “bir damla su” ilə yanaşı, o qısa müddətdə aldığı ana südünün də necə bir rol oynadığını xatırlatmaqdır.
Maraqlıdır, insan ömrü boyu dönə-dönə “süddən kəsilər”. Ətrafına boylananda ümidi, arzusu lap yaxında olsa da, qadağan pərdəsinə tabe olan neçə-neçə dolub-boşalan gözlər, sevgisi azalan nəfəslər, küskünlüklə büzülən dodaqlar, gizlədilən göz yaşlarını görmək mümkündür. Yəqin belə anlarda onu sınmağa qoymayan, sıfırlanmış həyatında yeni hesablar açmağa cəsarətləndirən məhz ilk peyvənd – süddən kəsilən məqamı kömək olur.
Çiçəyin doğuluş səadəti (1,2013)
İncə bir çiçək torpağın bağrını yara-yara günə tərəf uzanır. Onun əzablarını yüngülləşdirmək üçün üzərindəki torpaq qatını təmizləmək istəyirsən… Çiçək açmadan, gün üzü görmədən solur…
Çiçəyi elə gözəl, elə incə edən onun çəkdiyi əzabdır. Onun məqsədi o əzablara qalib gəlib, qara torpağın sərt üzünü görəndən sonra zərif gün şüalarının ləzzətini daha yaxşı hiss etməkdir.
Bəlkə də elə qara torpaqdan, elə zərifliklə çıxmağıdır çiçəyi sevdirən…
“Kaspi”dən
“Nəsimi” kitabının hərfləri (27.05.2019)
Keçmiş illərdə dəryadan inci çıxarmaq üçün qəvvaslar dənizə baş vuranda birdəfəyə götürdükləri 5-6 balıqqulağından ən yaxşı halda 1-2 dənə mirvari dənəsi çıxardı, ya çıxmazdı. Hər nə qədər o aləmin gözəlliyi, axtarış həyəcanı insanı valeh eləsə də, o dərinlikdə daha artıq qalmağa insan ciyərləri tap gətirmir. Beləcə, 10 gözəl mirvari dənəsi əldə eləmək üçün ən azı 10 dəfə o dərinliyə dalmaq lazım gəlirdi. Düzdür, bu gün xüsusi avadanlıqda artıq süni mirvari yetişdirilir, ancaq yenə də okeanın düz dibində təbiətin özünün yetişdirdiyi inci dənəsinin dəyəri tamam başqadır, heç bir haqq-hesaba sığmır.
Azərbaycanda “Nəsimi ili” elan olunandan bəri bu dahi mütəfəkkir haqqında deyilən sözlərin sayı artıb. Fərqli baxış bucaqlarından fərqli məzmunda, ən vacibi isə, hər kəs öz düşüncəsi və mənəvi dünyası səviyyəsində Nəsimini təqdim edir. Dilçilər, ədəbiyyatçılar, tarixçilər, mətnşünaslar yeni faktlar, əlyazmalar üzə çıxarır, bacardıqları qədər daha çox qaranlıq səhifəyə işıq salmağa çalışırlar. Beləcə, 650 il sonra Nəsiminin portretinə yeni cizgilər əlavə edilir, şeirlərində həqiqətə aparan yeni ipucları tapılır, bəzən illərlə həqiqət kimi qəbul edilənlərə qarşı şübhə toxumu səpilir, hətta həqiqətdən sapdıran iddialar da səsləndirməkdən çəkinmir. Nə qədər qəribə səslənsə də, belə bir “mövqe yarışmasında” fəlsəfə nümayəndələri nisbətən arxada qalır. Səbəb Nəsiminin fəlsəfəsinin ağırlığı, spesifikliyi də ola bilər, günün innovativ, kreativ, aktual məsələləri yanında bu hikmətin orta əsrlərdən qalma “dərviş cübbəli” təsiri bağışlaması da. Yalnız bu hikmətə dərindən bələd olandan sonra anlamaq mümkündür ki, bu cübbənin altında insanlığın zaman və məkana sığmayan nüvəsi, mənəviyyatın özəyi var.
Nəsimi dibi incilərlə dolu bir dəryadır. Ancaq nə qədər zəngin olsa da, o qədər dərindir ki, ora baş vuran uzağı 1-2 inci götürə bilir. Belə inciləri süni yetişdirmək mümkün deyil, buna cəhd etsələr belə. Bu səbəbdən Nəsimi sözünü anlamaq üçün yalnız o dəryaya baş vurmaq lazımdır, başqa cür mümkün deyil. Əslində, “Zərrəmənəm, günəşmənəm” deyən şair zərrə kimi könüllərə dolub, günəş olub gözləri aydınladır və hər insanın bəyan etdiyi elə öz şəxsiyyəti, öz kimliyi olur, çünki Nəsimi zatən “bəyana sığmır”.
Bu məqalə o dərinlikdən götürə bildiyim yalnız bir incinin gözəlliyinə həsr edilib – Nəsimi şeirlərindəki bəzi hərflərə.
Hikmətə aparan açar-hərflər
Nəsimi hikmətindəki hərfləri anlamağın tək yolu var – Qurani-Kərim. Qurani-Kərimi anlamağın yollarından biri isə təsəvvüfdür. Biz də bu yola düzəlib gedəcəyik.
Qurani-Kərimin “İmran ailəsi” surəsində deyilir “Kitabı sənə nazil edən Odur. O Kitabın bir qismi mənası aydın ayələrdir ki, bunlar Kitabın anasıdır. Digərləri isə mənası aydın olmayan ayələrdir. Qəlblərində əyrilik olanlar fitnə-fəsad törətmək və istədikləri kimi yozmaq məqsədilə mənası aydın olmayanın ardınca düşərlər. Onun yozumunu isə Allahdan başqa heç kəs bilməz. Elmdə qüvvətli olanlar isə deyərlər: “Biz onlara iman gətirdik, hamısı bizim Rəbbimizdəndir”. Bunu isə ancaq ağıl sahibləri dərk edərlər” (Quran 3/7). Birinci tip ayələr əsasən tarixi, əxlaq prinsiplərini ehtiva edir. Bunları oxuyan öyrənir ki, bəşər tarixində imanlı və imansız insanların arasında necə mübarizələr gedib, bu mübarizədə insanın gücünü artıran və əksinə, onu acizləşdirən faktlar hansılardır, öz şəxsi davranışlarından tutmuş, ailəni, cəmiyyəti idarə etmək üçün hansı prinsiplərə sadiq qalmalı, hansı normalara riayət etməlidir. Gördüyü işlərin qarşılığı haqqında məlumatlar da bu qəbildən olan ayələrdir. Dini nöqteyi-nəzərdən bu qarşılığın cənnət-cəhənnəm olduğunu desələr də, burada hər əməlin istər cəmiyyətdə, istərsə də öz şəxsində necə bir əks-səda doğurmasını da qeyd etmək mümkündür. Bu baxımdan, Qurani-Kərim bir tarixi mənbə rolunu da oynaya bilir, bir əxlaq kodeksi də. Maraqlıdır ki, bəzən elmi kəşflərin izini də belə ayələrdə tapmaq mümkün olur.
İkinci tip ayələr açıq mətnlə verilməyib və onları anlamaq üçün daha dərindən düşünmək lazım gəlir. Onlar sanki bir ayna rolu oynayır. Hər insan öz ağlının, əxlaqının və mənəviyyatının əks sədası olaraq ya onlara istinad edərək “fitnə-fəsad” törədər, ya da qazandığı elmindən, ağlından və Allaha olan imanından istifadə edərək Yaradandan ona verilmiş həqiqəti dərk edər. Belə ayələr arasında “kəsik hərflər” – “hurufu muqatta`” xüsusi diqqətə layiqdir. Onlara münasibət heç vaxt birmənalı olmayıb. Bəzi hədisçilər onları Quranın sirri adlandırıb ümumiyyətlə, şərh edilməsini qadağan edib. Bir sıra təfsirçilər isə əksinə, onları açmağa ciddi-cəhd göstərib və əsasən həmin hərflərlə başlayan sözlərdən cümlə qurmaqla yenə də Qurani Kərimin hər hansı hökmünü təsdiqləmə çalışıblar. Yalnız onu əlavə edək ki, bu hərflərin mənasını açmağa göstərilən cəhdlər nə qədər maraqlı, uğurlu olsa da, həmin şəxsin təfəkkürü səviyyəsində qalıb, başqaları tərəfindən qəti hökm kimi qəbul edilməyib.
Təsəvvüfdə məsələ nisbətən fərqlidir və dediklərimizi Mənsur Həllacın nümunəsində izah edək. Belə ki, onun “Ta sin” əsəri “Nəml” (Qarışqalar) surəsinin başlığında olan iki hərfin – ta və sin-in nə təfsiri, nə də izahıdır. Ta və sin-in izahı bütöv o surədir. Hər insan onu oxuyanda məhz onun üçün nəzərdə tutulmuş ta-sini anlayır. Əslində isə, Həllacın sözləri ilə desək: “Arif – görəndir, mərifət – əbədi olanladır [Allahladır]. Arif öz irfanı ilədir, çünki o, öz irfanıdır, irfanı da odur. Mə‘rifət isə bunun arxasındadır, Məruf (tanınan, Allah – K.B.) isə bunun arxasındadır. Haqq Haqdır, xəlq – xəlqdir, vəssalam”.
Eyni mövqeni, yəni ayrı-ayrı hərflər, yaxud sözlər vasitəsilə öz fəlsəfəsini – Yaradanın məhz onun ruhuna üflədiyi həqiqəti bəyan etməyi başqa sufi mütəfəkkirlərdə də rast gəlmək mümkündür. Nəsimi də bu üsuldan istifadə edib, yəni öz düşüncəsini çatdırmaq üçün hərflərdən açar kimi istifadə edib. Hərflərə belə yanaşma olanda düşüncə, təbii ki, “kəsik hərflər”lə məhdudlaşmır və bütün hərflərə şamil edilir. Yəni hər hərfin müəyyən bir ilahi həqiqətin açarı olmaq “missiyası” var. Axı, müəllifliyi İbrahim peyğəmbərə şamil edilən qədim “Yaradılış Kitabı”nda (Yetsir Səfəri) Allah təalanın məhz 32 yolla (22 hərf və 10 gizli yol) xəlq etdiyi deyilir.Yaradanın hikməti nə qədər sonsuz olursa olsun, insan yalnız öz düşüncəsi hüdudunda nə isə anlamağa qadirdir. Bu hüdudu təyin edən hərflərdir. Axı hətta irrasional təfəkkürün də anladıqları müəyyən hərflər vasitəsilə ifadə olunur. Biz hərf deyəndə həm sözün, həm səsin, həm də rəqəmlərin ilk anını, başlanğıcını və ifadəsini nəzərdə tuturuq. Nəsiminin təbiri ilə desək,
Nunü eynin, mimü dalın tilkə ayatül-kitab,
Lövhi-məhfuz oldu üzün, hüvə Qur’anün mübin.
Şeirlərdə söhbət əsasən 32 və 28 hərfdən (samitindən) gedir. Bu hərflərin sayı haqqında kifayət qədər sanballı tədqiqatlar var, hətta 32-nin fars deyil, məhz türk əlifbasındakı hərflərin sayına işarə edilməsi faktı da vurğulanıb. Biz məsələyə nisbətən fərqli tərəfdən işıq salaq.
Qədimdən bəri hərflərə münasibətdən belə nəticə çıxartmaq olar ki, məhz ehtiva etdikləri həqiqətlərə istinadən müqəddəs mətnlərin hərfləri də müqəddəs hesab edilib. Bununla yanaşı, insan həqiqəti hansı dildə dərk edirsə, ruhu Yaradanla hansı dildə ünsiyyət qurusa, o dilin hərfləri də ilahi həqiqətin açarı rolunu oynayır. Azərbaycan dilinin əlifbası 32 hərfdən (9 sait 23 samitdən) ibarətdir. Nəsimi dönəmində də 32 idi (yalnız samitlər). Sələflərimizin məntiqi ilə düşünsək, bizim üçün bu gün müqəddəsliyə aparan yollar məhz bu hərflərdən başlamalıdır. Bununla yanaşı, əhəmiyyətli bir incəlik unudulmamalıdır – müqəddəs kitabın əlifbası. Nəsimi düşüncəsini izləsək, belə qənaətə gəlmək olar ki, o, Qurani Kərimin öyrətdiklərini 28, öz ruhuna üflənən həqiqətləri isə 32 hərflə dərk edib. Axı, “ənə`l-Həqq” zirvəsinə ucalan insanın ruhu ayrıca Yaradanından da nələr isə öyrənir. Bax, o öyrəndikləri ana dilinin hərflərində olur! Onun “Otuz iki” rədifli şeirindəki kimi desək,
Vəhyü ilhamü ya nəbiyyü vəli,
Verən, alan əyan otuz ikidir.
Hərflərin Nəsimi təqdimatı
Nəsimi hərflərə iki cür müraciət edir – bütöv sözləri hərf-hərf çözməklə və ayrı-ayrı hərfləri izah etməklə. Söhbət burada heç də həmişə Qurani Kərimin “kəsik hərflər”indən getmir. Onu da əlavə edək ki, Nəsimi məhz müvahhid, yəni Allahın vahid olduğunu qəbul edən insan (!) mövqeyindən yazır:
Üzündə gərçi ayəti oldu otuz iki,
Hər birisi müvəhhidə yüz min nişan olur.
Axı, bütün yazılanlar, hətta Yaradana qoyulan adlar da məhz insanın düşüncəsinin məhsuludur, yaxud onun idrakı üçün verilən bələdçidir. Nəsiminin şeirlərinin birində insan-Yaradan münasibətini belə göstərir:
Bavü sin mim üçün bəşarətdir,Əlifü lamü ha işarətdir.
Allah Təalanın zatı bütün hərflərin, adların fövqündədir. Hətta Onun adındakı “Əlifü lamü ha” hərfləri Allahın özünü ifadə edə bilməz. Ancaq Onun adı (“bismi”) – “ba sin mim” Haqqın – Allahın – əlif-ləm-ha yoluna düzələn bəşər üçün işarədir.
Bil ki, mə’nası: münzil oldu kitab,
Bu, banın nöqtəsində surətdir.
Hz. Əlinin məlum kəlamında deyilir ki, “Quranın mənası Fatihədə, Fatihəninki bismillahda, bismillahınkı bə hərfindədir. Mən bə hərfinin nöqtəsiyəm”. Əvvəla, bütün ariflərin leksikonunda olduğu kimi, Hz. Əlinin də “Mən”i bütün kamil insanlara şamil edilir. İkincisi, Nəsiminin də iddiasına görə, həm Yaradana, həm yaradılmışa işarə edən hərflərin başlanğıcı nöqtədir. O nöqtə İnsandır. Bu yaradılmış dünyanın dərkinin başlanğıcı və sonu olan İnsan! Bütöv bir həqiqətin yanında nöqtə qədər kiçik, ancaq nüvə qədər vacib olan İnsan! Bütün mikrokosmun ehtivası kimi makrokosm olan İnsan! Məhz bu məqamdan çıxış etməklə, 32 hərfin insan üzündə və bütün varlığında əks olunması faktını anlamaq mümkündür:
Otuz iki hürufu kim, üzündən həqq əyan etdi,
Bəşarət bu idi həqdən, xətdindən tavü ha gəldi.
“Ta ha” Qurani kərimin 20-ci surəsinin ilk “kəsik hərfləridir”. Lakin beytdə daha böyük bir mətləb gizlidir. Surənin bir ayəsində deyilir: “Göylərdə və yerdə, onların arasında və torpağın altında nə varsa Onundur”. Bu surə Musa peyğəmbər nümunəsində Allahın istədiyi bəndəsinə yardım etdiyini və ona ilahi həqiqətləri açmasını bəyan edir. Növbəti ayədə də deyildiyi kimi, “Sən ucadan söyləsən də, gizlətsən də, O sirri və gizlini bilir”. Bəli, insan özü bilsə də, bilməsə də, bunu bəyan etsə də, etməsə də, o, özündə 32 hərfin – yaradılışın, Haqqın həqiqətini özündə ehtiva edir.
Burada diqqət yerilməli daha bir məqam Nəsiminin “ta vu ha”nın xətdən gəlməsini bildirməsidir. Həllac “Ta va sin” əsərində yazır: “Nöqtə hər xəttin əslidir (təməlidir), xətt tamamilə nöqtələrin toplusudur. “Xətt üçün” nöqtə vacibdir, nöqtə üçün xətt. Hər düz və ya əyri xətt nöqtənin özündən hərəkətlidir. Onun üzərində yerləşən hər bir şeyi hər kəs görür və o, iki nöqtə arasında nöqtədir. Bu, müşahidə edilən və gözlə görülən hər bir şeydə Haqqın təcəllisinin görünməsinin dəlilidir. Buna görə də söylədim: “Mən bir şeydə Allahdan savayı bir şey görmədim”. Ta və ha Allahdan bəndəsinə uzanan həqiqət xəttinin üzərində yalnız iki nöqtədir. İnsan məhz belə nöqtələri dərk edə-edə bütöv xətti görə, dərk edə bilər və kamil məqama çatar.
Belə günün etmək olar ki, hər hərfin özünün bir hikmətə açar olması ideyası ilə Nəsimi 28 və 32 hərfin hər birinə həsr olunan bir neçə beyt yazıb. Əslində, bu üslub, yəni hərflərin “yozulması” – “akrostix” qədim dövrdən məlumdur. İlk hərflərlə gizli dua bildirər, yaxud bir ada işarə edilərdi. Sonralar şairlər bundan geniş istifadə etməyə başladılar. İslam alimləri hərfləri kitablarının başlığı kimi də istifadə edirdilər. Təbii ki, Nəsimi də bu ənənədən kənarda qalmayıb. Məsələn, onun şeirlərinin birində Allahın təkliyinin rəmzi olan əlif haqqında deyir:
Əlif – Allah, sidrə boyun münəhadır müntəha,
Çün cəmalındadır ərrəhman aləl-ərş istiva.
Yeri gəlmişkən, vurğulayaq ki, həm Allah və Əhəd (tək – Allahın adlarından biri) sözlərinin ilk hərfi olmasına, həm də bir (1) rəqəmini ifadə etdiyinə görə, əlif hər zaman Yaradana işarə edir. Nəsimi şeirlərində çox sadə yol tutur – hər hərfi onunla başlayan sufi terminlə izah edir. Məsələn, sad – sadiq, fə – fəna, kəf – kəlimullah və beləcə hər biri haqqında bir neçə şərh. Başqa sözlə desək, Nəsimi hərflər vasitəsilə gah aşiq, gah da arif kimi öz düşüncələrini dilə gətirir. Axı, insan yalnız ilahi varlıq deyil, həm də bir sosial, bioloji varlıqdır və hərflər də buna işarə edir. Beləcə, Nəsimi hərflərə həsr etdiyi beytlərdə yalnız irfandan danışmır, öz hisslərini də dilə gətirir.
Nəsimi hərflərin zahiri görkəmini də nəzərdən qaçırmır. Əhəmiyyətli məqamdır ki, burada ön plana onların yazılış şəkli olsa da, yenə də batini məna unudulmur. Məsələn, qaşların “qabi-qövseyn”ə – iki yaya bənzəməsi nə qədər poetik səslənsə də, işarənin Qurani-Kərimdə könülün Yaradana “iki yay məsafəsi qədər yaxınlaşması” (Quran 53/9) daha əhəmiyyətli məqamdır. Maraqlı bənzəyişlərdən biri də əlif-nun (nunü-əlif) tandemidir.
Fatihədir anın üzü, nunü əlifdir ayəti,
Səllü və səlləmü əla surəti-canfəzayinə!
Qurani Kərimin 68-ci surəsi nun-la və “And olsun qələmə” ayəti ilə başlayır. Həllacın məlum ifadələrinin birində deyir ki, “Yazan da, Yazdıran da Allahdır, mən və əlim sadəcə alətik”. Zahiri bənzəyişi və ehtiva etdiyi həqiqəti qarşılaşdıranda belə bir məna güman etmək olur: Əlif – Allahın təkliyinin rəmzidir, eyni zamanda qələmə bənzəyir, Yazandır. Nun isə mürəkkəb qabına bənzəyir, həqiqət aləmidir. Deməli, əlif-nun Yaradanın yazmağının, yaratmağının rəmzidir. Maraqlı məqamlardan biri də beytdəki nunü-əlif ərəb dilində “biz” mənasında olmasıdır. Qurani Kərimdə Yaradan daha çox “biz” adı ilə danışır. Burada diqqəti Nəsiminin, o cümlədən digər ariflərin də tez-tez müraciət etdiyi “Fəth” surəsinin birinci “İnnə fətəhnə” – “həqiqətən biz qələbə qazandırdıq” ayəsinə yönəldək.
Surətin mahiyyətin təfsir edər inna-fətəh,
Hüsnünün keyfiyyətidir bəs əla-xülqil-əzim.
Axı, insan yalnız Yaradanın ona verdiyi imkanlar hüdudunda nə isə dərk edib, yaradan ola bilər.
Əvvəldə dediyimiz bir fikrə təkrar qayıdaq: Nəsimi məhz Allahını tanıyan, yaradılışını dərk edən İnsan mövqeyindən çıxış edir. Bu maddi dünyanın faniliyini, mənasızlığını göstərən beytlərin birində şair deyir:
Əsli dənidir dünyanın, zatında yoxdur bir əlif,
Tərkibinə gəl bax anın, şol yavü nunü dalına.
Qəribədir ki, “ya nun dal” – (bu) dünya sözünün tərkibində əlifin – Yaradanın olmamasını da onun mənasızlığı sırasına yazır. Bəli, dünya məhz yaradılmışdır, əzəli deyil.
Nəsimi poeziyası başdan başa hərfərin sirrinin bəyanıdır və o, bunu məntiqli şəkildə, Qurana istinad edərək və bir an olsun əlif-siz – Allahsız qalmadan edir.
“Ol” əmrinin Nəsimi poeziyasında əks-sədası
Nəsimi tez-tez kəf və nun hərflərinə – yaradılış prosesinin əvvəlinə müraciət edir. Qurani-Kərimin Yasin surəsinin 82-ci ayəsində Allah Təalanın bir şeyi “Ol” – “Kun” – əmri ilə var edir.
Kafü nun əmrindən oldu mayəkun məkan ilə,
Gər bu lövhün əbcədisən, nun ilə kafın qanı?
Yaradan hər şeyi yoxdan məhz bu əmrlə, Nəsiminin təbiri ilə desək, bu iki hərflə var edir. Onu da əlavə edək ki, bu əmr Yaradanın həm Zatı, həm sifəti – sözüdür.
Kafü nun əmrində oldu kainat,
Həm sifatdır kafü nun, həm eyni-zat.
Kafü nundan vacib oldu mümkünat,
Bil ki, sənsən aləmi-zatü sifat.
Ancaq Nəsimi daha da dərinə gedir və İnsanın da bir yaradan olmağına diqqət çəkir. Allah Təalanın yaratdıqlarını tanıdan hərflər/sözlər, rəqəmlər, səslərdir. Şair sözün üzərində dayanır:
Kafü nundan vücuda gəldi cahan,
Əgər anlar isən, əyandır söz.
Hər şey adı ilə tanındığı kimi, İnsanın da kimliyi, dəyəri, missiyası məhz dediyi Sözlə bəlli olur. Bəli, İnsan Yaradanın xəlifəsi olaraq özü də bir yaradandır, sadəcə Onun qoyduğu hədd çərçivəsində və Onun verdiyi imkanlarla. Kafi-nun-la xəlq edilən insan üçün söz həm öz yaratdığıdır, həm də yaratmasının vasitəsidir. Bu baxış bucağından götürəndə, söz məhdud deyil, təfəkkürün ölçüsünə görə böyüyə, kiçilə bilər.
Qurani Kərimdə deyildiyinə görə, “Yer üzündə ağaclar qələm, dənizlər mürəkkəb olsa, bunun yeddi qatı da əlavə edilsə də, Allahın kəlmələrini yazmağa yetməz” (Quran 18/109, 31/27). Belə bir sonsuz dəryadan qidalanan ruhun, Yaradanın yer üzündəki xəlifəsinin deyəcəyi söz bitərmi?! Ən nəhayət, İnsan özü bir nöqtədən yaranan Sözdür.
Mən ərş ilə fərşü kafü nunam,
Mən şərhü bəyan, bəyan mənəm mən!
Məlum qüdsi hədisdə deyilir ki, “Mən gizli xəzinə idim (kuntu kənzən – K.B.), tanınmaq istədim və xəlqi yaratdım”. Yaradanı tanıdan yaratdıqlarıdır, çünki hər varlıqda onun Yaradanının izi var. İnsan həmin izi, nişanəni nəinki açan, tanıdan tək varlıqdır, eyni zamanda, o nişanənin özüdür:
Həqdən gələn kəlamın mö’cüzdür, ey Nəsimi,
Sənsən ki, küntü kənzin əsrarına bəyansan.
Bəli, Nəsimi əmindir ki, hər sözü ilahi qatdandır və bu dili, bu varlığı, bu idrakı ilə məhz “tanınmaq istəyən Yaradanın” bəyanıdır. Maraqlı bir məqam yaranır, Allah tanınmaq istədi və yaratdı və bütün qüdrətini tanıtmaq üçün insanı yaratdı.
Kövni-məkandır ayətim, zatidürür bidayətim,
Sən bu nişanla bil məni, bil ki, nişana sığmazam.
Bu məqalə hər qəzəldən bir misra, bir beyti ancaq ehtiva edə biləcək həcmdədir. Nəticədə, Nəsimidən yaza-yaza onun üslubunu mənimsəmiş olduq – hər mətləbə bir işarə verib digərinə keçdik. Onu da vurğulayaq ki, yazdıqlarımız bütöv bir mənzərənin, daha doğrusu, bir həqiqətin hissələri, sözləridir. Bəzən belə güman edirlər ki, Nəsiminin Qurani Kərimlə əlaqəsini, ondan qidalandığını inkar etməklə onun düşüncəsinin azadlığını, sonsuzluğunu sübut edirlər. Halbuki, unutmaq olmaz ki, Qurani-Kərim zahiri dünyanın həqiqətlərinə yönəltməklə yanaşı, bilavasitə insanın batini dünyasını da anladan bir Kitabdır. İnsanın sadəcə ətdən-sümükdən deyil, həm də ruhdan-könüldən ibarət olduğunu da bəyan edən müqəddəs Kitabdır. İnsana belə bir böyük qüdrət sahibi olduğunu hiss etdirən də Qurani Kərimdir:
Mən mülki-cahan, cahan mənəm mən!
Mən həqqə məkan, məkan mənəm mən!
…
İnsanü bəşərsən, ey Nəsimi,
Həqq der ki, haman, haman mənəm mən!
Yorğun başlar, sönmüş baxışlar (20-22.04.2019)
Ömrümdə heç vaxt nə sirkdə, nə də heyvanxanada olmuşdum. Bir canlının məcburən başqasının tamaşasına çevrilməyinə, birinin barmaqlıq arxasından mənə baxmasına dözə bilmirəm. Ancaq keçən il Pakistanın Lahor şəhərində səfərdə olanda nə düşündümsə, yaxınlıqdakı heyvanxanaya getdim. Əslində, ümid elədim ki, belə böyük heyvanxanada bəlkə barmaqlıq olmaya.
İlk gördüyüm mənzərədən necə sarsıldımsa, təəssüratından bu gün də qurtula bilmirəm. Böyük bir məkanda nəhəng bir gərgədan var idi. Qəfəsin ətrafındakı kiçik uşaqlar səs salıb onu ora bura qovurdular, o yazıq da vurnuxa vurnuxa qalmışdı. Nəhayət yoruldu, bir daş səkiyə yaxınlaşıb başını onun üstünə qoyub quruyub qaldı. Daha heç bir səsə reaksiya vermədi. Tamaşaçılar bir az da qışqırışıb bezib dağıldılar. Yadıma Nitsşenin xəstə vaxtında çəkilmiş rəsmi düşdü – susqun, yorğun, tamaşaçılara qarşı tam laqeyd. Gərgədan mənə Nitsşedə nəzərdən qaçırtdığım bəzi şeyləri də “göstərdi”. Bu mənzərədə məni sarsıdan iki şey oldu. Biri onun gözləri, biri də yorğun başını daş səkinin üstünə qoyması.
Gərgədana baxanda ilk düşündüyüm şey bu oldu: azadlıqda hamını qorxuya salan, qarşısına çıxan hər şeyi qeyd-şərtsiz dağıdıb tökən bu nəhəng varlıq necə aciz, necə yazıq bir vəziyyətdədi. Yəqin indi o, özünün bütün gücünə, bütün heybətli görkəminə nifrət edir. Balaca bir uşağın səsindən hürküb qaçan gərgədan belə məkanda bir meymundan daha aşağı səviyyədə qalıb. Meymun oturub insanın çiynində, halından məmnun şəkildə gələn turistlərlə rəsm çəkdirir. Sahibinə pul qazandırdığına, əllaməlik edib hər kəsi güldürdüyünə görə “hörmət yiyəsidir”. Bu əntər balası o qədər azaddır ki, kefi istəyəndə sahibinin başına çıxır, bezəndə turistin başına bir qapaz da ilişdirə bilir. Yazıq gərgədanın isə nə bir estetik görkəmi var, nə də insanları əyləndirə bilir. Olanı qopanı gücüdür ki, burada da o lazım deyil. Heç cür anlaya bilmir ki, onu niyə burada saxlayırlar. Üstəlik, hər yeri dəmirlə, betonla elə bərkidiblər ki, gücünü sınamağa şəraiti də yoxdur. Hə, ona hörmət verən bir qarışlıq buynuzu var, imkanı olsa, onu özü insanlara bağışlayar ki, təki əl çəksinlər ondan.
Gərgədanın gözlərinə baxa-baxa içim sıxıldı və rəsmini çəkəndə çalışdım ki, qəfəsin barmaqları düşməsin.
Bəli, nə qədər qəribə səslənsə də, bu küskün, sönük gözləri insanda da görmüşdüm – xəstə Nitsşedə. Cəmiyyətdə gördüyü və barışa bilmədiyi ədalətsizliklər bu dahi insanı o baş bu başa qovdu, hürkütdü, içini qaraltdı, nəhayət, bütün ümidlərini öldürdü. Onun öz sözləri ilə desək, cəmiyyətin yuvarlandığı uçuruma baxa-baxa onun öz içində bir uçurum açıldı. Əsərlərinin birində o, haray salmışdı ki, “Bədbəxtlik! Artıq özünə nifrət etməyi bacarmayan ən alçaq insanın zamanı yaxınlaşır”. Bu baxışlar o bədbəxtliyə dözməyən, mənliyi çat verib çökən varlığın …məğlub baxışlarıdı. Nitsşenin bir tək bacardığı fəlsəfəsi, bildikləri idi. Elə ki, onu öz mühitindən ayırdılar, elə fəlsəfəsi ilə bir yerdə döndü oldu muzey eksponatı. Maraqlıdır, istər insan olsun, istərsə də, heyvan… ümidləri öləndə necə yazıq, necə laqeyd olurmuş.
Hər varlıq öz mühitində olmayanda aciz duruma düşür, malik olduğu, qürur duyduğu ən yüksək keyfiyyəti çəkə bilmədiyi yükə çevrilir. Xərclənməyən potensial sanki ruhunu zərcirləyir. Böyük gücü, xüsusi istedadı olsa da, onun varlığını yoxluğunu öyrənməyə imkanı da olmur, ən kiçik səsdən hürküb, başını gizlətməyə yer axtarır. Belə gözlərə baxmaq belə əzab verir adama.
Sonra düşüncələrim bu dar qəfəsdən, Nitsşenin ağ-qara rəsmindən kənara çıxdı. Bəli, insan bu maddi dünyanın dar qəfəsinin içində vurnuxa-vurnuxa özünə bir gün ağlamağa çalışır, qazandıqları – var-dövləti, övladları üzərində əsə-əsə hər səsdən, hər kəsdən qorxur. Yalnız öz ruhunu tanıyan bilir ki, bu dəmir barmaqlığa bənzəyən maddiyyatdan kənarda da öz insanlığını yaşaya bilər, öz gücünü – missiyasını həyata keçirə bilər. Əks halda, yavaş-yavaş ruhu sönər və bu sönmüş ümidləri ilk göstərən, əks etdirən gözlər olur. Nitsşenin gözləri nə demək istədiyimi daha aydın çatdırır: “Tanrısı ölmüş”, gözəlliklərdən məhrum qalmış, elə öz içində yaranmış uçurumun düz dibinə yıxılmış və təkrar qalxmağa taqəti qalmamış, könlünün ilahi aləmə qapıları bağlanmış gözlər belə baxır…
Məni sarsıdan ikinci şey, gərgədanın başını daş səkinin üstünə qoyması oldu. Yalnız bundan sonra fikir verdim, gördüm ki, gərgədanın başı o qədər böyükdü ki, onu elə-belə sallayıb dura bilmir, mütləq altına dayaq verməlidi. Yadıma yorğun başlar düşdü. Təsəvvür elədim ki, bu yaşlı gərgədanın başının içində, Allah bilir, nələr var. Yanında bir gərgədan-dostu da yoxdu ki, heç olmasa dərdləşə, başını yoran, ağırlaşdıran bu qədər xatirəni, dərd-səri, şikayəti paylaşa, yüngülləşə. Ona yemək verən nəzarətçi nə bilsin ki, bu heybətli bədənin içində bir yazıq ürək çırpınır. Yenə yadıma Nitsşe düşdü… Xəstə Nitsşeni “eksponata” döndərən bacısının gərgədan nəzarətçisindən fərqi varıydımı, görəsən? Yazılarının birində yazırdı ki, kaş, bir tələbəm olaydı, bildiklərimi ona öyrədib, yüngülləşəydim, irəli getməyə gücüm çataydı. Beləcə, yüklənən başını qoymağa yer tapmadı. Onu yüngülləşdirməyə heç nəyin gücü çatmadı, danışmağın da. Buna görə, Nitsşe səssizliyi ilə bu günah dolu dünyaya üsyan etdi. Əcəba, onun arzu elədiyi fövqəlinsan budurmu?! Bu basın nələr düşündüyünü, nələr çəkdiyini yalnız ürək bilir. Bu gərgədan da bütün hirsini, üsyanını səssizcə dayanmaqla bildirir. Deyilənə görə, xəstələnəndən sonra Nitsşe artıq heç vaxt danışmayıb. Necə ki, dahi heykəltaraş qadın Kamilla Klodel də dəlixanaya salınandan sonra heç vaxt daşlara ruh verə bilməyib.
Həqiqətən də, bəzən insanın başı o dərəcədə yorulur ki, bax, bu gərgədan kimi, bir dayaq axtarır ki, onun üstünə qoyub, səssizcə dayansın. Heç fikir vermisinizmi, Sizifin gözləri şəkillərdə görünmür. İnanıram ki, bitib-tükənməyən yükünü daşımaqdan bezməyən o insanın gözündə yəqin ümid işartısı tapmaq olar. Olmasa, o yükün altında əzilərdi. Bəli, vay o haldan ki, başı hərləməyə bədənin gücü çatmaya, yaxud gücü çatsa da, iradəsi çatmaya.
Susmaq kimi güclü bir üsyan varmı görəsən? Yox, mən insanın dilinin susmasından deyil, ruhun susmasından danışıram. Çünki könül susmayanda dilə əhəmiyyət vermədən öz istəklərini çatdıra bilir. Mövlananın dediyinə görə, qamışlıqdan kəsilən qamışın geri dönməyə ümidi var. Buna görə də o, bağrı para-para olsa da, dərdini danışır. Təsəvvür edin ki, o ümid yoxdur. Bax, onda o neydən heç bir səs çıxmaz, çünki səsinin eşidilib eşidilməməsi artıq maraqlı olmazdı onun üçün, o öz səsini unudub, eşitmək istəməzdi.
Çox nahaq getdim o heyvanxanaya…
https://www.kaspi.az/az/yorun-baslar-snmus-baxislar
22.04.19
Dühanın qisası (12.08.2017)
İllər əvvəl, hələ orta məktəbdə oxuyanda dahi bəstəkar Motsart haqqında bir filmə baxmışdım -“Amadey”. Film mənə çox ağır təsir eləmişdi və mahiyyətini anlamadığım böyük bir sual işarəsi qoymuşdu qarşıma. O vaxta qədər mən elə bilirdim istedadlı adamları hamı sevir, qoruyur. İndi fövqəladə dühaya sahib bir insanın sürətlə qocaldığının, cingiltili gülüşünün öləziməsinin, solmasının şahidi olmuşdum. Motsartın gözlərindəki vahimənin onun gülən dodaqlarını əyməsi mənzərəsi heç cür məni rahat buraxmırdı. Sonralar da başqa bir dahinin faciəsini oxuyanda həmin naməlum sual saat kəfgiri kimi canlanıb başımın içində o yan bu yana gedib-gəlirdi. Bu yaxınlarda təsadüfən XIX əsrin sonlarında bütün ehtirası ilə yaşayıb yaradan, XX əsrin əvvəllərində isə unudulmuş bir dəlixanada mövcud olan heykəltəraş Kamilla Klodellə “tanış oldum”. Bir anda başımdakı sual da aydınlaşdı, cavabı da. Sanki sual bir qranitin içində imiş, Kamilla öz əzab dolu eşqi ilə onu yondu, üzə çıxartdı: dahi öz cəmiyyətinin övladı deyil, deməli, cəmiyyət onu bədbəxt edə bilməz. Bəs onun faciəsinin səbəbi nədir, kimdir? Özü! Bir az da dəqiq ifadə etsəm: onu məhv edən öz dühasının qisasıdır! Nə qədər ağır səslənsə də, məqalə məhz dahilərin faciəsinə həsr edilib.
İstedadın mahiyyətinin nə olduğunu, məncə, elm də hələ dəqiqləşdirməyib. Bəlli olan odur ki, insan müəyyən sahədə xüsusi bir bacarığa sahib olur və onu inkişaf etdirərsə, başqalarından daha yüksək nailiyyət əldə edir. Bu fenomeni istənilən sahədə müşahidə etmək mümkündür və bir şey şəksiz həqiqət kimi qəbul edilir ki, yaradıcılıq məhz istedaddan qaynaqlanır. Bəzən bir sahəni ustalıq dərəcəsində mənimsəyəndə, yanlışlıqla ona da istedad deyənlər tapılır, məsələn, virtuoz ifaçılığa, poliqlotluğa, hətta oğurluğa və s. Ağır zəhmətlə, dəmir iradə ilə ustalıq dərəcəsində mənimsədiyi, inkişaf etdirdiyi bacarıqlar bədən üzvlərinin alışqanlığıdır, istedad deyil. Bir də var insanın bilavasitə Mən-inin bacarıqları, yaratdıqları. Bu zaman bədən üzvləri alətə çevrilir. Necə ki, bir vaxtlar Mənsur Həllac deyirdi: “Yazan da, yazdıran da Allahdır, Mən və əlim sadəcə alətik.”
Mən – insanda Allahdan olan ilahi zərrə, insanın Allahla vasitəsiz ünsiyyət qurduğu ilahi məqamdır. Mən-in səsi əslində ilahidən gələn və məhz bu ruh üçün nəzərdə tutulan hikmətin, həqiqətin səsidir. Həmin səsi vaxtında eşidəndə, dediklərini gecikdirmədən, olduğu kimi dəqiq həyata keçirəndə buna istedad deyillər. Bəzisinə bu səs musiqi, bəzisinə isə rəqəmlər, formullar kimi, birinə rənglər, bir başqasına da şeir misraları kimi açılır. Buna müvafiq olaraq bəstəkarlıq, rəssamlıq, riyaziyyatçılıq, şairlik istedadı ortaya çıxır. Lakin bu, yalnız böyük bir nurun ilk işartısıdır. Ən çətini onun mahiyyətindəki hikməti sezib, onu çatdırmaqdır. Axı qeyd etdiyimiz kimi, bunların heç biri boş, mənasız informasiya olmur, özündə əhəmiyyətli, dərin və müqəddəs bir hikmət daşıyır.
İstedad heç də həmişə aparıcı qüvvəyə malik olmur. Bəzən məntiqlə seçilmiş bir həyat yolunda həmin istedad yalnız bir həvəs səviyyəsində qorunub saxlanır – böyük bir imarətdə kiçik ekzotik guşə kimi. Qələmi reseptlə bərabər həm də şeirlər yazan həkim, boş vaxtlarında möhtəşəm rəsm əsərləri çəkən bir hüquq işçisi və ya gözəl nəğmələr bəstələyən bir dövlət məmuru məhz həmin “guşəyə” malik olduğuna görə öz həmkarlarından üstündür. Belə şəxslər sanki öz istedadlarını özləri idarə edirlər. Ancaq verilən ilahi payın miqyası artdıqca, vəziyyət də dəyişir. Yəni, bu fövqəladə yaradıcılıq bir cəmiyyət və ya bir millət üçün nəzərdə tutulanda, o, insanın öz hökmündə olur. Miqyası böyük olanda, zaman və məkanın fövqünə qalxıb ümumbəşəri mahiyyət qazananda isə artıq insan onu yox, o, insanı idarə edir. Çünki həm daha ağırdır, həm də məsuliyyəti daha çoxdur.
İnsan Allahın yer üzündə xəlifəsidir. Bu, yalnız canlıların əşrəfi olub, maddi dünyanı öz xeyri üçün idarə etmək deyil, bu, həm də Yaradanın həqiqət və mərifətini olduğu kimi bəyan etmək, Onun haqq ədalətini tanıtmaq, tətbiq etməkdir. Axı, İnsan Allahın əmanətinə sahib duran yeganə varlıqdır: «Biz əmanəti göylərə, yerə və dağlara verdik, onlar onu daşımaq istəmədilər, ondan qorxdular. İnsan onu götürdü (yükləndi), o (insan), zalım və cahil idi» (Quran 33/72). Bəzi alimlərin fikrinə görə, ayədə insan məhz «zalım və cahil» olduğuna görə Allahın əmanətinə sahib durmasına işarə edilir. Bizim fikrimizə görə isə (bu barədə yalnız olmamağımız da istisna deyil), insan əmanəti alana qədər «zalım və cahil idi» və məhz bu biliyə, imana – əmanətə sahiblənməklə insanlıq səviyyəsinə ucala bilir. İnsan olmaq düşünməyi bacarmaq deməkdir. Bu isə artıq müəyyən yükün altına girməkdir. Allahdan daha ağır yük alan, malik olduğu yaradıcılıq zaman və məkan çərçivəsini aşan, deməli, həyatı daha ali qüvvə tərəfindən idarə olunan kəslər seçilmiş şəxslərdir, dahilərdir. Düzdür, adətən seçilmiş insan deyəndə, ilk növbədə peyğəmbərlər yada düşür. Dahi peyğəmbər deyil. Peyğəmbərin missiyası ona deyilənləri olduğu kimi insanlara çatdırmaqdır – tər-təmiz, özündən heç nə qatmadan. Buna görə də, onların kəlamları müqəddəsdir. Dahilər isə onlara veriləni öz təfəkkür süzgəcindən keçirərək insanlara təqdim edirlər, var olanı təkrar yaradırlar. Bu, onlara verilən müstəsna bacarıqdır. Təsadüfi deyil ki, “dahi” latın dilində “qoruyucu ruh və fitri xarakter” mənasında olan “genius” sözünün tərcüməsidir. Bəli, məhz verdiyi əhəmiyyətli və böyük lütfə görə Yaradan həmin şəxsi Öz xüsusi diqqətində saxlayır, qoruyur. Bu səbəbdən dahilər digər insanlardan fərqlənirlər: müasir elm, təbabət onlara gah dəlilik, gah autizm, gah da hansı isə bilinməyən bir xəstəliyin diaqnozunu qoyurlar. Bu diaqnozlarda bir danılmaz həqiqət var – onlar, doğrudan da, başqa dünyanın sakinləridirlər, başqalarının duymadığı səsləri eşidir, görmədiyi rəngləri görürlər. Əslində, dahilik haqqında məlumatları da elə dahilərin öz sözlərindən alırlar, çünki o dünyanı anlamaq ancaq onlara nəsib olur, deyilən digər fikirlər isə sadəcə təsəvvür və güman olur.
Yaradan öz yaratdığını sevir və hər birinə öz sevgisindən mütləq bir zərrə verir. İnsan onu öz xahişi, yalvarışı ilə almır, bu, Allahın lütfüdür. Öz insanlıq yükünü dərk edən bu sevgini də dərk olur. Bəlkə də bu sevgidir həmin yükü yüngülləşdirən, gözəlləşdirən. Hələ antik dövrdə Diotima Sokratı öyrədirdi ki, sevgi – gözəlliyə can atmaq deyil, dünyaya gözəllik gətirməkdir. Onu da əlavə edirdi ki, sevgini bədən istəyəndə dünyaya övlad gətirirlər. Bu, mənəvi bir hamiləlik olanda isə ortaya gözəl düşüncələr, kəşflər çıxır: “Bunların valideyni bütün yaradıcı kəslər və o ustalar olur ki, onlar nə isə kəşf etmiş olurlar.” Əsrlər boyu Sokratın qadın ustadının sözləri əsl kökündən ayrılıb və yadda bir şey qalıb: ya ailə və onun timsalında nəsil, övlad, ya da sevgi və onun timsalında mənəvi kamillik, müdriklik. Bəzi müdriklər hətta israrla bildiriblər ki, nəinki sevgi və ailə bir yerə sığışmır, hətta bir-birinə mane olur. Nietzschenin “aut liberi aut libri” – “ya övlad, ya kitab” dilemması da buna işarədir. Mən məsələnin unudulmuş bir tərəfini də təkrar vurğulamaq istərdim. Söhbət ailə və sevginin uyuşmazlığından daha çox, insanın malik olduğu sevginin bölünməzliyindən gedir. O, sevgisini ya bədəni ilə yaşamalı, ya da ruhu ilə. İstedad ilahi sevginin məhz ruhla yaşanması, təzahürüdür.
Dahilərin sevgi payı başqalarınkından daha çoxdur. Məsələn, Bethoven belə hesab edirdi ki, Allah hər kəsin qulağına nə isə pıçıldadığı halda, onun qulağına qışqırır. Bethoven heç də öz karlığını nəzərdə tutmurdu. O, bu səsi duymağın qaçılmazlığına, bunun Allahın seçimi olduğuna və yazdığı musiqilərin Allah qarşısında bir borc olduğuna işarə edirdi. İnsanın iradəsini, seçimini əlindən alan, həyatını idarə edən bir sevgini lütf adlandırmaq bəlkə də mübahisəli görünər. Əsrlərdir məcnunluğu tərənnüm edib, dastanlar qoşurlar. Ancaq Məcnun olmağı öz xoşuna kim seçər ki?!
İnsan iradə sahibidir və özü öz həyatını qurmağı sevir, bununla da öz azadlığının yaşayır. Eyni hissi dahi də yaşamaq istəyir və onu idarə edən fövqəlqüvvənin hökmündən çıxmaq istəyir. O, seçilmiş olmaq istəmir, adi, hər kəs kimi olmağı arzulayır və buna cəhd edir. Dühasının ona diktə etdiklərini deyil, hisslərinin pıçıldadıqlarını, nə vaxtdan bəri boğulub qalmış istəklərini yaşamaq istəyir. Təsəvvüfdə çox maraqlı bir ifadə var – şatahat. Ərəb dilindən tərcümədə bu, çayın öz məcrasından çıxıb daşması deməkdir. Təsəvvüfdə isə, insan ona açılan ilahi kəşfləri daşıya bilməyib, yeri gəldi-gəlmədi onları car çəkəndə, onun sözlərinə şatahat və şathiyyat deyirlər. Təbii ki, sısqa çaylar, arxlar yox, suyunu uca dağlardan alan gur, dərin çaylar daşır. Daşan çay öz ətrafını viran qoyduğu kimi, söylənən şathiyyatlar da cəmiyyətdə, insanlar arasında belə bir çaşqınlıq yarada bilir. Həllacın “Ənə`l-Həqq”i, Nitsşenin “Tanrı öldü”sü kimi. Dahilərin “daşması” nadir hadisə olsa da, yadda qalan olur, çünki zərəri bir çaydan qat-qat böyük və uzun ömürlü olur. Bəzən bunu, haqlı olaraq, həmin insanın insani keyfiyyətlərinin zəifliyi ilə izah edirlər. Ancaq onu da demədən keçməyək ki, bu zəiflik adi insanın ən güclü iradəsindən daha güclüdür, çünki “dağın-daşın daşıya bilmədiyi əmanətin” məsuliyyətini daşıyır. Məsələn, Nitsşe bir etirafında təqribən belə deyirdi ki, bildiklərimi deməyə bir tələbəyə ehtiyacım var ki, irəli gedə bilim. Başqa sözlə desəm, adi insanların belə dahiləri zəiflikdə qınamağı lap saxladığı yükün altında əyilməyinə görə Atlantı günahlandımağa oxşayır və bir az gülməli səslənir.
İstər-istəməz sual yaranır: Yaradan öz seçilmiş “xəlifəsini” onun çəkə bilməyəcəyi bir yük verməkləmi qoruyur? Axı Qurani Kərimdə də deyilir ki, çaylar öz arxlarına görə çağlayıb axar? Belə olan halda, dahi öz “arxına” niyə sığmır? Əslində məsələ çox sadədir. Bəli, Allah Təala hər kəsin gücünü ondan daha yaxşı bilir və ədaləti heç vaxt pozmur. Maraqlı bir müqayisə ilə suala belə aydınlıq gətirmək olar. Çayın yatağı, xüsusilə, mənsəb hissəsi – suyunu dənizə tökdüyü məkan gillə, daş-kəsəklə dolanda o daşır. İnsanın da “düşüncə yatağı”, xüsusilə ifadə tərzi yad hisslərlə çirklənəndə, içindəki hikmətə uyğun gəlməyəndə, onun daşıdığı ilahi hikmətlər sığmır ora, daşır. Yəni dahinin “zəifliyi” öz düşüncəsini, dilini təmiz saxlamamaqdadır.
Dahi şəxslər bu zəifliklərinin əvəzini ağır ödəyirlər: ya həqiqətən dəli olurlar, ya da cəmiyyətin gözündə dəli kimi tanınırlar. Ən dəhşətli hal isə odur ki, belə şəxslərin düşüncələri yanlış anlaşılır, yüksək mənəviyyat üçün ən təhlükəli ideyalar doğulur onlardan. Yəni saf bir bulağın suyu zəhər üçün də istifadə edilməyə başlayır.
Dahilərin zəifliyi bununla bitmir. Bəzən onlar daha betər addım atırlar və bunun əvəzini daha ağır ödəyirlər. Onlar malik olduqları sonsuz yaradıcı sevgini haradan, nə üçün aldıqlarını nəinki unudur, hətta onu bir bəşərin səviyyəsinə endirməyə, ilahi eşqi bəşəriləşdirməyə, məhdudlaşdırmağa cəhd edirlər. Kamilla Klodel kimi.
Qadın heykəltəraşa kişilərin belə həsəd çəkdiyi, ona qədər hər hansı bir qadına verilməmiş bir düha qismət olmuşdu. Tale onun qarşısına dövrünün tanınmış tişə ustasını – Auguste Rodeni çıxartdı. Bu görüşün mahiyyətini anlamaq çox çətindir: Yaradanın hər ikisinə verdiyi qiymətli daşın “cilalanması” üçünmü, sonsuz eşqin üzə çıxması üçünmü?! Həqiqəti yalnız onları görüşdürən Allah bilir. Ancaq bir şey bəllidir ki, bu görüş məhz Rodenin istedadını parlatdı, ona ikinci bir nəfəs verdi, sanki düşdüyü qaranlıqda bir işıq oldu. Bəs Kamilla? Uşaqlıqdan içindəki istəyin, “gildən insan yaratmaq” bacarığının arxası ilə gedən bu xanımın yolunu heç kim, heç nə bağlaya bilmirdi və o, bütünlüklə öz istedadına tabe olub yüksəlirdi. Ən vacibi isə, onda Rodenin özündə belə olmayan bir lütf var idi – eşq. Elə bir eşq ki, nəinki Kamillanın, hətta Rodenin də yaradıcılıq ocağını alovlandıra bildi. Əlbəttə, Roden istedadlı idi, tanınırdı, ancaq sevgisini çoxdan xərcləmişdi, oyuncağa çevirmişdi, mənbəyini də unutmuşdu. Yerdə qalan yalnız heykəltəraşlıq ustalığı idi – barmaqların illərlə alışdığı virtuozluq. Kamilla isə dahi idi, ruhunun hökmü ilə daşı yonan, gilə nəfəs verə bilən bir dahi. Hər nə qədər onu Rodenlə yanaşı qoysalar da, hətta ondan aşağı yerdə görsələr də, zənnimcə, onu sal qranitin içindəki obrazı görməyi bacaran Mikelancelo ilə müqayisə etmək daha doğru olar. Bu qədər sonsuz bir istedada, parlaq yaradıcılıq enerjisinə malik Kamilla Yaradanın ona verdiyi eşqi bir insana – Rodenə sığdırmaq istədi. Əbu Turxanın bir kəlamında deyildiyi kimi, “yaxındakı köz uzaqdakı atəşdən bərk yandırdı”. Rodenə olan ehtiras Kamillanın içindəki ilahi nuru görünməz elədi. O, gur dağ çayına sahib olduğu halda, onu bir stəkana doldurub içmək istədi! Bu, özünəqəsd idi! Rodenin özünü belə qorxutmuşdu bu hisslərin böyüklüyü, gücü və o, təbii ki, onu qəbul edə bilməzdi. Və Kamilla daşdı, öz dühası özünə düşmən kəsildi. Məcrasından çıxmış ilahi sevgisi ondan qisasını almalı idi, aldı da. Kamillanın özünü unutması, dəli olmaq istəyi ən yüngül cəza olardı. Amma belə bir eşq daha dəhşətli əvəz çıxdı – onun ruhu bir daha daşlara can verə bilmədi, barmaqları bir daha yaratmadı!
Bəli, Kamilla dahilərin faciəsinə bir işıq saldı. Dahilər heç vaxt cəmiyyətdə birmənalı qarşılanmayıb. İnsanlar tərəfindən daha çox hörmət, xüsusi münasibət görsələr də, onlar sanki tənhalığa məhkum olurlar. Ancaq bu, fərqli tənhalıqdır. Qurani Kərimdə Allah Təala çıraqdakı nura bənzədilir. Bu çıraq insanın qəlbidir. Dahi ən zülmət qaranlıqda da o nurun işığında irəli gedib, yarada bilir. Tənhalıq onlara içlərindəki həqiqətlərlə həmsöhbət olmaq üçün lazımdır. Əslində, onlara yalqız demək də düz deyil, axı onlar daim Yaradanla baş-başadırlar. Vay o haldan ki, o, içindəki sonsuz nuru qoyub kənardakı işıldaquşların istisinə qızınmaq istəyə. Bax, əsl tənhalıq onda gəlir…
“Kaspi” qəzeti
Muğam – musiqi ilə yazılmış epos (02.05.2016)
Qədim eposlar malik olduqları zəngin məlumatlarla, kəşf olunmasını gözləyən simvollarla bir çox elm sahəsi üçün zəngin mənbədirlər. Cəmiyyət nə qədər müasirləşsə də, münasibətlərdə texnologiya ön plana keçsə də, üstünlük qazansa da, böyük araşdırmalar sosial şəbəkələrdəki kiçik statuslarla, səthi aforizmlərlə əvəzlənsə də, qədim eposlar öz sanbalını və əhəmiyyətini saxlamaqda davam edir. Əgər simvolik dillə təsvir etsək, onda eposları tikintisi hələ də heyranlıq yaradan qədim abidələrə bənzətmək olar. Necə ki, Stonehenge, qədim Misir məbədləri, ehramları və s. öz sirrini qorumaqla yanaşı, insanları uca məqsədlərə, dərin mənalara çağırır, eləcə də qədim eposlar yalnız bir xalqın deyil, bütöv bəşəriyyətin tarixini, inkişaf mərhələlərini özündə ehtiva etdirir və insanı öz kökünə, əsl mahiyyətinə qaytarır.
Bəzən mütəxəssislər qədim tikililər arasında mistik bir əlaqənin mövcudluğunu axtarmaqla bütün yer kürəsində və kainatdakı harmoniyanın varlığını təsdiqləməyə çalışırlar. Maraqlıdır ki, bir çox hallarda buna nail olurlar. Məsələn, Meksika, Tibet, Misir ehramları, Stounheng və Bermud adaları arasında əlaqələr barədə müxtəlif fikirlər söylənilir, tezislər irəli sürülür. Eləcə də qədim eposlar sanki bəşəriyyətin tarixinin pazılar, mozaika şəklində ifadəsidir. Bu bütöv mənzərəni görmək üçün onların mahiyyətindəki ümumi qanunauyğunluğu kəşf etmək və hissələri müvafiq şəkildə düzmək lazımdır.
Tədqiqatçıların fikrinə görə, hər xalqın eposu olmur. Qəhrəmanların şəninə nəğmələr qoşulsa da, nağıllar, dastanlar söylənsə də, bu, hər zaman epos səviyyəsinə qədər qalxmayıb. Məsələn, Boura belə hesab edir ki, qədim çinlilərin və qədim yəhudilərin eposu olmayıb. Əvəzində, elə xalqlar var ki, eposları ümumbəşəri irs hesab olunur.
Bir də var bu epos musiqinin dili ilə oxuna, tərənnüm edilə. Muğam kimi. Doğrudan da, ehtiva etdiyi tarixi dəyərləri, çatdırmaq istədiyi həqiqətləri nəzərə alsaq, muğamın məhz epos olduğuna heç bir şübhə qalmaz – bir xalqın tarixi salnaməsini musiqi dilə ilə çatdıran epos.Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə öz poemasında Segaha müraciətdə bunu çox gözəl çatdırır:
Ey Zabul segahım, Orta segahım,
Mənim öz amanım, mənim öz ahım.
Sən mənə kimsədən pay verilmədin,
Sən özgə çeşmədən gətirilmədin.
….
Başqa rəngə salıb bu zaman səni.
Yenidən yaratdı Sadıxcan səni.
Mənim öz dərdimsən, öz məlalımsan.
Anamın südü tək sən halalımsan.
Burada əhəmiyyətli bir məqamı xüsusilə vurğulayaq – muğam xalqın tarixini erkən dövrdən başlamış bu günə qədər ehtiva edir. O, düşüncənin bünövrəsində olmaqla yanaşı, onunla birgə inkişaf edib, ağır dövrlər yaşayıb, sevinib, yeni “libaslar geyinib” və s. Dediklərimiz çox aydın şəkildə muğamların adlarında öz əksini tapıb. Bu barədə daha geniş müzakirə edək.
Muğam bir millətin, bir xalqın ruhunun ritmi, təzahürüdür. İstənilən dövrdə istənilən yeniliyə baxmayaraq vahid xətt, yəni milli ruh həmişə qorunub. Bununla həm muğamın öz ömrü uzanıb, həm də milli təfəkkürü, milli kimliyi qoruyub saxlaya bilib. Belə olan halda suallar yaranır: muğam adlarında “kürd”, “fars” terminləri nəyi ifadə edir? Yəni əslində, bu terminləri olduğu kimi qəbul etsək, onda nəzəriyyəmizi özümüz təkzib etmiş olmarıqmı? Bununla belə, muğamın tək bir ruhun, bir düşüncənin təzahürü olması aydın və danılmaz bir reallıqdır. Əks halda, bütöv bir konsepsiya kimi əsrlər boyu qorunub-saxlanmazdı. Deməli, cavab terminlərin özündədir.
Tarixçi Ələkbər Ələkbərovun yazdığına görə, muğamlardakı “kürd” termini heç də xalqın adı ilə bağlı deyil, “qurd” sözünün zamanla dəyişmiş formasıdır. “Kürdi”, əslində, “qurdi” isə “Qurd nəğməsi” deməkdir. Məlum olduğu kimi, “qurd” türk tarixində, kimliyində və düşüncəsində totem səviyyəsində qəbul edilən bir fenomendir. Bu baxımdan, onun muğamda əhəmiyyətli yer tutması heç də təəccüblü deyil. Yəni muğamların və şöbələrin adlarında bir hərfin dəyişməsi ilə az qala bir düşüncə sistemi təsdiqlənir: “Bayatı Qurd”, “Qurd ovşarı”, “Qurdi-Şahnaz” – qurdun özünüifadəsinin tərənnümüdür.
Eyni təzadlı düşüncələr bir çox muğamın, daha dəqiq desək, Rastın, Mahur-Hindinin, Bayatı-Qacarın, Şurun, Zabul-Segahın və başqalarının tərkibinə daxil olan Şikəsteyi-farshaqqında da demək mümkündür. Mütəxəssislərin fikrinə görə, onun əsasını “Segah” təşkil edir. Musiqişünas İradə xanım Köçərlinin tədqiqatına görə, “Şikəstə əlavə məqamı yeganə məqamdır ki, Ü.Hacıbəyli onu tərtib edərkən, muğamlardan qaynaqlanan digər məqamlardan fərqli olaraq, bu qrup el havalarının melo-intonasiyalarına əsaslanmışdır”. Musiqişünas xanımın gəldiyi ən maraqlı və əhəmiyyətli an isə budur ki, “fars muğamlarında “Şikəsteyi-fars” adlı şöbə yoxdur və bu şöbəni farslar “Əvşarı” – yəni türk mənşəli adla adlandırırlar”. Düzdür, tədqiqatçı “Şikəstənin” adının dəyişdirilməsi versiyasını da irəli sürür. Məsələyə bir də etimoloji prizmadan baxaq: Ələkbərovun yazdığına görə, “Şikəsteyi-fars” adında “fars” sözü əslində “şir” mənasında olan “pars – bars” sözünün dəyişmiş formasıdır. Bars isə yenə də qədim türk düşüncəsində əhəmiyyətli yer tutan fenomenlərdən biri olmuş, sonralar Avestadakı Hörmüzün rəmzinə çevrilmişdir. Tədqiqatçı “şikəsteyi-fars” şöbəsini belə izah edir: “… hazırki məqamda söhbət şir/barsdan gedir – Hörmüzün – İşıq başlanğıcının tərənnümü, yəni “şikəsteyi-fars” – şirin nəğməsidir”. Maraqlı, hətta mübahisəli mülahizələr olsa da, məhz muğamın sabit mahiyyətinə uyğundur. Burada daha bir əhəmiyyətli tezisimiz öz əksini tapmış olur: muğam ərəb-fars mədəniyyətinin bir hissəsi, islamla gələn bir musiqi janrı deyil, məhz milli təfəkkürün ifadəsidir. Bu baxımdan, muğamlarda həm islamaqədərki mədəniyyətin, inancların, düşüncələrin əks olunması məntiqlidir, həm də İslam mədəniyyətinin təsiri ilə yaranmış, əlavə edilmiş müəyyən detallar, adlar, əlavələr.
Muğam sadəcə inancları deyil, vətən düşüncəsini də ehtiva etmişdir. Yəni muğam adlarında məhz bu millətin yaşadığı, vətən dediyi, yaxud müəyyən əlaqədə olduğu yerlərin adı əks olunub: Azərbaycan, Qarabağ, Şiraz, İsfahan, İraq, Hicaz, Şirvan və s. Məsələn, əgər “Şikəsteyi-fars”ın tarixi islamdan öncəyə gedirsə, “Qarabağ şikəstəsi”ni, “Kəsmə şikəstə”ni, yaxud “Şirvan şikəstəsi”ni daha sonrakı dövrə aid eləmək olar. “Mavərannəhr”, İraq/Bağdad, Hicaz – Məkkə, Mədinəyə yaxın olan və əhəmiyyətli bir mərkəz hesab edilən məkanlar da eyni şəkildə izah edilə bilər. Və burada artıq İslamın və ümumi islam mədəniyyətinin mərkəzləri öz əksini tapmağa başlayıb. Adlardan da göründüyü kimi, coğrafiya çox genişdir və bu, məhz İslam mədəniyyətinin yayıldığı sərhədlərdir. Əsas olan isə odur ki, deyilən şikəstələrin məkanı dəyişsə də, ruh dəyişməyib.
Bundan başqa, məlum olduğu kimi, erkən orta əsrlər və sonrakı dövrlərdə müsəlman bölgələri arasında gedən savaşlarda ustadlar, sənətkarlar bir ölkədən başqasına aparılırdı. Bu ustadlar getdikləri bölgənin ənənəsini mənimsəməklə yanaşı, ilk növbədə öz doğma mədəniyyətlərini də öyrədirdilər, tətbiq edirdilər. Nəticədə sanki bir şəxsin timsalında həm bir sintez yaranırdı, həm də ümumən İslam mədəniyyəti zənginləşirdi. Belə maraqlı məlumatlardan birinə görə, “XV əsrdə başda Sultan II Murad (1404-1451) olmaqla musiqiyə böyük dəstək vermiş sənət ustadlarının yetişməsi, XVI əsrin əvvəlində Yavuz Sultan Səlimin Təbrizi fəth etməsinin (1514) ardınca İrandan İstanbula gətirdiyi musiqiçilər “ortaq musiqi terminologiyanın” yayılmasında əhəmiyyətli rol oynadı.” Məsələn, tanınmış mütəfəkkir və musiqi tarixində vacib yeri olan Əbdülqadir Maraği də məhz həmin vaxtlar II Mahmudun dəvəti ilə Heratdan İstanbula gəlmişdi. Tədqiqatlara görə, “XV əsr və əvvəlinə aid məqamların adları İrandakı yer, şəhər, bölgə adlarına, ritm və ölçülər isə ərəb əruz bəhrlərinə əsaslanmışdır. Öztunaya görə, “türklər tarixləri boyu dünya coğrafiyasının hüdudsuzluğunda yaşamağın verdiyi irqi bir alışqanlıqla bir çox məqamlara coğrafi adlar vermişlər”. Təbii ki, eyni fakt muğam və onun şöbələri üçün də keçərlidir. Deməli, belə məlum olur ki, muğamın hər hansı şöbəsinin adına görə onun mənsubluğunu araşdırmaq tədqiqatçını yanlış yerə də yönəldə bilər. Əlbəttə, bu, həm də həmin şöbədə müəyyən bölgənin təsirinin olmasına dəlalət edir. Eyni zamanda, bu, muğamın “səyahət” trayektoriyasını və “vətəninin” sərhədlərini də bəlli edir. Belə bənzərlik və təsirlərə aydınlıq gətirən araşdırmalardan birinin gəldiyi qənaətə görə, “Hüseyni məqamı və törəmələri ərəbləri, İraq məqamı və törəmələri iranlıları, Uşşaq məqamı və törəmələri türkləri, Busəlik məqamı və törəmələri isə rumları təsir altına almışdır”. Bəli, muğam haqqında hər hansı fikir söyləmək, qənaətə gəlmək üçün diqqəti onun zahiri tərəflərinə deyil, məhz mahiyyətinə yönəltmək lazımdır.
Muğamlarda həm də millətin taleyində xüsusi rolu olmuş və ya millətin sevgisini qazanmış şəxsiyyətlər əks olunub. Bu adlar sırasında istər hökmdarların: “Bayatı Qacar”, “Şah Xətai”, “Heydəri”, istərsə də poeziyada güclü təsirə malik din xadimlərinin, imamların, sufi şeyxlərinin: “Hüseyni”, “Mənsuriyyə”, “Əbu Əta”, “Səmayi Şəms” və s. adlarını tapmaq olar. Yəni muğamların ayrı-ayrı şöbələri fərqli dövrlərdə yaransalar da, ümumi təməl üzərində yazılmış, əsas qaydalara tabe olmuşdurlar. Yəni hər yeni şöbə istənilən muğama əlavə edilə bilməzdi, burada bir qanunauyğunluq olmalı idi. Məhz bundan çıxış edərək, yeni şöbələrin yaranmasının daha bir səbəbinin ola biləcəyini ehtimal etmək olar. Məsələn, “Mənsuriyyə” zərbi muğamı. Dahi Üzeyir Hacıbəyov yazırdı ki, “Mənsuriyyə yeni melodiya bəstələnməsini yox, mayeyi-çargahın bir oktava yuxarı köçürülməsini tələb edir”. Bununla yanaşı, sual yaranır bir şöbənin sadəcə bir oktava yuxarıda oxunmasıdırmı “Mənsuriyyə”nin özünəməxsusluğu? Cavab məhz adındadır. Malik olduğu dramatiklik, eyni zamanda, mübarizlik, sarsılmaz ruh müğənnidən ən zil səsi tələb etməsi, şöbə olmaqla yanaşı, həm də ayrıca zərbi muğam olması, belə bir güman yaradır ki, o, tanınmış sufi mütəfəkkir Həllac Mənsurun adı ilə əlaqəlidir. Sufi tarixində məhz mübarizliyi, öz cığırını açması, öz kəlamlarında, düşüncələrində “ən yüksək zilə çıxan” mütəfəkkirin adını daşıyan bir muğam başqa şəkildə oxuna bilməz. Xüsusilə vurğulayaq ki, “Mənsuriyyə” məhz mübariz ruhlu “Cahargah”ın bir şöbəsidir: “Müxalif”dən sonra ən zil məqam. Maraqlıdır ki, məlumatların birində yazılıb ki, Mənsuriyyənin “əvvəllər rast dəsgahında da çalındığı məlumdur. Lakin bu halda mənsuriyyənin yalnız vəzni (ritmik şəkli) saxlanılır, melodiyası isə rast dəsgahı kökünə “tərcümə” edilmiş olur”. Məlum olduğu kimi, “Rast” düzlüyün, mərdliyin ifadəsidir və burada “Mənsuriyyə”nin yer alması normal görünə bilər. Lakin nəzər almaq lazımdır ki, Mənsur Həllac tarixdə məhz sarsılmazlığına, öz düşüncələrində dönməzliyinə görə ölümə gedən bir şəxsiyyət kimi qalmışdır. Deməli, bu şöbə də öz yerini “Çahargah”da tapmalı idi.
Muğam canlı və dinamik bir fenomendir, yeniliyə açıqdır. Məhz bu keyfiyyətinə görə, şöbələrin yeri dəyişdirilə bilir, bir muğamın şöbəsindən başqa muğamın şöbəsinə keçid edilir. Bəzən keçidlərdən yeni muğam da yaranmışdır, məsələn, “Kürd-Şahnaz” kimi. Tanınmış tədqiqatçı alim Rafael Hüseynovun yazdığına görə, “Kürdi-Şahnaz” yaranma tarixi (1875) bəlli olan yeganə muğamdır və Cabbar Qaryağdıoğluna istinadən nəql edir ki, Molla Vəli adlı gözəl səsli bir tələbə məclisdə “… camaatın xatirəsi üçün başladı “Kürdi” oxumağa. Onun “Kürdi” oxumağı camaatın artıq xoşuna gəldi və oxuyanların da ruhunu aldı. Molla Vəli “Kürdi”sini qurtaran kimi Hacı Hüsü də o təriq ilən “Şahnaz”ı da “Kürdi” ilə qarışdırıb oxudu. Hacı Hüsünün səsində yaradıcılıq olduğu üçün o, “Kürdi”ni “Şahnaz” ilə elə ifa etdi ki, heç isti-soyuqluq görünmədi…” Deməli, xanəndə öz ifası, seçdiyi qəzəllər vasitəsilə, ən vacibi isə muğama yaradıcı yanaşmaqla ona özünəməxsus rəng qata bilib, bununla da öz düşüncə tərzini təqdim eləmiş olur. Maraqlıdır ki, muğam tarixində belə uğurlu yanaşmalar nəticəsində yaranan muğamlar az deyil. Məsələn, Mirzə Hüseyn adlı Azərbaycan xanəndəsi (XVIII əsr) Orta Segahı bir kvarta yuxarıda oxumaqla “Mirzə Hüseyn Segah”ını yaratmışdır.Söylənənlərdən belə məlum olur ki, muğam bir düşüncə prosesidir, yaradıcılıq atmosferidir. Kim isə sadəcə o prosesin özünə qoşulur gedir, yəni özündən əvvəlki ustadların yolunu təkrarlayır, nə isə dərk edir, özü üçün nə isə kəşf edir. Bir başqası isə o prosesdə özünü görə bilir, öz səsini səslər sırasına, öz ideyasını ideyalar sırasına qata bilir, o prosesin yaradıcı ruhundan istifadə edərək, yeni bir çalara işıq sala bilir. Bu barədə tanınmış musiqişünas X.X.Touma yazır: “Makam hər dəfə yenidən yaranır.” Karpıçev bunu belə izah edir: “Məhz ifa prosesi, daha dəqiq desək, onun nəticəsi, şifahi-peşəkar musiqinin “əsəri” ilə müəyyənləşir və bu yazılı ənənədən fərqli olaraq “bəstəkardan” aralanmır, yadlaşmır. Bu nəticə hər yeni interpretasiyada fərqli olduğuna görə, hər dəfə “əsər” də yenidir. Muğamın nümunəsində bu yeni yanaşmaların yeni “əsər” yaratma prosesini açıq-aydın görmək mümkündür.
Burada digər bir əhəmiyyətli məqam isə, əlavə olunan hər yeniliyin məhz öz dövrünün əks-sədası, ifadəsi olmasıdır. Beləcə, muğam özündə bu millətin tarixini, mənəvi yaddaşını toplayır, sanki içinə hopdurur. Ağacın gövdəsindəki halqaların sayı ilə onun yaşını təyin etmək mümkün olduğu kimi, muğamda da millətin tarixinin hər mərhələsini sezmək mümkündür.
Eposların tədqiqi zamanı belə bir maraqlı nəticəyə gəlmişdik ki, eposlar müəyyən musiqi vasitəsilə təqdim edilir. Musiqi burada sadəcə dinləməni asanlaşdıran, avaz vasitəsilə çatdırılan məlumatın daha yaxşı mənimsənilməsi üçün bir vasitə olur. Muğamda bu iki qüvvə birləşib: musiqi (avaz) və çatdırılan fikir yükü. Ən vacibi isə bu adi deyil, İlahi bir avaz olmalıdır. Muğam ilahi aləmlə bağlı olub, xanəndəni, dinləyicini İlahi aləmə qədər yüksəldib oradan həqiqət anlatmaq istəyir və bu baxımdan muğam ilahi səslə oxunan bir xeyir-dua, Haqq yolunda bələdçi olmalıdır.
Heç bir epos müharibə prosesində yaranmır. Adətən döyüşlər zamanı əvvəlki zəfərlər haqqında nəğmələr oxunur və onlara istinadən qəhrəmana tərifnamələr deyilir. Döyüşlərdən sonra isə onun haqqında yeni nəğmələr, dastanlar qoşulur. Eposlar məhz dinc zamanların və diqqətin hərbdən, döyüşlərdən sülhə, sakit həyata yönəlməyin məhsuludur. Təsadüfi deyil ki, eposlarda hər nə qədər əfsanə qarışığı olsa da, onlar bir tərəfdən gerçək tarixi salnamə olmaq iddiasındadırlar, digər tərəfdən, bir ədəbiyyat nümunəsidir. Muğamın nümunəsində isə, o, həm də bir musiqi nümunəsidir. Yəni burada musiqi həm poeziya nümunəsini çatdıran, onu tamamlayan, həm də düşüncə prosesinin özünü tənzimləyən bir qüvvədir.
İdeya yüklü zərrəciklər və ya sənətin modulyasiyası (19.05.2014)
Rixard Vaqnerin “Tannhäuser” operası və
Leyla Əliyevanın “Ürək” şeiri
Rəsm və musiqi elə yaradıcılıq sahələridir ki, həmişə məni heyran edib; rəssamlara və bəstəkarlara həsrətlə baxmışam. Həsrətlə, çünki nə peşəkar rəssamam, nə musiqiçi, amma ikisini də çox sevirəm və onlar mənim fikirlərimə qanad verir. Xüsusən, həqiqi sənət əsəri görəndə biganə qalmaq olmur və qələm özü dilə gəlir.
Bu günlərdə «youtube»da Leyla Əliyevanın “Ürək” şeirini dinlədim. Əslində bu sadəcə şeir olmayıb, rəsmlərlə müşayiət olunan mürəkkəb bir kompozisiya idi. Müəllif öz ideyasını daha düzgün çatdıra bilmək üçün iki sənətin sinxron duetini təqdim edir, şeir və rəsm bir-birini tamamlayırdı.
Ümumiyyətlə, şairə xanımın yaradıcılığını yaxından izləyirəm. İstər rəsmləri olsun, istər şeirləri. Ona görə də, hətta xəstə ürəyin də, əgər ürəkdirsə, eşqlə doludursa, sərtləşmiş, qəddarlaşmış dünyaya meydan oxuması, azadlığa can atması artıq mənə tanış obraz idi:
Burax məni, bacararam,
Şikəst olmuş döyüntünü dəyişərəm.
Bu şeir sanki mənim təəssürat və düşüncələrimi dolub-daşıran son damla oldu və yazmaq qərarına gəldim. Amma hiss elədim ki, məndən qabaq kimsə bu hissləri artıq səsləndirib, həm də möhtəşəm bir üsulla – musiqinin dili ilə. Bədahətən yaranan assosiasiya, yadıma ilk düşən Vaqner oldu. Bəli, qarşımda dahi alman bəstəkarı Rixard Vaqnerin musiqisi canlandı. Və mən həqiqətin bu iki təzahürü arasında müqayisə aparmalı oldum. Niyə məhz Vaqner?
Fəlsəfənin musiqisi və ya musiqinin fəlsəfəsi
Vaqneri mənə ilk dəfə Nitsşe tanıdıb. Onun “Kazus Vaqner”ini oxuyanda iki bəstəkarın – Vaqner və Bizenin müqayisəsi məni düşündürsə də, üzərində xüsusi dayanmamışdım. Doğrusu, bu qarşılaşdırma, Nitsşenin alman xalqı üzərində xüsusi təsiri olan Vaqner musiqisinə ayrıca diqqət ayırması məni maraqlandırmışdı, amma heç cür vaxt tapıb bütünlüklə Vaqner musiqisinin sehrinə düşə bilmirdim. Nəhayət, bu imkan əlimə düşdü.
Vaqneri dinləyə-dinləyə belə bir həqiqət də açıldı mənim üçün. Bir var, sənət gözəl bir dünyanın tərənnümçüsüdür; bu əsərə baxan, yaxud dinləyən gedir o gözəl aləmə, işıqlanır, ilhamlanır, təmizlənir. Sənə hansı isə ülvi bir həqiqəti anladır. Lap Leonardo da Vinçinin əsərləri, yaxud bizim “Segah” kimi. Bu gözəlliyi sənə bəxş etdiyinə görə Allaha şükürlər deyirsən, onu duya bildiyin üçün özünlə fəxr edirsən. Bir dünya duyğu!
Rəssamın və ya bəstəkarın səviyyəsindən, keçirdiyi hisslərdən asılı olaraq bu, ülvi dini hisslər də ola bilər, hansı isə şəxsi bir duyğunun tərənnümü də. Bizenin “Karmen”i, Monenin “Təəssürat. Dan yeri”, yaxud Nizaminin “Sənsiz”i, Götenin “Gənc Verterin iztirabları” kimi. Bir ürəyin necə qüdrətə sahib olmasına şahid olursan! Bir hiss üzərində qurulmuş möhtəşəm bir sənət əsəri.
Bir də var, sənət sənə səni tanıdır, sanki sənin iç dünyanın hansı isə bir gizli guşəsini açır və sən özünü görürsən. Necə varsan eləcə! Hətta özündən də gizlətdiyin Mən-i çıxardır qarşına. Qarşına çıxan bir canavar da ola bilər, bir mələk də. Sən qarşındakının dumduru gözlərini də görə bilərsən, dünyaya qıcanmış dişlərini də.
Bunu anlayandan sonra Nitsşenin Vaqnerə münasibətini də anladım. Nitsşe Vaqnerin musiqisində özünü görürdü – öz heybətli gözlərini, səssiz bağırtısını eşidirdi və dəhşət içərisində diksinirdi. Buna görə də o, Vaqneri özünün xəstəliyi kimi təsvir edir və musiqisini tək kəlmə ilə “özünüaşma” adlandırırdı.
“Fizikadan məlum olduğuna görə, səs dalğaları tez söndüyünə görə çox uzaqdan eşitmək mümkün olmur. Görmək olur, eşitmək olmur. Həm də işıq böyük sürətlə yayıldığı halda, səs yavaş gedir və tez sönür. Ona görə də, səsi uzağa daşı¬maq üçün onu işıq (elektromaqnit) dalğalarına yükləyirlər (mo¬dulyasiya)”. Fəlsəfədə də eyni problem var. Əbu Turxan deyir ki, “Ağıl yumrudur, istiqaməti yoxdur. Sevgi və nifrətin isə istiqaməti var. Ona görə də ağlı bunlardan birinə yükləmək lazımdır”.
Bəli, ideya özü gedə bilmir, getsə də uzaq məsafəni qət edə bilmir. Ona görə də sənətkar onu rəngə, yaxud sözə yükləyir ki, daha geniş yayıla bilsin. Bunlar fərqli ideyalar ola bilər: milli, dini, ümumbəşəri. Beləcə ideyalar ünvanına çatdırılır. Sənətkarın dahiliyi həm ideyanı, həm də onu yüklədiyi “vasitəni” – musiqini, yaxud rəngi düzgün, harmonik seçməsindədir. Bir də baxırsan ideya zəifdir, amma vasitəsi möhtəşəmdir. Belə olan halda, yadda qalan vasitə olur. “Şelkunçik” kimi, impressionistlərin tabloları kimi. Əslində, burada əsl məqsəd düşündürmək yox, təəssürat yaratmaqdır.
Bir də görürsən, ideya güclüdür, amma vasitənin gücü çatmır. Onda sənətkar bütün yaradıcılığını bu ideyanın “xidmətinə” verir. Kantın transsendental nəzəriyyəsi kimi. Bəzən də böyük bir ideyanı parçalayıb hissə-hissə yükləyirlər. Məsələn, Taqorun hər bir aforizmində bütöv bir fəlsəfə var. Ona görə də, Kantın fəlsəfəsini iri bir kristala, Taqorun fəlsəfəsini nadir incilərdən ibarət boyunbağına bənzətmək olar.
İstər fəlsəfədə olsun, istərsə də sənətdə: yalnız yüksək ideya bədii vasitələrə “yüklənərək” böyük zaman və məkan məsafələrini qət edə bilir. Bəşəri düşündürən, inandıran və bununla da onun varlığını təmin edən həmin ideyalar tarix boyu ayrı-ayrı vasitələrlə modulyasiya edilib gələcəyə çatdırılıb. Bir vasitənin gücü tükənəndə, yaxud zamanın tələbləri ilə ayaqlaşa bilməyəndə yeni vasitə tapılıb. Bu, gah musiqi olub, gah tablo; gah poeziya olub, gah fəlsəfə. Vaqnerin musiqisi bəşər tarixi boyu car çəkilən ideyanın yükləndiyi bir sənətdir. Səni düşündürən, çalxalayan, silkələyən ideyanı – azadlığı, həm də ruhun azadlığını! Leyla Əliyevanın şeirlərində və rəsmlərində də məhz həmin “yüklü zərrəcikləri”, həmin missiyanı sezdiyimə görə, Vaqnerlə assosiasiya yarandı. Bəli, fərqli zaman və məkan çərçivəsində yaranan iki sənət nümunəsi arasında açıq-aşkar bir doğmalıq, yaxınlıq hiss etdim: hər ikisi öz dövrünün insanını, daha doğrusu, insanın faciəsini təqdim edir. Sadəcə biri musiqi ilə, digəri söz və rənglərlə.
“Zəncirlənmiş ürəyin azadlığı”
Leyla Əliyevanın “Ürək” şeiri sanki Vaqnerin “Tannhäuser”inin şərhidir, səslənməsidir. “Ürək” sanki bu əsərin lirik müstəvidə librettosu, müasir dövrdə yeni ampluada doğuluşudur.
Vaqnerin Tanhauzeri sevgi ilahəsi Veneranın yanında məskunlaşıb. Təmtəraqlı bir sarayda, zaman-məkan fövqündə, cənnət kefi görən bu adəm övladı öz insanlığını dərk elədiyinə görə Yer üçün darıxır və qüssə çəkir, Veneradan onu azadlığa – Yerə qaytarmağı xahiş edir.
Leyla Əliyeva deyir:
“Məni azadlığa burax”, –
Deyə mənə yalvarırsan.
Amma qapını açmaram,
Axı sınağa dözməzsən.
Bəli, bu dünyanın sınaqları çox ağırdır, bir könülün çəkəcəyi yük deyil, hələ bu könül sevgi üçün yaranıbsa! Nə dəhşətli bir paradoks! Azadlığını ürəyində dəfn etməli olan bir insanın nə böyük faciəsi! Venera Tanhauzeri onun mənsub olduğu dünyadan qoruyur. “Ürək” sinədə qorunduğu kimi:
Ancaq qəfəsdə güclüsən,
Azadlıqda könül məhv olur.
Azadlığı qəfəsi qədər olan, amma könül quşu sonsuzluğa qədər uçan bir insanın faciəsi! Tanhauzer ancaq sadəcə bir eşq üçün deyil, daha ali hisslər üçün yarandığını – ürəyinin Müqəddəs Məryəmdə olduğunu deyəndə bu zər-zibalı, qayğısız sevgi təbəssümlü saraydan qurtula bilir və… Yerin qarğaşasında, lənətlənmiş insanların arasında məhv olur. Axı, “qaranlıq dünyanın axmaq sınaqları, sərt ürəklərin qaranlıqları” hər ürək üçün deyil. Bunun üçün ürək başqa cür yoğrulmalı, başqa cür vurmalı, başqa hava udmalıdır.
Düzdür, Vaqnerin əsərləri əsasən bəşəriyyətin əfsanəvi faciələrinə həsr edilib. Lakin unutmaq olmaz ki, Vaqner öz dövrünün övladı, öz zəmanəsinin “vasitəçisi” idi. XIX əsrin axırları var-dövlət hərisliyinin, asiliyin artdığı, insanların müqəddəslik hisslərindən uzaqlaşdıqları, ən ülvi arzulara belə xəyanət edə biləcəyi və bununla da özünü məhvə düçar etdiyi bir dövr idi. Bu, dövrün faciəsi idi.
Hələ o vaxt Bayron dövrün azad ruhunu tərənnüm edərək yazırdı:
Azad düşüncəli ədəbi Ruh, –
Azadlıq, sən zindanda daha nurlusan!
Bayronun “düşüncə hüquqsuz kölədə doğulur”, – sözləri sanki öz dövrünün canlı bir portretidir. İnsan və ətraf mühit, cəmiyyət, insan və öz Mən-i arasında gedən mübarizə romantik notlar üzərində çox qala bilmədi. Cəmiyyətin düşdüyü vəziyyətin də, ruh və müqəddəslik duyğusuna yaranan inkarçı münasibətin də mənbəyi insan özü idi, yəni mövcud qaranlıqda insan daha böyük bir qara qüvvəyə çevrilmişdi. Düşünmək olar ki, öz faciəsini bu qədər düşünən insan yəqin ki, bir çıxış yolu tapıb. Amma XXI əsrdə Leyla Əliyevanın təsvir etdiyi ürək XIX əsrin kölə ürəyindən çoxmu fərqlənir:
Ağlama, əziz ürəyim,
Sən köləlikdə zəncirlərlə qorunursan.
Yəni sənətin qoyduğu ümümbəşəri problemlər bütün zamanlar üçündür.
Vaqnerin operalarını bir-birinin yanına düzəndə bu bəşəriyyətin faciəsinin xəritəsini görmək mümkündür. Leyla Əliyevanın şeirlərinə, “Beyin” heykəlinə və digər rəsmlərinə baxanda isə sanki bu faciələri, ədalətsizlikləri əsrlər boyu qoruya-qoruya, uda-uda yaşamalı olan həmin insanı görürsən qarşında: qana dönmüş ürəyini parçalamaq, içinə yığılmış hirsi-hikkəni qovmaq, yalnız ədalətsizlik üçün irəliləyən zamanı durdurmaq istəyən insanı. Bu insan məkanın, zamanın, şəraitin ağır yükü altında əzilir, bədəni arzular qəbirisanlığına çevrilib. Bu insanın həyat deyib yaşadığı şey əslində ölümdür. Bir tək ürəyində od, istək qalıb, amma artıq qara əllər ora da soxulmağa başlayıb. Bu insan heç olmasa, “çoxdan döyünməyən” bu yazıq ürəyini qoruyur; çünki azadlıq bir tək orada qalıb. Bəli, yüklənən, düşüncələrlə dolub-partlayan ürək artıq ürək olmur, soyuq düşüncənin köləsinə çevrilir. Əslində “Beyin” heykəli ilə Leyla Əliyeva artıq bu mesajı vermişdi, xəbərdarlıq eləmişdi. O, “hisslərin ağıl üzərində qələbəsini” daşın üzərində həkk eləməyə çalışır. Amma burada daha bir vacib mesaj da səslənir: istər ağlın hökmran olsun, istər hisslərin, “əsas odur, laqeyd insan qalmasın”.
Vaqnerin “Nibelunqların üzüyü” operasında Yer üzündə bu qədər ədalətsizliyə rəvac verən tanrılar odda yanır. Axı, Yaradan öz yaratdığını, Tanrı öz bəndəsini qorumalıdır. Amma insanların törətdikləri haqsızlıqlar o dərəcəyə çatıb ki, artıq insanlar qəlblərindəki tanrılarını qorumağa çalışırlar.
Sonluq və ya sonun təsviri
Bu xaos dolu, işıqları öləziyən dünyamızda hadisələr o qədər sürətlənib ki, ötüb keçən ideya yüklü zərrəcikləri vaxtında tutmaq mümkün olmur və bunun hesabını bəşəriyyət ödəyir – öz faciəsi ilə, itirdiyi azadlığı, sönən könül işığı ilə. Sənətkarlar, mütəfəkkirlər haray çəkir, həyəcan təbili çalırlar ki, eşqlə, müqəddəslik duyğusu ilə dolu ürəklər daha çox olsun. Ürək öz Yaradanına olan böyük imanı sığdırıb gəzdirir. Ona görə də xarabalığa çevrilmiş bir bədən, bir düşüncə “həmişəlik itirməmək qorxusu ilə əlində möhkəm-möhkəm sıxdığı ürəyinə” güvənir, nəyin bahasına olursa-olsun, onu qorumağa çalışır. Çünki bilir ki, xilası yenə də bu ağ-qara dünyanın yeganə rəngi olan bu qana boyanmış kiçik varlıqdadır.
Kaspi.-2014.-17-19 may.-S.11.
Fəlsəfənin solmaz işıqları (26 yanvar, 2011)
Prof. Solmaz Rzaquluzadə – 80
Azərbaycanlı filosoflar öz ideyaları ilə dünya fəlsəfəsini zənginləşdirməyə başlayandan və bəşər tarixi ilə həmyaşıd olan həqiqət axtarışı “axınına” qoşulandan bəri özləri də qədimləşib, əbədiləşiblər.
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutunun tarixi lap yaxın keçmişə aid olsa da, fəlsəfənin öz kökləri qədimlərə gedir.
Keçən əsrin ortalarında Heydər Hüseynov Elmlər Akademiyasında Fəlsəfə institutunun, Universitetdə Fəlsəfə kafedrasının əsasını qoymaqla azərbaycanlı tədqiqatçıların, alimlərinin – gələcəyin filosoflarının bu “əbədi axından” qidalanmaqlarını, eyni zamanda, ona qoşulmaqlarını təşkilatlandırmış oldu. Əlbəttə, burada çalışan, tədqiqat aparan elmi işçilərdən, yaxud təhsil alan tələbələrdən, aspirantlardan bəzisi, bəlkə də çox az qismi damla olub böyük dəryada əriyə bilirlər, bəziləri isə bu böyük missiyadan xəbərsiz şəkildə itib-batırlar.
Solmaz Rzaquluzadə haqqında da hər iki yöndən danışmaq mümkündür: Fəlsəfə institutunun əməkdar işçisi və dünya fəlsəfəsinin “əbədi axınından” qidalanmağı bacarmış bir həqiqət arayıcısı kimi.
Bir vaxtlar öz həyat yolunu axtaran Solmaz xanımı böyük Azərbaycan filosof şairi Əfzələddin Xəqaninin: “İstəmirəm adımı çağıralar Xəqani, Mən yoxsullar şairi Xəlqaniyəm, Xəlqani”, – kəlamı ofsunladı və o, fəlsəfəyə gəldi. Namizədlik işinin obyektini daha dərindən öyrənmək, Şərq poeziyasının gözəlliyini, ecazkarlığını orijinalda olduğu kimi duymaq, eyni zamanda xarici tədqiqatçıların araşdırmalarını da öyrənmək üçün Solmaz xanım eyni vaxtda ərəb, fars və ingilis dillərini öyrənməyə başladı. Çətin idi, amma ən yaxşı pedaqoqlar və zəhməti sayəsində bacardı. Sadəcə onu deyim ki, ərəbcəni ona müəllimlər Müəllimi Ələsgər Məmmədov öyrətmişdi.
İlk addımın önəmi çox böyükdür. Solmaz xanım sonrakı araşdırmalarında da və ümumiyyətlə bütöv yaradıcılığı boyu da məzmunu formadan üstün bilib: əhəmiyyətli, aktual problemləri araşdırır, amma elmi dərəcə istəmir, çətin mövzulara girişir, orijinal mətnlər üzərində işləyir, amma onların al-əlvan çapına can atmır, hər işində xalqım, millətim deyir, amma öz adının haradasa yüksək səslə səsləndirilməsini istəmir, Azərbaycan filosoflarının əlyazmalarının çap olunması üçün yüz məmur qapısı çalıb, öz yazılarına görə isə bir kəlmə xahişdənsə, onların qovluqlarda yatmasını daha məqsədyönlü hesab edib. Və bunların hamısı Solmaz xanım üçün çox məntiqli görünür. Çünki onun üçün Fəlsəfə institutu yalnız bir iş yeri deyil, böyük fəlsəfəyə qatılmaq üçün bir məkandır, apardığı tədqiqat elmi dərəcə almaq üçün deyil, zəngin islam fəlsəfəsinə dalmaq üçün bir vasitədir. Bu istək və niyyətlə o, Xəqanidən sonra, bir-birinin ardınca Baba Kuhi, Eynəlqüzat Miyanəci, Şihabəddin Sührəvərdi, Nəsirəddin Tusinin və daha kimlərin dünyagörüşlərini araşdırdı, fəlsəfələrini yazdı və yazmaqda da davam edir. Təsadüfi deyil ki, Fəlsəfə institutunda nəşr olunan “Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi”nin birinci və ikinci cildinin yarıdan çoxunu məhz Solmaz Rzaquluzadənin araşdırmaları təşkil edir.
Müəyyən bir ümumiləşdirmə aparsaq, bildirmək olar ki, Solmaz xanımın yalnız Azərbaycanda deyil, dünya fəlsəfəsində öz sözünü demiş mütəfəkkirlərin dünyagörüşlərinə müraciət etməklə həm Azərbaycan fəlsəfəsinin dünya fəlsəfəsinin ayrılmaz üzvi hissəsi olduğunu təsbitləməyə, həm də onun spesifik xüsusiyyətlərini göstərməyə çalışır.
Maraqlı bir fakt kimi bildirim ki, Solmaz xanımın şəxsiyyəti ilə onun araşdırmaları arasında maraqlı paralellər aparmaq mümkündür. Məsələn, onun tədqiqat obyektləri arasında sufi mütəfəkkirlər – hər bir yaradılmışda Yaradanın izini axtaranlar üstünlük təşkil edir: Baba Kuhi, Şihabəddin Yəhya Sührəvərdi, Eynəlqüzat Miyanəci, Şəms Təbrizi, Məhəmməd Təbrizi. Məsələn, Şəms Məğribinin görüşlərini təhlil edən Solmaz xanım bildirir ki, o, “təsdiqləyir ki, hər varlıqda ilahi varlığın bir zərrəsinin təzahürü var, buna görə də varlıqlar Allahla mahiyyətcə əlaqəlidirlər: lakin ifrat panteizmin tərəfdarları kimi, hər şeyi, hətta insanı da Allahla eyniləşdirmək yanlışdır”. Bu filosofların çoxu öz həqiqətini çatdırmaq üçün bütün çətinliklərə, əziyyətə qatlaşıblar. Solmaz xanım Sührəvərdini xarakterizə edərək yazır: “Qeyri-adi təfəkkür, mübahisələr zamanı doqmatik düşüncənin stereotipləri arasında sıxılmış rəqibləri üzərində şərəfli qələbələr, əlbəttə ona qarşı həsəd hissini yaratmaya bilməzdi”. Ən başlıcası isə, Solmaz xanımın müraciət etdiyi şəxsiyyətlərin bütün əməllərinin, niyyətlərinin, məqsədlərinin əvvəlində və sonunda ilahi eşq durur. O, yazır: “Eşq Baba Kuhinin və Eyn əl-Qüzatın metafizikasına daxildir, lakin metafizika özü də eşqə daxildir və ona dünya harmoniyasının fundamental təməli funksiyası verir; eşqin metafizikası dünyanın yaranışının dinamik harmoniyasının metafizikasına çevrilir; o, şeylərin universal əlaqəsi, hər bir varlığın bir başqasına olan əlaqəsi, kosmik qüvvə, hansısa ümumdünya qanun kimi çıxış edir”.
Bunlarla yanaşı, Solmaz xanım həm də öz görüşləri ilə Azərbaycan fəlsəfə tarixinin ənənəvi fəlsəfənin əhəmiyyətli bir hissəsi olduğunu təsdiq edən filosoflara müraciət edir və bunların sırasında Bəhmənyarın, Nəsirəddin Tusinin adları xüsusi qeyd edilməlidir.
Lakin, zənnimcə, bunların arasında və ümumiyyətlə Solmaz xanımın yaradıcılığında Məhsəti Gəncəvinin yeri xüsusidir. Bunu mən onunla ilk yaxından tanışlığımız zamanı hiss etmişdim. Əslində, bizi tanış edən elə Məhsəti Gəncəvi olub. Solmaz xanım “Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi”nin müvafiq paraqrafı üçün məqalə hazırlayırdı və şöbədəki müzakirələrin birində o, həvəslə araşdırmalarından söz açdı. Bu, yalnız Məhsəti Gəncəvi haqqında uzaq ölkələrdən tutmuş əlyazmalar institutuna kimi hər yerdən materiallar toplamış bir tədqiqatçının söhbəti deyildi. Qarşımda sanki şairəni yaxından tanıyan, həmfikir olan, ən əsası isə, onunla oxşar ruhlu bir insan dayanmışdı: yüksək ideyalara xidmət edən, amma həyatın döngələrini də gözəl bilən, incə zövqlü, eyni zamanda, cəsarət dolu ruha sahib bir xanım. Onun öz sözləri ilə desək: “Məhsətinin bir çox rübaisi həyatın, sevincin, zövqün himnidir. Onlar cəmiyyətin naqisliklərini çatdırmasına və tənqid etməsinə baxmayaraq, insanları optimist həyata yönəldirlər”. Mənə – fəlsəfəyə yenicə gəlmiş bir tədqiqatçıya birdən-birə belə yüksək şövqlə, coşqu və sevgi ilə dolu bir aləmin açılması elə güclü təsir bağışladı ki, xəyalımda Məhsəti Gəncəvi ilə Solmaz xanımın obrazları eyniləşdi. Sonralar mən öyrəndim ki, həqiqətən Solmaz xanımın özünün də ruhu poeziya dilində danışır: dostlarına kiçik şeir parçaları həsr edir, kitablarını bağışlayanda rifmlə avtoqraf verir. Bir dəfə isə mənim muğamın fəlsəfəsinə dair məqaləmə “əlavə gözəllik” qatmaq üçün muğam haqqında şeirini mənə bağışladı. Burada Solmaz xanım həm muğam sədalarının sonsuzluğa, dərin hikmətə yol açdığını, həm də böyük bir millətin ruhunun daşıyıcısı olan bu fəlsəfənin ölməzliyini ifadə edirdi. Mən də beynəlxalq konfransda bu şeiri böyük məmnuniyyətlə oxudum. Dinləyənlər şeirin məzmununun dərinliyinə heyran olmaqla yanaşı, onun müəllifinin ciddi fəlsəfi tədqiqatların müəllifi olan Solmaz Rzaquluzadə olduğunu biləndə çox təəccübləndilər.
İnsan öz adının – ideyasının təzahürüdür. Solmaz xanım öz yaradıcı enerjisi, kollektivinə, institutuna verdiyi işıqla bunun bariz nümunəsidir. Onunla eyni şöbədə çalışmağımız, eyni dövrün tədqiqatçısı olmağımız, bir çox hallarda eyni Şərq mütəfəkkirlərinə müraciət etməyimiz və sevməyimiz, mənim elmə ilk gəlişimdə məni könül açıqlığı ilə qarşılaması və yardımını əsirgəməməsi, mənim uğurlarıma uşaq kimi sevinməsi mənə əsas verir ki, onunla çox yaxın olduğumu düşünüm. Lakin nəzərə alsaq ki, Solmaz xanım bu səmimiyyəti hər yeni gələn aspiranta göstərir, hər maraqlı müzakirəyə öz dəyərli fikirləri ilə rəng qata bilir və hər cavanın uğuruna öz uğuru kimi sevinə bilir, öz yardım əlini rəqibindən belə əsirgəmir, onda belə qənaətə gəlmək olar ki, o, həqiqətin, ədalətin, ülviyyətin, gözəlliyin dostudur; milləti onun üçün əziz olduğu üçün, bu millətin hər üzvünün uğurunu da layiqincə dəyərləndirə bilir. Və onun Məhsəti Gəncəvinin haqqında dediklərini onun özünə aid etmək olar: “Məhsətinin cəsarəti, azadlıqsevərliyi xüsusi zərifliklə, incə zövqlə, poeziyasında təzahür edən yüksək yumor hissi ilə çulğalaşaraq onun qarşısında baş əyməyə sövq edir”.
Kaspi qəzeti. fevral.2011
Esselər
“Fəlsəfə” jurnalından
2.2011
Od
Od deyəndə hər kəsdə bir assosiasiya yaranır, kimisi istini, kimisi işığı, kimisi təhlükəni xatırlayır. Dini-mistik ruhlu insanlar isə əksər halda od deyəndə ilk düşündükləri iblis olur. Od öz adında sanki bir təhlükə daşıyır. Miflərə inansaq, bu, ilk odu insanlara çatdıran Prometeyin faciəsinin xofudur ki, insanların bədənindən çıxmır. İblislə, yaxud Prometeylə bir əlaqəsi var, ya yox, amma maraqlı hallardan biri də, odla bağlı neqativ düşüncələrin pozitivlərə nisbətdə çox olmasıdır. Bəlkə də bundan qaynaqlanır ki, müqayisə zamanı neqativ insanlar çoxluq təşkil edir.
Əgər nəzərə alsaq ki, od varlığın mahiyyətində duran dörd ünsürdən biridir, onda onunla insan arasında müəyyən bənzərliklərinin olmasına təəccüb etmərik. Od da insan kimi nəfəs alır, oksigenə ehtiyacı var; onun da var olması üçün müəyyən temperatur əhəmiyyətlidir; onun da varlığının davam etməsi müəyyən yanacaqdan – enerji mənbəyindən asılıdır.
Odlar da insanlar kimi müxtəlifdir. Biri sarıdır, biri qırmızı; birinin qap-qara tüstüsündən ocaq görünmür, digərinin ocağı elə gurdur ki, heç yaxın getmək olmur; biri korun-korun yanıb öləziyir, digərinin şöləsi göyə ucalır, biri bir çöplə xoşbəxt olur, alışıb-yanır, birinin yanacağı haradandı heç özü doğru-dürüst bilmir. Bəli, adamlarla od arasında çox bənzəyiş var, amma maraqlıdır, insanlarmı odların fərqli çalarlarını açır, yoxsa odmu insanların?
Çınqı ən kiçik “od”du, amma çoxuna başlanğıc ola bilir. Özü yanmır, elə onun-bunun ocağını alışdırır. Kibrit çöpü də elədir. Onun missiyası elə bununla bitir. Amma bunu o qədər mexaniki, şüursuz şəkildə edir ki, bəzən küləyin qabağına düşüb uçub hara isə təsadüfən düşdüyünün, kiminsə ot tayasına od vurduğunun da mahiyyətinə varmır. Onunku alışdırmaqdır. Ara qızışdıranlar kimi. Belələrini agentlərin, təbliğatçıların arasında rahatca görmək mümkündür.
Köz də təhlükəlidir, çünki külün altında, orda-burda gizlənməyi sevir. Kiçikdi, amma düşdüyü yeri yandıra-yandıra gedir dərinə. Götürüb atmaq olmur, əlini yandırır, saxlamaq olmur, sönmək də bilmir. Bir də görürsən, düşdüyü yerdə bir ocaq çatdı, ya da xəbərin olmadı, sevimli bir əşyanın elə bir yerini dəlib keçdi ki, nə atılmır, nə satılmır. Bütün günü qeybətlə adamların həyatını zəhərləyən, xəlvətdə söz aparıb gətirən adamlar kimi.
Yeri gəlmişkən, bəzən işılda böcəklər kimi özünü közə bənzədən yalançı odlar da olur. Əslində, işılda böcəklər gecələr – bütün başqa dəyərlərin qaranlıqda qaldığı bir vaxtda ortaya çıxırlar, əsl işıq, od gələndə isə itib-batırlar. Bir günlük şan-şöhrətlə özünü səmanın ənginliklərinin ulduzu hesab edən müğənnilər kimi. Varlığı və yoxluğunun xalqa bir istisi olmayan bu “işılda böcəklər” ilk baxışda adama xoş gəlsə də, əslində bir işıq – mədəniyyət görüntüsü yaradıb əsl işıqdan nəzərləri yayındırır.
Əsl od gizlində qalmağı sevmir. O, diqqət və ehtiyatlı münasibət – özünə hörmət tələb edir. Məsələn, ağacın odunu aşkara çıxmağa qoymayanda, o, gizlində “yanıb qovrulur” və … kömür olur. İçindəki odu, istisi, hərarəti qalır və bu xərclənməyən potensial onu qap-qara qaraldır. Nə ağacdan ağac olur, nə küldən kül. Onun xeyrini hamı bilir: ucuz və keyfiyyətli yanacaq! Heç kimə, heç nəyə zərər vermədən öz işini görür, amma özü də tələsir, tezcə alışır və istəyir ki, bircə yanıb bu yarımçıq halından qurtulsun. Ömrünü, arzularını övladlarının gələcəyi üçün qurban verən qadınlar, yaxud maddi ehtiyaclar ucbatından əsl istedadını gəlirli işə dəyişən şəxslər də belədir. Öz varlığı qalır qaranlıqda, bütün potensialını başqalarına sərf edir.
Tez alışıb tez də sönən ocaqdan nə isə anlamaq çox çətindir. Niyə yandı, nə məqsədə yandı, heç özü də tam olaraq dərk eləmir, sadəcə kimlərdənsə geri qalmamaq üçün o da alışır, alovlanır. Amma bu ağır iş – içinin hərarətini bölüşmək, varlığını yandırıb ətrafına isti vermək hər oğulun hünəri olmadığına görə, tezcə sönür. Düzdür, partlayışlar, bombalar da tez alışır, amma gec sönür və nəticəsi faciəli olur. Amma onların da hökmü özlərində olmur, heç özləri də bilmir əsl idarə edən kimdir, həqiqi məqsəd nədir.
Odu idarə edə bilməyəndə o, yanğına, fəlakətə çevrilir. Bu halında o, nə sözdən anlayır, nə hikmətdən. Nə gözəllikdən bir anlayışı olur, nə dəyərdən. Fərq qoymadan ən nadir ağacı çör-çöpə qatıb külünü göyə sovurur; quşun da, heyvanın da, insanın da yuvasını qara qoyur. Bunlar öz ideyası, məqsədi naminə kimliyinə məhəl qoymadan minlərlə insanları güdaza verən, repressiyalar, qətliamlar törədən tiranlar, despotlardır. Onların da anladığı yeganə şey öz qüvvəsini başqalarının üzərində sınaqdan keçirib, yoluna keçənləri ayaqlayıb keçməkdir.
Yaş odunun yanması isə bir ayrı faciədir. İstisinə qızınmırlar, tüstüsünə kor olurlar. Nə ağac kimi həyatına tam son qoyulmayan, nə odun kimi fəaliyyəti hələ başlamayanların odu da yarı-yarımçıq olur. Şəraitin, məqsədin dəyişməsi onun da taleyini dəyişə bilər. Harada nə əqidə sahibi olacağı özünə belə müəmmalı qalan, şəraitə görə “rəngini” dəyişən, amma cəmiyyətdə kifayət qədər ad-san, söz sahibi olanlar da beləcə ətrafındakılara isti yerinə tüstü bəxş edirlər. Neçə sifətinin olması heç cür bəlli olmayan, adı yaxşı, əməli yaman olan, adını dost qoyub düşməndən betər vuran kəslər kimi.
Od insana bənzəyirsə, deməli, onun da romantik duyğuları var, o da üsyankar və ya hüznlü hallar yaşaya bilir, gah şimşək olub göylərdə çaxır, gah da şam olub əriyir. Maraqlıdır, hər ikisində od bənzər anlar keçirir: üstdə od, altda damla. Şimşək də yanır və yağır, şam da. Amma şimşək bunu üsyanla edir, şam səssiz-səmirsiz. Şimşək bir dəfə hayqırır, nərə çəkir və bu nərədən hər kəs titrəyir, dəhşətə gəlir. Şam sızıldaya-sızıldaya qorxur ki, birdən pərvanəsi çox yaxın gələr. Amma əlindən bir şey gəlmir və yeganə sevdiyini yana-yana, göz yaşı tökə-tökə yandırır. Tələsir ki, əriyib bitsin, çox cana qıymasın. Hər ikisi dillərə dastandır: şam ağlaya-ağlaya yanıb, yana-yana ağlaması ilə, şimşək bir anın içində qaranlığı parçalaması, aydınlatması, sanki qaranlığı vahiməyə salıb, əvəzində işığın ecazkarlığını göstərməkdir. Adamlar da belədir. Biri sərt siması, kəskin çıxışları ilə, bir başqası kövrək, məsum misraları ilə tanınır. Hər ikisi millətinin qayğısını çəkir, cəhalət yuxusundan oyatmağa çalışır.
Çıraqdakı şölə ancaq ilk baxışda kiçik və təhlükəsiz görünür: yağını-yanacağını verirlər o da yanır. Əslində onun piltəsini də, yağını da müəyyən həddə saxlamaq lazımdır. Çünki piltəsi artıq olanda, “dili uzananda” his edib ətrafını qap-qara eləyir. Vay o haldan ki, bu şölənin “əli” yanacaq mənbəyinin özünə çata! Partlayış, fəlakət qaçılmaz olur. Kimlərə isə muzdla iş görən, əslində bir məmur olduğu halda özünü əhəmiyyətli şəxsiyyət hesab edən və bu dar dünyagörüşü ilə ondan asılı olanların taleyi ilə oynayan qulluqçu kimi. Ya adamların gününü qara gətirir, ya da Allaha bəndəlik eləmir, elə hey yanacağının mənbəyinə yaxınlaşmağa çalışır.
Çırağın daha modern forması isə elektrik işığıdır. Düymə ilə yanıb-sönür. Düzdür, ruhu yoxdur, amma istisi var, hətta yandıra da bilir. Bəzən əsəbləşəndə vurub düyməni də sıradan çıxarır. Bu səbəbdən indi onu da əlindən almağa çalışırlar: nə ruhu olsun, nə istisi, elə “düyməyə” xidmət eləsin, qənaətli, etibarlı və ucuz. Belə “maneken”-vətəndaşlara hər dövlətin ehtiyacı var, istər yüksək vəzifələrdə, istər adi fəhləlikdə.
Həm çırağın, həm də elektrik işığının oxşar xüsusiyyəti öz “kökündən” ayrı düşməkləridir. Ocaqda odla odun bir-birini tamamlayır, hətta kül də bu mənzərənin ayrılmaz bir elementi olur. Çıraqda, yaxud elektrik işığında isə vəziyyət başqadır. Yəni bir var xalqın ənənəsi, kökü, bir də var öz kökündən bixəbər, başqa mədəniyyətə həsəd aparıb, öz ənənəsindən imtina edən cəmiyyət. Başqa sözlə desək, odun-alovun öz yerində olması az əhəmiyyətli məsələ deyil, yəni adamlar öz yerində, öz bacardığı işlə məşğul olanda xalqa, millətə bir “istisi” dəyə bilir. Öz ocağında yanan odun istisi də öz ocağınındı, külü də. Belə insanlara səbəb millət bir millət kimi özünü təsdiq edə bilir, irəli gedir, “imzalar arasında öz imzası” olur. Axı ocağın özü həm bu gün, həm sabah, həm şərait, həm də mühit deməkdir. Belə ocaq bir məktəbdir ki, onun közü ilə neçə ocaq qalamaq mümkündür. Kül isə tarix və keçmişdir. Atalarımız təsadüfən deməyiblər ki, “külü küllükdən götürərlər”. Bir ocaq özünə yer edirsə, kül salırsa, o yeri heç kim başqa niyyət üçün istifadə edə bilmir.
Bir yerdə alışıb başqa yerdə yanan, üçüncü bir yerdə də sönən biri isə heç öz “Mən”inə də deyil, özünün nisbi, ötəri istəklərinə xidmət edir. Yağı-yanacağı öz millətindən alıb gedib başqa millətin çırağını yandıran iş adamları buna gözəl nümunədir. Yəqin onlar bilsələr ki, çırağını yandırdığı o yad millət yanacağı bitən kimi onun külünü süpürüb atacaq, belə həvəslə günün günorta çağı çıraq yandırmazdılar. Yəni ona ehtiyac olmayan bir yerdə nə öz millətinin sərvətini, nə öz “mən”ini xərcləməzdi.
Nəhayət, nur haqqında! İlahi hikmətin insanda təzahürü! Müqəddəslik duyğusunu dərk edən şəxsin “mən”inin bələdçi işığı! Düzdür, nur od deyil. Əbu Turxan da yazırdı ki, “Yandırmasa idi, atəşi daha parlaq nur zənn edərdilər”. Amma əgər söhbət varlığı təşkil edən dörd ünsürdən gedirsə, onda nurun da öz yeri, daha doğrusu zirvəsi var. Bəli, nur yandırmır, işıqlandırır, amma o, sadə bir işıq da deyil. O, hikmətin, ilahi həqiqətin, Allahın insana verdiyi mahiyyətin bir varlıq formasıdır. Onun mənbəyi ilahə aləmə bağlı olduğuna görə, bu hikmət nə tükənmir, nə də insanları yanlış yola aparmır. Belə insanlar da var. Öz ideyaları, midriklikləri ilə zaman-məkan çərçivəsi tanımayan bu şəxslər tarixdə filosof, mütəfəkkir kimi tanınırlar. Əslində, bu, bir zirvədir. Oddan, alovdan keçən, “bişən” bərkiyən düşüncənin, “Mən”in nuru. Təsəvvüf fəlsəfəsinə görə, varoluşun səbəbi və varlığının qarantı olan və yalnız İnsana verilən ilahi nur.
Bəli, od dörd ünsürdən biridir. Lakin belə məlum olur ki, hər insana eyni oddan pay düşməyib. Kimisi çınqıdı, kimisi kömür, kimisi yanğındı, kimisi də nur.
Hava
Hava dörd ünsürdən biridir, ancaq nə onun kimyəvi tərkibi, nə atmosfer qatları, nə də ozon dəlikləri söhbətin məzmununa daxil deyil. Heç yaxın da gəlmir. Sadəcə hava – vahid, artıq “vətəndaşlıq” hüququ qazanmış, öz varlığını tanıtdırmış məfhumdur.
Hava azadlıqla bir bənzəyiş, assosiasiya yaradır. Sanki molekullar da burada azadlıqdadırlar: bir-birindən aralı, sərbəst dolaşırlar. Hava hara istəyir dolur, hansı formanı istəyir onu da alır. O, istər qızılı zəmi olsun, istər yamyaşıl çəmən, istərsə də xarabalıq – fərqi yoxdur, üzərindən əsib keçir. O özü yüklənmir, hansı an haradadırsa, odur, oradan xəbər verir, sonra götürdüyünü harasa atıb başqa bir şeyi götürüb qaçır. Hava heç nəyi özündə saxlamır, heç nə orada dayanmır, durmur. Amma qarşısına keçən nə varsa, götürüb hara isə aparır, çatdırır. Təsadüfi deyil ki, özündə bu keyfiyyətləri daşıyan insanı da bəzən havaya bənzədirlər və bu “havalanan” insanın başqalarından üstün cəhəti yəqin ki, onun özünü azad hiss etməsidir.
Hava ünsürlər arasında ən yüngülüdür. Onun ağırlığını heç kim hiss eləmir, varlığı heç kimin yerini dar eləmir. “Qonduğu” yerdə iz qoymur, onda da iz qoymaq olmur. Onun varlığı normal halından çıxanda hiss olunur: külək olub əsəndə, meh olub çiçəkləri titrədəndə. Sanki onun varlığı ilə yoxluğu eynidir. Bəzən onu boşluğa da bənzədirlər. Təbii ki, bunlar fərqlidir. Onun yoxluğu saniyələr içində özünü büruzə verir. Onu nəyə isə bənzətmək çətindir. Amma madam ki, var, deməli, müqayisəsi də olmalıdır. Və onun ancaq bir bənzəri tapıldı: əlaqə.
Güclü əsib daşı-ağacı yerindən qoparmağı, sarsılmaz şeyləri uçurtmağı sel də bacarır, od da, torpaq da. Havanın bacarığı gözlə görülməyən, əllə tutulmayan şeyləri daşıya bilməsidir. Çiçəklərin ətrini, rayihəsini havadan başqa nə ətrafa yaya bilər? Səsi havadan başqa kim uzaqlara çatdıra bilər? Rəngləri olduğu kimi, qarışdırmadan çatdırmağı, günəşin şüalarını yağışın damlaları ilə görüşdürüb yeddi rəngə salmağı havadan başqa nə bacarar? Hava fiziki təsviri, maddi varlığı olmayanlara sanki varlıq verir, onları sahibindən alıb hara isə çatdırmağa kömək edir, onların hərəkətini təmin edir.
Hava həm də insanın mənəvi dünyası ilə zahiri dünyası arasında əlaqədir. Amma burada da “daşıdığı”, “ötürdüyü” şeylər sözə, hərflərə sığmayanlardır. Dərin, odlu bir ah dağlar boyda dərdin narahat bir zərrəsidir, nəfəs onu ürəkdən çıxardır ki, insan bir az yüngülləşsin.
İnsan heyrətlə içini çəkəndə hava həmin heyrəti doldurur damarlara ki, bütün bədənə yayılsın, insan bütün varlığı ilə onu hiss eləsin: rəngi qaçsın, səsi titrəsin, əli əssin.
Təəccübdən nəfəsini içinə qısanda, hava insanın içi ilə zahiri arasındakı disbalansı gizlədir…
Bəzən nəfəsin, havanın saxladığı şey o qədər ağır olur ki, torpaq bədən ona dözmür və onu gözlərdən süzülən damcılara çevirir, ya bir şeirin misralarına, ya bir musiqinin sədasına, ya bir rəsmin rənglərinə “tökür”. Hava isə bütün bunları sadəcə daşıyır, çatdırır, özü isə onlara qarışmır, hiss etmir.
Havanın daşıdığı ən önəmli şeylərdən biri yenə də maddi varlığı olmayan, amma maddiyyata varlıq verən bir şeydir – həyat. İstər ən uca zirvədə olsun, istər ən dərin suların dibində olsun, istərsə də yeddi qat torpağın altı olsun, hansı vasitə ilə olursa olsun, özünü ora çatdıra bilirsə, daşıdığı bu əmanəti – həyatı sahibinə verir. Bu, zirvələrdə dolaşan quş da ola bilər, okeanlarda üzən balıq da, torpağın altından işığa can atan toxum da. Su da, torpaq da öz sakinlərini yaşatmaq üçün havanın gətirdiyi həyata möhtacdır. Hətta özündən razı, lovğa od da havanın “havasına” oynamağa məcburdur.
Hava yeganə ünsürdür ki, həm maddi dünyada var, həm ilahi. Əslində, hava bu ikisi arasında yeganə (!) “əlaqədir”. Bu “hava”nın adı ruhdur. Allah torpaq bədənə ruh üfürəndə ancaq ona həyat vermir, həm də adlar öyrədir, həm də əmanətini etibar edir.
Maddi dünyanın çərçivələrindən yorulan, boğulan insan yenə ruhu ilə fərqli bir dünyaya ucala bilir.
Ruh – azadlıqdır. Azadlıq isə sənlə “Mən”in arasında əlaqədir. Sən – sosial varlıq olaraq “Mən”ə – ilahi varlığa çatmaq üçün azadlığın içindən keçməlisən.
1.2011
Torpaq
Allah insanı torpaqdan yaratdı. Bu torpağın məkanı, rəngi barədə rəylər çoxdur, müxtəlifdir. Bir şey şübhəsizdir: insanın torpaqdan yaranması. Sonra bu bədənə Özündən bir ruh üfürdü. Burada da müxtəlif rəylər var, amma bir şey dəqiqdir: torpaq bədəndə ilahi bir nəfəs var.
Torpaq udduğu canları unutduracaq qədər soyuq, ayıbları örtəcək qədər abırlı, bağrında bitkilərin kökünün böyüməsini, gövdəsinin üzə çıxacağını, günlərlə, illərlə onun dik durmasını gözləyəcək qədər səbirlidir. Torpağın məziyyəti çox, ona verilən təriflərin, təsvirlərin sayı ondan da çox. Onu sevəndə “Ana Torpaq” olur, nifrət edəndə – “qara torpaq”.
Mən yalnız torpaqdan deyil, torpaqdan yaranıb, torpağa bənzəyən insandan da danışmaq istəyirəm.
Bir var quru torpaq, boş qumlu səhra, susuzluqdan çat-çat olmuş boz çöllər. Maddi dünyanın malı-mülkü yolunda insanlığını unudub bir canlı kimi ömür sürən insan kimi. Bir də var içində min bir həyat qaynayan yaşıl çəmən, sıx meşə. Hətta səhranın ortasındakı kiçik bir oazis də sonsuz səhradan gözəl görünür. Niyə? Çünki həyat var, ruh var. Yaradıcı insan kimi. Hər kəlməsi bir dünya, hər nəfəsi bir dua olan, Allahın verdiyi nəfəslə “torpağına” can verib, ruhunun nuru ilə “qaranlığını” işıqlandıran insan.
İlk baxışda çiçəklərin, ağacların “kifir” tərəfi – kökü torpağın altında qalır, onun gözəlliyinə xələl gətirmir. Gözəlliyi torpağın altında yox, üstündə axtarmaq bir aksiomdur. Amma torpaq çiçəyin özü ilə müqayisə olunmayacaq qədər eybəcər tərəfini qəbul edir və onun vasitəsilə bu çiçəyi qidalandırır, ömrünü uzadır. İnsanın bədəni də ruhunun yanında öz gözəlliyi ilə qürurlana bilməz. Amma bədən insanın bu dünya ilə bağıdır. Onsuz ruha insan deməzlər, onsuz ruh bir çox zövqdən xəbərsiz qalar. Sonlu bədənin yanında ruh sonsuzluğun dəyərini də heç anlamaz.
Torpaq nələrə şahid olmur, ilahi! Ona səpilən eyni toxumlardan birinin cücərib, digərinin ömrünün yarıda qırılmasını və “qardaşının” boy atıb yaşıllaşmasına həsrətlə tamaşa etməsini; şax bir ağacın kökünü xəlvətcə gəmirib onu qurudan siçovulun namərdliyini; toxumun əzabla cücərib boy atsa da, qarşısını kəsən daş parçasını dəlib keçə bilməyib ümidsiz-ümidsiz öz çürüməyini qəbul etməsini görüb “udan” torpaqdır!
İnsanın da içində doğulan neçə-neçə arzular arasında bəlkə də ən çox bəslədiyi, ümid etdiyi bir arzusu ya gecikir, ya tələsir və “cücərmədən” yox olur; içində boy atan paxıllıq, qəzəb, yaltaqlıq hissi insanı ucaldan, saflaşdıran sevgi, ədalət, gözəllik hissini gəmirir və bir gün İnsan yıxılır, yerində heyvan – canlı qalır. İnsanın qurduğu ideallar, planlar uyğunsuz şəraitə düşəndə əzaba çevrilir və “ürək” bütün bunları udmaq məcburiyyətindədir.
Torpaq kimi, bədən də arzuların gömüldüyü məkandır!
Amma torpaq gözəl şeylərə də şahid olur! Quruyub qabar bağlayanda göydən düşən damcıların həsrətlə oları gözləyən toxumlara, köklərə qovuşmasına, onlara həyat verməsinə; lap dərinlikdən süzülə-süzülə gələn, özünə yol açan bulağın bir qayanın, bir dağın dibindən vurub üzə çıxmasına; qaranlıqla vuruşa-vuruşa gün üzünə çıxmağa çalışan zərif bir çiçəyin əzminə; qoca bir kötüyün dibindən göyərib qalxmış pöhrələrin həyat eşqinə ilk şahid olan torpaqdır!
Bəs insan! Tam ümidsiz bir anında ən kiçik yardımdan yapışması, “ipin ucundan tutub yumaq” yaratması; ilahidən gələn bir nur şimşək kimi içinə qapamış bir qaranlığı işıqlandırması ilə yeni bir nəfəsinin açılması, yeni bir idrak qatının kəşf olunması; ideyasının, arzusunun verdiyi əzmlə hər çətinliyə sinə gərməsi, məqsədinə çatanda qatlaşdığı bütün əzabları sevincindən unutması; öz qocalmış vücudunun yanında böyüyən gələcək nəslinin cavan vücudu ilə qürur duyması insana da xasdır!
Torpağa düzgün qulluq edəndə necə bağlı-bəhərli olursa, doğru niyyət də bədənə eləcə “qulluq” edir, onu mübarək edir.
Torpağın qatında yatan xəzinəni “canlandırmaq” onun öz ixtiyarında, iqtidarında deyil. Torpaq bir vasitədir, qabdır, alətdir, keçiddir. Bədən də “özündən bixəbərdir”, hansı isə niyyətin, iradənin hökmü ilə nə buyurulursa, “göydən nə yağırsa, onu da qəbul edir”. Ancaq bir var su torpağın ancaq üst qatını isladır, bir də var torpaq doyur və cana gəlir, həyat verir. Bir var bədən sadəcə mövcuddur, bir də var bütünlüklə ruhunun əmrinə müntəzirdir.
Torpaq başlanğıc və sonun birləşdiyi nöqtədir – torpaqdan yaranan torpağa dönür. Sönən doğulan üçün başlanğıc olur və torpaq buna vasitəçilik edir… bədən kimi. Bəlkə də məhz bu məqamda bədən ruhdan bir addım öndədir, yaxud arxadadır. Kim bilir… Torpaqdan bir ovuc götürəndə o, götürüldüyü yerin keyfiyyətlərini özündə saxlayır, ötürür. Bədən də ondan “ayrılan” bədənə öz keyfiyyətlərini vermək iqtidarındadır. Amma ruh bildiklərini özündən sonrakı ruha ötürə bilmir, çünki onun nəyi bilməsi, necə bilməsi Allahın ixtiyarındadır.
Torpaq qədər zərbə dəyən yoxdur… Amma o, həyat gücünü itirmir, “ona” üz tutan hər toxumu cücərtməyə çalışır. İnsanın da gücü bədəninə çatır… amma o, Torpağın özü deyil, sadəcə ondan bir ovuc olduğu üçün səbri də bir ovucdu, əzmi də.
Allah insanı necə möhtəşəm yaradıb: bədəni ulu Torpağa, ruhu sonsuz ilahi aləmə bağlı, öz möhtəşəmliyini dərk etmək üçün ağıl, bu möhtəşəmliyin harmoniyasından zövq almaq üçün könül! Bunları unudan isə nə ağılı, nə könülü özündə sığdıra bilməyən bir ovuc torpaq, bir quru nəfəs olur.
Su
Su dörd ünsürdən biridir. Hər varlıq üçün həyat qədər əhəmiyyətlidir. Cansız hesab etdiyimiz minerallar, möhtəşəm planetimiz və bunların arasında olan hər şey üçün. Maraqlıdır, hər nə qədər insanın yaranışında su olsa da, su onun məkanı deyil. Suyun öz sakinləri var. Su öz sakinlərinə həyatı bir cür verir: içindən, “ürəyindən”. Ondan kənardakılara isə bir ayrı cür verir: zahiri ilə.
İnsanın da varlığında su var, deməli suyun bəzi keyfiyyətlərini özündə daşıyır. Mən də sudan danışmaq istəyirəm.
İnsan var ki, bir stəkan, hətta bir qaşıq su qədərdir. O, mütləq nəyə isə əlavə olunmalıdır, hansı isə əhəmiyyətli bir prosesin kiçik bir detalıdır. İlk baxışda vacib görünə bilər. Susuzluqdan yanan biri üçün bir damla suyun da qiyməti böyük olduğu kimi. Amma əslində o, heç nə həll etmir, o sadəcə bir əlavədir. Böyük bir tikinti şirkətində bir fəhlə, orduda bir əsgər kimi.
İnsan var ki, gölməçədir, müxtəlif yollarla – yağan yağışdan, hansısa arxdan sızan suyun toplantısı. Ətrafında müəyyən dəyişikliklərə səbəb ola biləcək qədər yeri var. Bu gölməçədə yeni canlılar yaranır, yeni bitkilər bitir… Maraqlıdır ki, belə yerlərdə ney hazırlanan qamış da bitə bilər, ətrafa üfunət də yayıla bilər. Burada yaşıl baş ördəklər də yuva qura bilər, çömçəquyruqlar da. Əsas olan burda suyun durğun, çöküntünün çox olmasıdır və … ov üçün çox əlverişli yer olmasıdır.
İnsan var ki, göldür. Hansı çaydan, hətta çaylardan, yeraltı sulardan bollu su alıb öz mühitini yaradan göl. Daha zəngin florası və faunası, ekzotik görkəmi olan göllər çox vaxt axar sularla qidalandığından suyu çox vaxt şirin olur və bu səbəbdən ətraf yerlər üçün içməyə, suvarmaya yarayır. Belə üstünlüklərinə görə gölləri olduqları məkanın incisi, gözəli də adlandırırlar. Amma bu göllər həmin çaylardan asılıdır, güclü istilərdə suvarma üçün kanalların sayı çoxalanda quruya bilir və mütləq əlavə bir kənar müdaxilə lazım gəlir ki, öz gözəlliyini, zənginliyini saxlasın.
Hə, bir də süni göllər, su anbarları, kanallara bənzər insanlar var ki, kimlərsə onları öz xeyirləri üçün yaradırlar. Bu yeni və süni “varlıqlar” onu yaradan kəslərə xeyir verməklə yanaşı, ətrafa mütləq zərər də vururlar. Kiminsə əkin yeri qalır suyun altında, hansısa arx, çay qurudulur, məcburən ona yönəldilir, hansısa bitkilər, canlılar yeni mühitə alışa bilməyib məhv olur, əvəzində başqaları yaranır və münasibətlərdə ziddiyyətlər törəyir. Amma bu “ərköyün suları” verdikləri xeyirlərinə, və “ərköyün” olduqlarına görə qəbul etmək məcburiyyətindəyik.
İnsan var yağış kimi – birdən birə göydən yağıb can verir. İnsan var ki, şəlalədir. Gözəldir, səsi-küyü uzaqlardan eşidilir… amma varlığı elə bu qayadan tökülməyində, səs-küyündədir. Ondan başqa bir şey gözləmək də gülüncdü.
İnsan var ki, buzdu, aysberqdi, içində damlaları dondurub saxlayır, hətta həyat da onun içində dondurulub, özü isə sularda üzür, qarşısına çıxana bədbəxtlik gətirir. Amma içindəki həyatın donunu açanda, bir möcüzə kimi, duzlu dəniz suyunun ən şirin tərəfini özündə saxladığı məlum olur. O, hardan hara duzlu suyun üzü ilə süzə-süzə gəlib əriyir və …susuzlara həyat verir.
İnsan var ki, çaydı. Azad, məkandan məkana gəzən, dolanan, gah coşan, gah sakitləşən, dağlardan üzü aşağı tələsə-tələsə özünü göllərə, dənizlərə yetirən və … könüllü şəkildə şirin, dadlı bir halda olsa da, duzlu, açı bir mühitlə qarışmağa razıdır. Çayların bəlli bir yatağı var, yalnız bir istiqamətdə axır və axınına qarşı kimi isə “qəbul etmirlər”. Amma maraqlıdır, çaylar həm də dənizlərdə, dənizlərdə öz gələcəyini tapa bilməyən balıqlar üçün sığınacaqdılar.
İnsan var ki, dənizdir. Okeanları bir-birilə əlaqələndirən, ölkələrin sərhədlərini çızan, çayların qovuşduğu məkan. Böyükdü, zəngindir, dərindir, amma məhduddur. Əlbəttə, bunu yalnız okeanla müqayisədə demək olar. Deməli insan var ki, okeandı. Bütün yer kürəsinin iqlimini təyin edən və ən əsası, onun mövcudluğunun zəmanəti olan okean. Sonsuzluğun mücəssiməsi, həm möhtəşəmlik, həm vahimə aşılayan. Ümman canlıdı və ona həyat verən içindəki canlılar deyil. Onun özü nəfəs alır, nəfəs verir. Ümman nəyə isə sığınmır, sığmır, nədənsə, kimdənsə asılı deyil, çünki o, özü istinaddır, o, özü sığınacaqdı.
İnsan var ki, bulaqdı. Tər-təmiz, yerin düz bağrından süzülə-süzülə gələn, böyük çaylara həyat verən, dərinliklərdə okeanlarla, dənizlərlə vəhdətdə olan kiçik bulaqlar. Onların kiçikliyi imkan verir ki, onu görməsinlər, ondan xəbərsiz olsunlar. Amma maraqlıdır ki, nə dənizlər onları inkar etmir, nə gur çaylar. Onları inkar edən gölməçələr, kanallar, su anbarlarıdır. Kökündən bixəbərlər. Axı Allah da insanı yaradanda ona qatdığı suyu məhz bulaqdan – Kövsərdən götürüb, susuzluqdan yanan İsmayıl Peyğəmbərə, Məryəmə də bulaq bəxş edib, Musa Peyğəmbərin möcüzəsini təsbitləmək üçün də yerdən bulaq qaynadıb. Bulaq – möcüzədi, bulaq təbiətli insanlar da möcüzədir.
2.2010
Yük
Biz əmanəti göylərə, yerə və dağlara verdik, onlar onu daşımaq istəmədilər, ondan qorxdular. İnsan onu götürdü (yükləndi), o, zalım və cahil idi.
Quran 33/72.
Yük daşınmalıdır. Bu aksiomdur. Sənin yükünü sən daşımalısan. Bu da aksiomdur. Yükünü rahat daşımaq üçün özün-özünə yük olmamalısan. Bunu da aksiom hesab eləmək olar.
Yük var müvəqqətidir. Bu gün var, sabah yox. Bu gün ağırdı, sabah kimsə bir qulpundan tutur, sənin də işin yüngülləyir. Bir gün, lap bir il çəkirsən bu yükü, sonra dincəlirsən. Yükün yeməli idisə, ləzzətlə yeyirsən, geyinməli idisə, sevə-sevə geyinirsən, yorğunluğun da çıxır. Daşıdığın yükün əvəzi bir qara qəpik olanda da, zəhmətinin əvəzi kimi gözündə qızıla bərabər olur, xəyalında onu hər şeyə çatdırırsan… və beləcə arzularla, xəyallarla yüklənirsən.
Vəzifə də müvəqqəti yükdür. Zəhmət çəkib, qan-tər töküb, min-bir əziyyətə qatlaşıb, neçə-neçə yüklərin altına girib vəzifə tutursan: müdir, işçi, valideyn, övlad, ər, arvad, dost daha nələr. Bir yükü daşıyırsan o birinə yetişmək üçün. Hərdən bu yükdən bezib ondan silkinənlər olur və ona elə gəlir ki, quş kimi azaddır. Vəzifəsini icra etməyən müdirlər, tapşırılan işlərin məsuliyyətini dərk etməyən əhli-kef işçilər, övladını taleyin hökmünə buraxan valideynlər və beləcə yükünü öz çiyinlərindən ondan aşağıda dayananların başına salanlar. Aşağıdakı bu yük üçün yetişmədiyi, üstəlik öz yükü olduğu üçün ya əzilib məhv olur, yaxud o da özündən əvvəlkindən dərs götürüb yükünü atır kiminsə boynuna. Beləcə yüklərini ata-ata vicdan əzabları ilə yüklənirsən.
Bəzən ad da yükə çevrilir. Nəsillərin verdiyi əzəmətlə, böyüklüklə yüklənmiş bir ad verilir bir uşağa. Öz “halal” yükünü çəkə-çəkə illərin, nəsillərin, tarixin də yükünü çəkməli olur.
Ya da qazanmadığı, əziyyətini çəkmədiyi və deməli bu yük üçün çiyinləri hələ bərkiməmiş birinə təmtəraqlı bir ad – fəxri ad – verilir və o, bu yükün altında itib-batır. Özündən on dəfə böyük yükü daşıyan qarışqa kimi: yük-ad görünür, sahibi isə yox.
Yük də var səninlə doğulur, səninlə ölür.
Doğulanda Allah sənin ruhunu maddi bədənə şərəfli bir yük kimi verir və sən çiyinlərini insanlıq adında möhtəşəm bir yükün altına verirsən. Bu yükün içində iman da var, əqidə də, ağıl da, şüur da, müqəddəslik duyğusu da, ilahi aləmə bağlılıq da. Yaman ağır yükdü! Yük yükdür və qeyri-şüuri ondan xilas olmaq istəyənlər tapılır. İmanını unudur, müqəddəslik duyğusunu tapdalayır, ağlını dumanlandırır, şüurunu korşaldır, ilahi aləmlə haqq-salamı kəsir və olur quş kimi, ya da qurd kimi. Şir kimi olan da var, çaqqal kimi olan da. Bir sözlə, olur sadəcə canlı. Amma o biri yüklərdən fərqli olaraq bu yük nə atılır, nə satılır. Quş olub göyə çıxsan, anidən özünü xatırladır və sən daş kimi gəlirsən yerə.
İnsanlıq yükünü atmağa çalışanda insan olur yarımçıq: nə insandan insandı, nə heyvandan heyvan. Belə olanda onun hər şeyi ayrı-ayrılıqda bir yükə çevrilir. Birinə sərsəmləyən dili yük olur, birinə lazım olandan artıq şey dinləyən qulağı, birinin əli “əyilir”, digərinin ayağı “sürüşür”, birinin isə ümumiyyətlə başı bədəninə artıqlıq edir. Beləcə yüklərini yığıb-yığışdıra bilməyənin yükləri civə kimi dağılır ətrafa, düşdüyü yerə zərər verir. O biri yüklərin sahibi ya özün olursan, ya bir başqa bəni-adəm. Ona görə rahat-rahat atıb-tutursan. Amma sonuncu yükün – insanlığın sahibi Allahdır və hər kəsə çəkdiyi qədər verir: nə bir damcı artıq, nə də əskik. Bu sonuncu yükünü daşıya bilsən, o biri yüklərin ağırlığını heç duymazsan.
Nöqtə
Nöqtə qoymalısan ki, yeni cümlə başlaya biləsən. Nə qədər gözəl cümlə olursa olsun, nə qədər gözəl mətləb anladırsa anlatsın, cümlə çox uzananda oxucunu bezdirir, məna itir, ağırlaşır. Oxucu həsrətlə nöqtənin nə vaxt qoyulacağını gözləyir. Gözləri cümlənin bəlkə də ən maraqlı yerlərinin üstündən atlayaraq nöqtəni axtarır.
Var üç nöqtə – bu, müəmmadır…
Var iki nöqtə – bu, tələbdir: de, söylə, danış.
Var bir nöqtə – bu, sondur. Amma hər son həm də bir başlanğıcdır. Bunu biləndə nöqtə qoymaq asan olur.
… Həyatda da belədir. Həyatının bir səhifəsini tamamlamaqdan qorxursan. Bu həm yaxşı bir şeyin bitməsini istəməməkdən, həm də yeni səhifənin hələ qaranlıq olmasından irəli gəlir. Amma nöqtə labüddür. Qoyulmalıdır. Son olmalıdır ki, yeni bir “cümlə” başlasın.
1.2010
Ömür yolu
Ömür ancaq idealda bütöv ola bilər. Real həyat çoxölçülüdür və onun hər rakursunun öz ömrü var.
Əbu Turxan
İnsan həyatı bir-birini əvəzləyən, tamamlayan mərhələlərdən ibarətdir. Körpəlik, uşaqlıq, gənclik, yetkinlik və s. İnsan doğulur, böyüyür, öyrənir, anlayır, dərk edir. Böyüdükcə daha çox şey dərk edir, dərk etdikcə müdrikləşir, müdrikləşdikcə ətrafına, özünə yuxarıdan, kənardan baxa bilir. Bu mərhələlərdən hər birini çevrəyə də bənzətmək olar. Biri tamamlanan yerdə o biri başlayır, amma birinin bitdiyi yeri təyin etmək mümkün olmadığı kimi, digərinin də nə vaxt başlandığından xəbərin olmur. Beləcə ömür-gün gəlib keçir.
Görünür həyatın mənası hər bir mərhələni dolğun yaşamaqdır. Bunlardan hər birinin öz öyrətdikləri, öz hikmətləri var. Əlbəttə, elə şey var ki, yaşa-başa baxmır. Məsələn, uşaq var ki, ölümün, ayrılığın mahiyyətini neçə böyükdən daha yaxşı bilir, çünki bunu şəxsi təcrübəsində yaşayıb. Yaxud ömrünü sevginin nə olduğunu bilmədən başa vuranlar var, çünki həyat məqsədi, amalı fərqli olub. Deməli, bir var həyatın sənə verdiyi anlar, yaşantılar – burada sənin seçimin və ya razılığının heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Bir də var sənin bu həyatdan ala bildiyin pay – burada sənin təfəkkürünün, ildən-ilə genişlənən dünyagörüşünün böyük əhəmiyyəti var. Eyni zamanda, adam var ki, həyatın ona verdiklərinin hikmətini dərk edə bilir, onlarla öz qazandıqları arasında bir əlaqə qura bilir, harmoniya yaradır, öz həyatının qırıqlardan deyil, bitkin, tamam bir hikmətdən ibarət olması üçün çalışıb-vuruşur. Adam da var ki, həyatın verdiklərindən baş aça bilmir, xoş olanda sevinir, pis olanda üsyan edir, verilənlərin nəyin ona, nəyin başqasına məxsus olduğunu fərqləndirə bilmir, tez-tez başqasının «qabına» boylanır, öz «qabındakını» da vurub dağıdır. Beləcə özünün nə qazanmağa qadir olduğunu bilmir. Həyatı ayrı-ayrı anlardan, zaman qırıqlarından ibarət olur, haradan gəlib hara getdiyi barədə aydın bir təsəvvürü də olmur. Bunu bir konveyerə də bənzətmək olar. Lent dayanmadan keçib gedir və sən də onun üzərində. Ətrafın hikmətlərlə, biliklərlə doludur. Sənə qalır əlinin altındakı bu nemətləri götürmək, gedəcəyin yerə əli, ürəyi dolu getmək. Çünki lentin üzərindən düşüb varlığın başqa mərhələsinə keçmək məqamı gələndə əlindəki, ürəyindəki həmin şeyləri bu dünyada qoyub getməli olursan və o qoyub getdiklərin yenə düzülür lentin dörd yanına, amma sənin izinlə, dəst-xəttinlə bir yerdə. Bax, onda məlum olur ki, səndən nə qalacaq, özündən sonrakılara payın nə olacaq.
Adam var ki, həyatının hər mərhələsini dolğun yaşayır və digər mərhələsinə rahat-rahat keçir. Çünki götürəcəyini götürür, görəcəyini görür, yaşayacağını yaşayır, anlayacağını anlayır. Amma bəzən olur ki, bu mərhələyə məxsus bir şey ya verilmir, ya nəzərdən qaçır, ya da götürməyə gecikirsən. Belə olanda həmin mərhələ bitməmiş qalır. Bunun nəticəsini faciə də adlandırmaq olar, təəssüf də.
Əvvəla, adamın gözü daim arxada qalır, elə hey həmin çatmayan şeyi axtarır. Ona görə də, gözü nə indini seçir, nə gələcəyi. İkincisi, həmin çatışmayan şey zaman-zaman özünü büruzə verir və onun üzərində qurulmalı olan mərtəbə də boşluğa düşdüyündən uçulmağa məhkum olur, yəni naqislik naqisliyə səbəb olur. Üçüncüsü, ehtiyacında olduğun həmin şeyin bəzən başqası tərəfindən atıldığını, qədrinin bilinmədiyini, dəyərləndirilmədiyini görəndə qeyri-ixtiyari əlini uzadırsan. Amma o, sənin deyil! Və bunu qəbul etmək, bununla barışmaq, bunun nəticəsi olaraq ürəyində baş qaldıra biləcək həsəd, acıq, üsyan hissini yatırmaq çox çətin olur, hünər tələb edir. Ən nəhayət, ehtiyacında olduğun şeyin ya səndən çox arxada, ya da çox irəlidə olduğunu görürsən. Belə olanda da ya gec doğulduğunu, ya da çox tələsdiyini düşünürsən, bir sözlə öz yerində olmadığın fikri səni rahat buraxmır. Bütün bunları düşünə-düşünə, özünlə çarpışa-çarpışa, keçmişin həsrətini çəkə-çəkə indini unudursan, əlindəkiləri də salıb itirirsən. Ən pisi isə bu bircə şey sənin indini yox edir, onsuz gələn bütün gələcəyinə etinasızlıq və bəzən hətta nifrət yaradır. Əlini qaldırıb artıq heç nə götürmək istəmirsən, özünü həmin bircə şeyə qurban verirsən, bir şeyin yoxluğuna görə özünü hər şeydən məhrum edirsən. Bunun ən yaxşı və klassik nümunəsini yəqin uğursuz məhəbbətdə görmək mümkündür. Yaxud həyatının hansı isə mərhələsində yaşanmış bir uğursuzluq bütün həyatı qaraldır.
Bunun nəticəsidir ki, adam heç cür böyümək istəmir, yaşlı vaxtında da oyuncaqlara həvəs göstərir; oğul-uşaq sahibi olan evdar bir qadın hələ də gizlincə seviləcəyini, sevdiyi birinin ona elçi gələcəyini xəyal edir. Həyat doludur belə ürəklə ağlın yollaşmadığı, gözlə əlin barışmadığı, planlarla reallıqların bir-birini məhv etdiyi hadisələrlə. Yeri gəlmişkən, yaşına baxmayaraq xasiyyətdə uşaqlığın qalması, ruhun cavanlığının bizim dediklərimizə bir aidiyyəti yoxdur. İradə lazımdır ki, gözünü arxadan çəkə biləsən! Təfəkkür lazımdır ki, varlıq kimi, yoxluğun da hikmətini dərk edə biləsən! Hünər lazımdır ki, həmin bircə şeyin bütöv həyatının tamlığını pozmaslna imkan verməyəsən! Ürək lazımdır ki, könlünün indi istədiklərini eşidə biləsən!
2.2009
Mən
«Mən» ilahi aləmlə əlaqə, insanın ilahi, saf bir başlanğıcının mövcudluğuna dəlildir. Yaradanın bütün ilahi sifətlərinə sahib olan insan həm də Ondan yaradıcılıq keyfiyyəti alıb: Allahın təyin etdiyi bir çərçivə daxilində, verdiyi istedad, bacarıq vasitəsilə yaratmaq, var etmək. Nələr yaratmayıb bəşər?! Allahın yaratdığına öz təfəkkürünün də məhsulunu qatmaqla bənzərsiz sənət şedevrləri, Allahın verdiyi təbiətə paralel ikinci təbiət!
Bir «mən» yüksək ideyalarla yaşayır, digəri sadə bir insan, milyonlardan biri olmaq istəyir. Biri ruhunun ən yüksək məqamında oturub, İnsan olmağın bütün mahiyyətini duyur, digəri bir ot, bir ağac kimi qayğısız, varlığından bixəbər olmağa üstünlük verir.
İki «mən»in müharibə zolağı! Biri azadlığa, digəri məsuliyyətə çağırır. Biri İnsanlığı, digəri vətəndaşlığı xatırladır. Biri ülviyyəti, gözəlliyi, digəri sərt qanunları, cəmiyyətin tələblərini öyrədir. Biri sadəcə «mən»dir, digərinin vəzifəsi çoxdur: valideyn, övlad, tələbə və s. Ürəyin daha böyük hissəsi ürəyin istəmədiyi şeylərə ayrılır. Kiçik, gizlin hissəsi də ürəyin öz istəklərinə. Ürəyin istəmədiyini edəndə daha böyük ürəklə girişirik – ürəksizliyi gizlətmək üçün. Ürəyin istəyini isə çəkinə-çəkinə, gizlincə edirik – ürəyin böyük həvəsini ört-basdır etmək üçün. Elə isə bu ürək kimə, nə üçün xidmət edir?
Dağ və daş
Uca bir dağ ətəyindəki yamaclara, düzənlərə, dərələrə baxıb öz ucalığını daha yaxşı dərk edir. Öz varlığını, mahiyyətini, məqsədini anlaması ona var olmaqda kömək edir, varlığının mənasını artırır. Hər halda bu uca dağlar Allahın «beşik kimi yaratdığı Yerin dayaqları olduqlarını» (Quran 78/6-7) bilir və bu məsuliyyətlə dayanırlar.
Bu uca dağın başında kiçik bir daş nə hiss edir? O da dərələrə-düzlərə yuxarıdan aşağı baxır, özünü onlardan ucada görür. O, hətta dağın özündən belə üstdədir. O, bu dağın «balasıdır». Bu, onun varlığının yeganə mənasıdır. Yeganəmi?
O, nə bir divara hörülmür, nə bir hasara. Onun üzərində nə ot bitmir, nə çiçək. O, hətta üzərinə yağan yağış damlalarını belə uda bilmir. O, gözünü bu yüksək dağın başında açıb, aşağıdan xəbəri də yoxdur. Aşağıdan xəbəri olmadığına görə, …oturduğu ucalıqdan da xəbərsizdir. Xəbərsiz olduğuna görə, öz mahiyyətində də yanılır. Özünü hamıdan, dağdan da uca bilir. Amma ucalmağın nə əziyyətindən, nə də ləzzətindən xəbərdardır. Deməli, bu ucalığın məsuliyyətini də bilmir.
Dağa çıxmış bir adam qalxdığı yüksəkliyi hiss etmək üçün aşağılara bir «xəbər» göndərmək həvəsinə düşür: yerdən daşı götürür və uzaqlara atır. Haralarasa aşağılara. Bir anın içində daş bir məchulluqdan digər məchulluğa düşür.
Yüksəklikdən düşmək nə asanmış, nə mənasızmış… Nə əziyyəti varmış, nə ləzzəti. Sadəcə, düşdüyü dibdən yüksəklikləri seyr etməyin həsrəti və əzabı varmış. Özü ucalığa qalxmayan və ucalığın mahiyyətini dərk etməyən düşdüyü aşağıların necə, mənasını anlaya bilərmi? Bunun yeni bir başlanğıc ola biləcəyini güman edirmi? Yoxsa bu dəfə də içindəki hikkə, həsrət gözünü kor edər?
Zirvə
Uşaq doğulur və onun kiçik dünyasından hər şey elə böyük, elə nəhəng görünür ki! Uşaq böyüyür və o, əvvəlcə özündən böyük uşaqlar boyda, sonra da hamıdan «böyük» atası boyda olmaq istəyir. Beləcə həvəslə böyüyür. Gün gəlir onun fiziki boyartımı dayanır, ancaq onun böyümək arzusu hələ təzə-təzə başlayır. Bu dəfə o, mənən böyüməyə başlayır. Təhsilini artırır, dünyagörüşü böyüyür.
Ancaq bu «böyümə»ni gözlə görmək çətindir, ona görə də… Bəziləri öz «yekə» boy-buxununa baxıb özünü hamıdan yekə, hamıdan nəhəng bilir və bundan artıq böyüməyə lüzum görmür. Belə olanda onun böyüməyi də dayanır. Zirvəyə qalxmaq istəyən geri boylananda keçdiyi yolun böyüklüyündən qürurlanıb daha artığına ehtiyac hiss etmir. Amma zirvəyə və ora qalxanlara baxan özünün kiçikliyini dərk edir, görür və «böyüməyə» cəhd edir.
Xoşbəxtlik
Hər kəsin xoşbəxtliyi onun könlü qədərdir.
Bir körpənin təbəssümü niyə bu qədər işıqlı, sirayətedici, səmimi, ürəkdolusu olur? Niyə körpələr ən kiçik şeydən xoşbəxt olmağı bacarırlar? Əslində onları xoşbəxt edən onların könüllərindəki nurdur – hələ çirklənməmiş, kobud qabıqlar altında gizlənməmiş. Bu nur nəyin üzərinə düşürsə onu da nurlandırır. Yəqin buna görədir ki, körpənin təbəssümündən hər kəsin üzü də açılır, könlü də.
İnsan böyüdükcə, qayğıları artdıqca … könlü yaddan çıxır. Hər şey yadında olur: məişət qayğıları, vəzifə, mal-dövlət, övlad. Hər şeyin yanında könülə elə az yer qalır ki… Onun nurunu görmək, sevinmək, sevindirmək elə çətinləşir ki… Hələ bu nur bütün gün düşüncəni məşğul edənləri, gündəlik həyatını, cəmiyyətin özünü sənin ruhuna, könlünə yad bir rəngdə olduğunu göstərirsə sevinmək, xoşbəxt olmaq lap çətinləşir.
Könüllə sevinmək çətinləşdikcə, «uşaq böyüdükçə», insan məcbur olur «böyüklər» kimi sevinsin – diplom alanda, övladı olanda, çoxlu pul qazananda, yüksək vəzifəyə qoyulanda, kitabı işıq üzü görəndə. Sevinir və … xoşbəxt olur. Olurmu? Olur, amma xoşbəxtliyinin ipi onu xoşbəxt edən şeyin əlində olur. O da istədiyi vaxt çəkib boğur sənin xoşbəxtliyini. İynə olub xoşbəxtliyini şar kimi partladır. Sən də bu anın qorxusunu çəkə-çəkə «xoşbəxt» olursan.
Sabun köpüyü kimi yox olan «xoşbəxtliklərə» baxanlar bəzən deyirlər: bu dünyada sevinc, xoşbəxtlik elə azdır ki!
Əslində bu dünyada xoşbəxtlik o qədərdir ki! Amma onu könül gözü ilə baxsanız görərsiniz! Könlünüzün nuru nəyə düşsə onu işığa qərq edər! Lap körpələr kimi. Allah öz nurundan bir nur payı ayırıb sevə-sevə insana verdi, adını ruh qoydu. Bu nurun gözəlliyini duymaq, doya-doya yaşamaq üçün bir könül verdi. Könülün yaşadıqlarını, Allahdan aldığı hikməti dərk edib, başqaları ilə bölüşmək üçün bir ağıl verdi. Hər üçü bir-birini tamamlayanda, bir-biri ilə dil tapanda möhtəşəm bir harmoniya, gözəllik yarandı. İnsan bu gözəlliyin adını xoşbəxtlik qoyub. Bu üçündən ən xoşbəxt olanı yəqin ki, könüldür. Onun xoşbəxtliyini artıran hər ikisi ilə bölüşməsi, harmoniyanın yaranmasına səbəbkar olmasıdır.
Heyvan
Allahın yaratdıqları arasında tez-tez müqayisələr aparılır, bənzərliklər tapılır. İnsanı da gah gülə-çiçəyə, qoca çinara, düz qamətli sərv ağacına, gah da məğrur qartala, hiyləgər tülküyə və s.-ə oxşadırlar. Bu bənzətmələr əsasən zahirə aid olsa da, bəzən daxili keyfiyyətlərdə də paralellər aparırlar. Bizim dediklərimizlə Çarlz Darvinin insanın əcdadlarının meymun olması haqqında çoxdan iflasa uğramış düşüncələri arasında heç bir əlaqə yoxdur.
Məlum olduğu kimi, hələ orta əsrlərdə insan ruhunu nəbati, heyvani, insani növlərə yaxud müvafiq mərtəbələrə bölmüşlər. Bu, dərin və əsası olan bir hikmətdir. Lakin bizim dediklərimizin onunla da bir əlaqəsi yoxdur.
Bir filosof Darvinin düşüncələrinin puçluğunu göstərmək üçün belə bir fikir söyləmişdi ki, meymun qədər digər heyvanların insanların da əcdad olmaq hüququ var. Məsələn, ola bilsin ki, bəzilərinin əcdadı meymun, bir başqasınınkı ayı, birininki də ceyrandır. Bu zarafatda bir həqiqət var. İnsanların öz heyvani ruhlarının səviyyəsində doğurdan da, fərqli-fərqli heyvanları xatırlatmaqları heç kəsə gizli deyil.
Mən də iki heyvan haqqında bir-iki kəlmə demək istəyirəm: tarakan (ona bənzəyən adamların xatirinə onun həşərat olduğunu unudun) və qoyun.
Tarakanlar. Mətbəxlərin ən üzlü, ən iyrənc, ən tez artan «sakinləri». Bəlkə də onlar başqa yerlərdə də məskunlaşırlar, lakin nədənsə tarakan deyəndə birinci yada düşən mətbəx və qida olur. Tarakanları öldürmək üçün onlara bir kimyəvi maddə verirlər. Maraqlıdır, bəzi tarakanlar ölür, ancaq bəzilərində bu dərmana qarşı nəinki immunitet yaranır, hətta onlar bu dərmanı yeyib kökəlməyə, daha sürətlə artmağa, böyüməyə başlayırlar. Buna elmi dildə mutasiya deyirlər.
Belə insanlar da var. İlk dəfə başına dərd gələn insan sonralar bu dərdlərə, problemlərə elə alışır ki, bu həyat onlar üçün normal hala çevrilir. Hətta onları bu haldan çıxardana belə nifrətlə, acıqla baxırlar, onların «rahatlığını» pozduğuna görə ondan uzaqlaşır, ona düşmən kəsilirlər.
Qoyun. Təmizliyi sevən, sahibinə ən az problem yaradan, ən çox xeyir verən, Allah yolunda qurbanlıq üçün seçilən ev heyvanı. Eyni zamanda. Heyvanlar arasında, mənim bildiyim qədər, yalnız qoyun öz ölümünə rahat-rahat tamaşa edir, hətta altdan yuxarı bayaq yanında otlayan tayının soyulmağını müşahidə edir. Mən bilmirəm o qoyun nə hisslər keçirir, ancaq onun gözlərində nə qorxu görmək mümkündür, nə təlaş.
Bəzi insanlar yoldaşlarının başına gələnləri məhz yoldaşı üçün nəzərdə tutulduğunu zənn edir və heç cür eyni şeyi özünün də yaşayacağını qəbul edə bilmir. Rahat-rahat onun «edam olunmağına» tamaşa edir və özünün də xəbəri olmadan … öz qurbanlıq vaxtını gözləyir. İnsan bir bioloji varlıqdır və onda heyvani xüsusiyyətlərin olması təbii görünə bilər. Qeyri-təbii, daha doğrusu, dəhşətli olan heyvaniliyin insaniliyi üstələməsi, hətta unutdurmasıdır.
1.2009
Zəhər
Zəhər deyəndə ilk yada düşən həyatın, şirinliyin ziddi olan bir şey yada düşür. Bəzən acıya da zəhər deyilir, ağrılı-problemli bir həyat da zəhərə bənzədilir; hər kəlməsində ürək qıranların dili də zəhərlə müqayisə edilir. Maraqlıdır, sözün düzünü çəkinmədən söyləyən də acıdil, zəhərdil adlanır. Yəqin günah həqiqətin acı olmasındadır. Amma həyatda elə zəhərlər də var ki, onlar barədə danışmağa dəyər.
Zəhər var dərmandır. Onun adı zəhərdir, özü «şəkər»dir. Arı zəhəri, ilan zəhəri, əqrəb zəhəri, …insan zəhəri. Bu zəhərlər həm ağrıkəsici olur, həm zəhər zərərləşdirici. Həqiqəti söyləyən dillərin zəhəri də belədir. Hamı arıdan, ilandan, əqrəbdən, …həqiqəti deyəndən qorxur. Amma bu zəhərə ehtiyacı olan «xəstələr» var. Əslində, missiyasına uyğun olaraq bu dərmanların qiyməti də baha olmalıdır. Bəzən olur da. Amma necə də ağırdır: həm «zəhər» daşıyıcısı kimi qorxu mənbəyi olmaq, həm də səndən qorxub, səni məhv etməyə çalışanların dərdinə qalmaq, xilasına çalışmaq.
Zəhər var onu könüllü qəbul edirlər. Bunun adı «şəkər»dir, özü zəhər. Əslində, o da bir növ «dərman»dır – dərdi, problemi unutduran bir vasitə. Nikotin, narkotik, alkoqol, …yalan kimi. Özünü cəmiyyətdə tapa bilməyən bu zəhərdə tapır. Özünü bir insan kimi təsdiq edə bilməyən bu zəhərlə təsdiqləyir. Özünün varlığını unutmaq istəyən bu zəhərlə unudur. Necə böyük bir yardım, necə «ali» missiya! Amma necə də ağırdır: sənə inanıb, sənə pənah gətirənləri boş tüstü dumanları ilə, qarabasmalarla aldatmaq, onu yavaş-yavaş məhvə sürükləmək!
Zəhər var hamı onu tanıyır. Bir damcısı belə dəhşət gətirir. Onların müxtəlif kimyəvi adları var, amma yadda qalan bir addır – zəhər. Siçan zəhəri, həşərat zəhəri, Onlar vasitəsilə xoşagəlməz «ünsürlərdən» qurtulurlar. İnsafsızca yeməyə qatıb verirlər, o da yeyib məhv olur. Amma yeməyə qatmaq da şərt deyil, heç bir dəfəyə öldürmək də vacib deyil. Bu zəhəri oxuduğu kitaba da qatmaq olar, dinlədiyi musiqiyə də, aldığı təhsilə də, yaşadığı mühitə də. Onu damcı-damcı verəndə tədricən məhv olur. …Bəzən də məhv olmur, bu zəhərə o qədər alışır ki, ondan yeyib kökəlməyə başlayır. Mutant deyilən bir varlıq alınır. Onun özü artıq bir zəhərə çevrilir. Necə də dəhşətdir: Allahın yaratdığı bir varlığın fitrətini pozub ona fərqli, özünü belə dəhşətə gətirəcək bir həyat vermək, fərqli bir missiya üçün doğulmuşu özünə – zəhərə oxşatmaq.
Zəhər var bircə onu qəbul edəni zəhərləyir. Bir tək canı məhv edir. Zəhər də var ətrafında hərlənən hər kəsi, hətta bir neçə nəsli zəhərləyir. Radiasiya kimi, virus kimi, …rüşvət kimi. Bu zəhərin mənbəyini tapmaq, tapanda təcrid etmək, təcrid edəndə isə məhv etmək çətindir. Bəzən, bəlkə də əksər hallarda, bu zəhər bədənə o qədər hopur ki, ondan qurtarmaq üçün vücudun özünü məhv etmək gərəkir … qalanlarını xilas etmək naminə. Böyük bir ağac təsəvvür edin. Zəhərlə suvarılan bu ağacın alıb-verdiyi hava belə zəhərə dönür. Qollu-budaqlı, geniş kölgəli, bol meyvəli bu ağac ancaq zəhərə xidmət edir. Onun ətrafında güllər əksən ya solar, ya zəhər ətri verər, dibinə bulaq çəksən ya quruyar, ya zəhər qaynadar, dibində dincələnlər ya boğular, ya ciyərləri bu zəhərlə qidalanmağa başlayar, təmiz havada boğulmağa başlayar. Lap Puşkinin «Ançar»ı kimi. Necə də təəssüfləndirici haldır: böyük bir varlıq, orqanizm bir damcı, bir zərrə zəhərin güdazına gedir. Dəhşətdir, zəhərlə bağlı hər sözümüz ya təəssüflə bitdi, ya qorxu ilə. Xoş sözümüz belə! Deyirlər alışqanlıq ikinci xasiyyətdir. Alışdığından ayrılmaq ağrı verir. Zəhər bu ayrılığı gətirən, ağrıdan şeydir. Fərqi yoxdur, səni nədən ayırır: şirin həyatdanmı, problemdənmi, xəstəlikdənmi, sağlamlıqdanmı. Hətta «rüşvət» adlı zəhəri qəbul edən belə nədənsə ayrılır… və bu ayrılıq ona ağrı verir. Fərq ağrını çəkəndədir: birinin bədəni ağrıyır, birinin vicdanı, birinin könlü. Bu asılıdır zəhərin tipindən, növündən.
Şeir
Şeir yazmaq qüdrəti Allahdan verilən bir nemətdir. Bu, aşıb-daşan hisslərin yığcam, lakonik ifadəsidir. Üstəlik burada bir ritm, ahəng, sözlərin bir-biri ilə səsləşib, bir-birini tamamlaması da vacibdir. Şeirin bir gözəl funksiyası da var. Şeirdə sanki sözlər adilikdən çıxır, sirli-tilsimli bir məzmun alır. Nəsrlə deyə bilmədiklərini hətta qafiyəsiz belə «şeirlə» deyəndə, sanki daha rahat olursan. Sanki həm hisslərini gizli saxlayırsan, həm də onları aləmə car çəkirsən, həm susursan, həm də danışırsan. Sanki adi cümlə quruluşunu dəyişməklə, cümləni daha pafosla deməklə çatdırmaq istədiyin hisslərin möhtəşəmliyini, gözəlliyini, ülviliyini də saxlamış olursan.
Bu deyilənlər əsl şeir haqqındadır – ruhdan qopan, səni səndən alıb, səni ilahi aləmə aparıb yenidən özünə qaytaran və «bacarırsan yenə əvvəlki adam ol görüm, necə olursan», – deyə meydan oxuyan duyğuların tərənnümçüsü olan şeir haqqında. Elə şeir yazmaq, ruhunla yerlə göy arasında çarpışmaq hər ruha qismət olan xoşbəxtlik deyil. İllər boyu qazandığın bir adətlə sözləri, ifadələri qafiyələrə salıb «şeir düzəltmək» də şairlik deyil.
Bəzən də olur ki, ruh oxumaq istəyir, amma nə şair deyil, nə bəstəkar. Ən əsası da, istəyir ki, oxuduqları öz könlündən qopsun. Onda başlayır bildiyi bütün gözəl ifadələri, sözləri yan-yana düzməyə və öz aləmində bundan gözəl şedevr tanımır. Həqiqətən də belədir. Çünki bu, onun ən ülvi bir duyğusu haqqında öz könlünün nəğməsidir! Əlbəttə, bu «şairlik» bir anlıqdır və ona «bu, şeir deyil», – demək artıqdır.
İlham, vəcd və vəhy
İnsan böyük və həqiqi bir harmoniyanın şahidi olanda ilk anda onu qələmə ala bilmir və ya qələmə aldığı özünə çox cılız və süni görünür. Təbiətin qoynunda nə qədər ilhama gəlsə də, gözəllikdən nə qədər vəcdə gəlsə də, içində hisslər aşıb-daşsa da, bu barədə ən gözəl sözü orada deyə bilmir. Gərək bu möhtəşəmlikdən ayrıla, təkliyə çəkilə. Özü ilə baş-başa qala. O harmoniya fonunda insan da, insanın sözü də bir toz dənəciyi qədər olur. Təklikdə isə insan İnsandır, söz demək qüdrətində olan, Yaradanın yardımı ilə yarada bilən bir könüldür.
Bəlkə buna görə təbiət qoynunda böyümüş insanın deməyə sözü də çoxdur, təbi də. Uzun illər təbiət «danışıb», o susub, susmağa məcbur olub. İndi də özü danışmaq, təəccübləndirmək, heyrətləndirmək istəyir, kimləri isə «dinləməyə» məcbur etmək istəyir. Yalnız özünün gördükləri, yalnız ona açılan həqiqətləri hər kəsə mütləq həqiqət kimi çatdırmaq ehtiyacı hiss edir içində. Bu, ilhamdır.
Qəribədir, insanlar öz təfəkkürlərinin, düşüncələrinin həcminə uyğun da harmoniya tapırlar: kimi sonsuz dəniz, uca dağlar, geniş düzənlər, kimi də gecə klubları, barlar, rəqqasələr, içki şüşələri. Onların ruhlarının dərk etdikləri də elə tapdıqları, uyğunlaşdıqları «harmoniya» boydadır.
Elə insanlar da var ki, ruhları nəinki dağa, dənizə, heç bu maddi dünyaya da sığmır. Belələri üçün isə Allah ülvi bir aləmin «qapılarını» açır, bu aləmə aparan yolları, vasitələri ona tanıdır. Bu, artıq ilham deyil, vəcddir.
Belə insanların çatdırmaq istədikləri sonsuz bir aləmdən gəlir və bir-iki nəfər üçün nəzərdə tutulmur. Musiqi, rəsm, heykəl, elmi kəşf, bədii və ya fəlsəfi əsər şəklini alan bu «ilahi xəbərlər» ruhu oyaq, könül gözü açıq, mənəvi dünyası işıqlı olanlar üçündür.
Bunlar yaradılış iyerarxiyasında insandan Allaha uzanan kamillik yolunun vasitələridir. Bir də var Allahdan insana doğru uzanan bir yol. Allah insanı sevə-sevə yaradıb və bunu xatırlaması, öz insanlığını qoruması üçün onun qayğısına qalır. Belə olan hallarda, yəni insanlıq üçün bir təhlükə yarananda Allah özü seçim edir: Onun sözünü insanlara çatdıracaq şəxsi də, deyiləcək xəbəri də. Bu, vəhydir və ya misssiyadır. Sonuncu peyğəmbərimizlə (s.) vəhy kəsilsə də, insan öz unutqanlığını unutmayıb. Və Allahın seçimini bu gün sözün ən ülvi mənasında missiya adlandırmaq olar. Vəhy – Allahın insana vacib sözüdür, nəsihətidir. Bunu əsrlər boyu peyğəmbərlər insanlara çatdırıb. Lakin Allahın sözləri bitməyib. Bunun üçün Allah yenə də təmiz ruhları seçir, bəndələrinə həmin ruhlar vasitəsilə müraciət edir. Missiya –Allahın insanları qəflət yuxusundan ayıldan sözlərinin seçilmiş ruhlar vasitəsilə səslənməsidir.
Eşq və dəyişən tarix
İnsan yarandığından bu günə kimi çoxmu dəyişib? Gözəlliyin meyarları, ona münasibət, onu duymaq bacarığı dəyişib. Bəs gözəllik özü necə, dəyişibmi? Sevgiyə, eşqə müasibət dəyişib. Bəs sevgi necə, dəyişibmi? Yəqin çoxları deyər ki, bəli, dəyişib, çünki insan inkişaf edib. İnkişaf edən insandırmı, yoxsa yaratdığı ikinci təbiət? Dəyişən ikinci təbiətdir. Birinci təbiətin dəyişməyən harmoniyası, gözəlliyi, ecazkarlığı isə insanları eyni qüvvə ilə sehrləməkdə, ilhama gətirməkdədir. Yox, söhbət nə birinci, nə də ikinci təbiətdən getməyəcək. Söhbət heç bir-birini əvəz edən ictimai formasiyalardan, cəmiyyətlərdən, texnikanın, elmin inkişafından da getməyəcək.
Mövzu eşqdir. Hər zaman varlığına şübhə edilən, buna baxmayaraq, axtarılan, tapıldığı yeri viran qoyan, viranəsi üzərində yüksək sənət əsərləri yaradılan eşq!
Deyilənə görə, böyük fırça ustası Rafael sevdiyi qadının rəsmini yarada bilməyib. Onun şedevrlərində həmin qadının dodaqlarını, əllərini, baxışlarını, saçlarını görmək mümkündür, ancaq qadının bütöv portreti uğursuz rəsm kimi haradasa itib-batıb.
Gözəllərə əvəzsiz təriflər deyən, bir sözündə min bir məna çatdıran Aşıq Ələsgərin sevdiyi qıza yazdığı şeir zəif şeirlərdən sayılır, nə yadda qalıb, nə də sevilib.
Eşq nə rəngə sığır, nə sözə. Onu nə fırça ilə çatdırmaq mümkündür, nə qələmlə. Eşqin bir məkanı var – könül, bir dilmancı var – baxışlar.
Maraqlıdır, könülün və baxışların meyarı necə, tarixlə bərabər dəyişibmi? Kleopatraya baxan Antoninin gözlərindəki eşqlə, Leylaya baxan Məcnunun gözlərindəki eşq nə ilə fərqlənib? Müasir insanların sevgisi nə ilə fərqlənir? Texnikanın, elmi biliklərin sevgiyə təsiri nədən ibarətdir? Əbu Turxan deyir: «Müasirlik – mənəviyyatın zamana uyğunlaşmış üst qatılır». Bəli, dəyişən – mənəviyyatın üst qatıdır, binasıdır, alt qat isə təməl, bünövrə kimi dəyişməz olaraq qalır. Könül mənəviyyatın alt qatına aid bir məkandır və eşqin baxışları üst qatdan asılı olmayaraq könülün əmr etdiyi kimi baxır.
Heç kim inkar etmir ki, gözə görünən binadır, bünövrə deyil. Böyük bir təməl üzərində möhtəşəm bir saray da, cılız bir bina da tikmək mümkündür. Ən düzgün və möhkəm tikili öz bünövrəsinə uyğun olandır. Maraqlıdır, əvvəllər möhkəm özüllər üzərində böyük, min bir naxışlı, hər daşında bir xatirə, hər divarında bir sirr daşıyan tək bir saray tikirdilər. İndi ondan da dərin özüllər qazır və üzərində… standart göydələnlər ucaldırlar. Görəsən, bunda eşqə aid bir hikmət varmı?
İtirilmiş məsumluq və ya sönmüş nur
Ərlərin eşqi gözəlliyin meyarıdır. Gözəlliyin üzərindəki pərdəni parçalayan bu eşq eyni zamanda onu pərdələyər.
Məhəmməd İqbal
Zərif bir kəpənəyi görəndə qeyri-ixtiyari ona toxunmaq, bu zərifliyi hiss etmək istəyirsən. Ona toxunanda sanki özün də zərifləşirsən, içindən, qəlbinin dərinliyindən elə incə hisslər baş qaldırır ki, sonra özün də təəccüb edirsən. Eynən bir körpə də görəndə, hələ bu körpə məsum-məsum sənin üzünə gülümsəyəndə elə bil içində bir işıq yanır, bu məSumluqdan pay almaq istəyirsən, körpəni qucaqlamaq, oxşamaq istəyirsən, amma nə qədər incəliklə, zərifliklə əlini uzatsan da… körpə səndən qorxub qaçır, sən israr edəndə isə ağlayır. Qanadlarına toxunulan kəpənək də daha uça bilmir, ölür.
Deyilənlərdə ilk nəzərə çarpan iki əksliyin – işıq və qaranlığın qarşılaşmasıdır.
İşıq iki cürdür: insanın daxilində, ruhunda, könlündə olan işıq və insanın ətrafında olan elektrik işığı və s. Hər ikisi Allahın hökmü ilə yanır, lakin birincini Yaradan özü nurlandırır, ikincini isə yaratdığının əli ilə. «…Bəziləri atəş yandırdı. O, ətrafını aydınladan kimi, Allah onların nurlarını aldı və onları zülmət içində qoydu, onlar görə bilmədi» (Quran 2/17), – deyə buyurmaqla Allah insanları xəbərdar etdi ki, ruhlarının nuru ətrafdakı işıqdan daha vacibdir, daha xeyirlidir. Bunu xatırlayan da var, lazımsız sözlər kimi unudan da.
Ruhundakı nurdur ki, insanın könül gözünü açır, Allahın verdiyi maddi nemətlərlə yanaşı, dünya gözü üçün qaranlıq qalan mənəvi nemətləri də görür, yararlanır.
Dünyada hər şey qoşa olduğu kimi, işıq da qaranlıqla qoşadır. Axı hər şey öz əksliyi ilə daha tez tanınır. Ancaq hər biri öz yerində, yaxud öz ziddinin yanında yaxşıdır. Onun yerini tutmaq istəyəndə, yalnız öz hakimiyyətini bərqərar etmək istəyəndə isə, tərəzinin gözü pozulur. Tamam qaranlıq kimi, tamam işıq da gözləri kor edir.
Zəriflik kəpənəyin təbiətindədir. Ona uzanan əl bir maddi istəklə – bu zəriflikdən bir pay almaq üçün uzanır. …Bu kiçik zəriflik yalnız gözləri, könüləri sevindirəcək qədərdir. Ona görə də dözmür, insanın «mənimsəməsindən» özünə bir şey qalmır və …daha uça bilmir.
Məsumluq, paklıq, təbəssümündəki nur körpənin hələ çirkaba batmağa macal tapmamış ruhundan gəlir. Bir-birini tanımayan iki körpə necə tez qaynayıb-qarışır, necə xoşbəxt olur. Yaxud nəvazişlə ona əllərini uzadan böyüklərə körpə necə təəccüblə baxır. Bəlkə də qarşıdakının da könlündə ilahi nur aşıb-daşır. Amma körpə hələ qabıqlar altında mahiyyəti görmək qüdrətində deyil axı. O, hələ ancaq bu kobud «mənimsəmə» niyyətini görür.
Kəpənək uçur, körpə qaçır, ən acizi çiçəklərdir. Gözəlliklərinə görə həmən qoparılan, ətrini alandan sonra ayaqlar altına atılan çiçəklər.
Zəriflik də, nur da, xoş ətir də hər insanın ruhuna məxsus bir keyfiyyətdir. Bu səbəbdən insan onları görəndə qeyri-ixtiyari onlara meyllənir. Sonra da illər boyu qazandığı təcrübə ilə onu «mənimsəmək» istəyir. Ruha məxsus bir şeyi maddiyyata «yedirdir». Əslində, bu keyfiyyətlər insan üçün bir «yaddaş kitabçasıdır»: ona öz ruhuna boylanmağı, könlünü Allah nuru üçün açıq tutmağı xatırladır.
Bir var mənimsəmək, bir də var paylaşmaq, bölüşmək. Mənimsəyəndə bir tərəf boşalır, tükənir, digər tərəf dolur. Bu da ifrat, o da. Birinin yenidən dolmaq imkanı qalmır, digərinin isə, Əbu Turxan dediyi kimi, «qabının divarları ərpləşir və qabın tutumu getdikcə azalır…», mənimsədikləri qarışır bir-birinə, «bu da calaq ruha keçid deməkdir. Yəni ruhun müəyyənliyinin pozulması, insanın simasının itməsi deməkdir». İşıq zəif olanda qarşısındakını nurlandırmağa gücü çatmır, özü də solur, xoş ətir səni də ətirləndirə bilmir, özü də yox olur. Əslində onlar yox olmur, qaranlıq, kobudluq onu görünməz edir. Rabindranat Taqor yazır: «Güclü və qüdrətli olmaq qüvvəyə görə üstün olmaq deyil, zəifi öz zirvənə qaldıra bilməkdir». Bəli, güclü olmaq kiminsə nurunu söndürmək deyil, daha çox könüllərdə işıq yandırmaqdır, zərifliyi – gözəlliyi özününküləşdirmək, ömrünü bir anlıq, bir saatlıq etmək deyil, o gözəlliyin daha üst qatlarını kəşf etmək, kobudluq yanında öz varlığını qorumasında ona yardım etməkdir.
İlahi əmanət (2023)
İnsan fiziki quruluşuna görə digər canlılara bənzəyir və bu baxımdan onu təbiətin bir halqası zənn etmək olur. Lakin təəccüblü bir faktdır ki, təbiətin digər canlıları olmayanda ümumi qanunauyğunluq pozulduğu, bütöv sistem dəyişdiyi, hətta məhv ola bildiyi halda, eyni şey insan olmayanda baş vermir. Bunu istər kimsəsiz adalar nümunəsində, istərsə də, pandemiya dövründə müşahidə etmək mümkün oldu. İnsanın təbiətdə yeri bir kiçik qarışqa, yaxud bir kol qədər də görünmədi. Ondan asılı olmadan təbiət öz harmoniyasını və mövcudluğunu qoruyub saxlamağı bacarır. Birmənalı olaraq belə nəticə çıxır ki, insan təbiətin zəruri halqası deyil. Bəli, onu fiziki göstəricilərinə görə uzaq kosmosdan tutmuş, yaxındakı heyvana, hətta bitkiyə də bənzətmək mümkündür. Ancaq insan yalnız maddi deyil axı! Ən vacibi isə, ətraf mühitlə məhz fiziki tələblərinə uyğun hərəkət edəndə, o, dağıdıcı qüvvəyə çevrilir, bunun fövqündə duranda, məhz insan olanda isə təbiətlə arasında bir ünsiyyət yaranır və insan yaradıcı olur. Məsələ burasındadır ki, o, Yaradandan fərqli bir mahiyyət alıb və o, bunu dərk etməklə İnsan adını doğruldur. Həmin mahiyyətin bir adı da əmanətdir.
Əmanət – özünə aid qiymətli bir şeyin inandığı birinə müvəqqəti müddətə saxlamağa verməkdir, tapşırmaqdır. Allah da insana o dərəcədə inanır ki, yaratdıqları arasında ən iddialı, eyni zamanda sadiq olanı – iblisi insana səcdə etmədiyinə görə lənətləyir. Və yenə də insanın sədaqətinə o dərəcədə etibar edir ki, şeytana axirətə qədər vədə verir. Deməli, insan bu inamı doğrultmaq üçün ilahi əmanəti və sahib olduğu bilikləri birləşdirməli, qorumalı və vaxtı çatanda şərəflə “sahibinə qaytarmalıdır”.
Allahın əmanəti dəyərlidir, ona görə də O, insanı yaradıb boş-boşuna buraxmayıb: “Gerçəkdən sizə Allahdan bir nur və açıq bir kitab gəldi. Allah onunla Onun razılığı üçün gedənləri salamat yollara istiqamətləndirir, onları Öz izni ilə qaranlıqdan aydınlığa çıxardıb doğru yönəldir” (Quran 5/15-16). İnsan üçün hər addımda doğru yol göstərən nur – açıq və gizli işarələr, bələdçiləri görmək üçün insan Allahdan aldığı bütün bacarıqlarını səfərbər etməlidir. Rumi demiş, “Allah hər kimin ruhuna məhək daşı qoyubsa, o kimsə yəqini şübhədən ayırd edə bilir”. Məhək məhz öz fitrətində kəşf olunmuş ilahi hikmətlərdir. Kvant fizikasının yaradıcısı Maks Plank deyir: “İncəsənətin əsas mənası onun özündədir. …Dini simvollar isə həmişə özündən kənara istiqamətlidir.” İncəsənət insan yaradıcılığının məhsuludur və nə qədər möhtəşəm bir şedevr olsa da, məhdud bir həqiqətin təzahürüdür. Din ilahi aləmlə insan arasında körpüdür, bələdçidir və məqsədi insana olduğu maddi dünyanın fövqündə də həqiqətlərin olduğunu öyrətməkdir. Qurani Kərimin “İmran ailəsi” surəsində deyilir “Kitabı sənə nazil edən Odur. O Kitabın bir qismi mənası aydın ayələrdir ki, bunlar Kitabın anasıdır. Digərləri isə mənası aydın olmayan ayələrdir. Qəlblərində əyrilik olanlar fitnə-fəsad törətmək və istədikləri kimi yozmaq məqsədilə mənası aydın olmayanın ardınca düşərlər. Onun yozumunu isə Allahdan başqa heç kəs bilməz. Elmdə qüvvətli olanlar isə deyərlər: “Biz onlara iman gətirdik, hamısı bizim Rəbbimizdəndir”. Bunu isə ancaq ağıl sahibləri dərk edərlər” (Quran 3/7). Beləcə biz də, deyilənlərin hərf və səslərlə pərdələnən mənasına baxmağa çalışaq.
İnsan Allahın əmanətinə sahib duran yeganə varlıqdır: «Biz əmanəti göylərə, yerə və dağlara verdik, onlar onu daşımaq istəmədilər, ondan qorxdular. İnsan onu götürdü (yükləndi), o (insan), zalım və cahil idi» (Quran 33/72). Bəzi fikirlərə görə, ayədə insan məhz «zalım və cahil» olduğuna görə Allahın əmanətinə sahib durub. Bizim fikrimizə görə isə, insan əmanəti alana qədər «zalım və cahil idi» və məhz bu biliyi, imanı – əmanəti yüklənməklə insanlıq səviyyəsinə ucala bilir. Yalnız insana düşünmək, öz düşüncəsi sayəsində mənən kamilləşmək, kamilləşdikcə öz cəmiyyətinə, xalqına yardım etmək imkanı verilib.
Müqəddəs Kitablarda insanın yaranışı, malik olduğu fərqliliklər haqqında incə və olduqca vacib məqamlar var. Bu Kitablar məhz insan üçün nazil olub və məqsədi ona kimliyini, mahiyyətini, missiyasını anlatmaqdır. Hər ayə bir hikmət, bir ip ucudur… İnsan qorxanda da, sevəndə də öz əməlinin mahiyyətini, nəticəsini dərk etməlidir, onların yalnız bir hiss olmayıb, hansısa bir həqiqətə apardığını anlamalıdır. Axı Allah Təala yalnız insana özündən başqa heç kimin bilmədiyi adları (elmləri) öyrətdi və ona verdiyi üstünlüklərə görə Özünün yer üzərində xəlifəsi etdi (Quran 2/30). Bəs Allahın verdiyi və insanı cahil və zalımlıqdan xilas edən həmin əmanətin nə olduğunu «heç düşünmürsünüzmü?»
İnsan doğulandan öyrənir. Hərə öz mahiyyətinə uyğun bilik qazanmaq üsulu seçir – kimsə elm yolu ilə, bir başqası ruhani təcrübə ilə, üçüncü biri də onların hər ikisindən istifadə etməklə. Hegel deyir ki, din, sənət və fəlsəfə mütləq ruhun – sonsuz həqiqətin təzahür formalarıdır. Hər üçü insanın malik olduğu ilahi əmanətin ifadəsidir. Yalnız əmanətin həqiqi ifadəsində Tək həqiqəti duymaq, tanımaq mümkündür. Buna görə də, o, məkan və zamanın fövqündə durur. Maks Plank din və elmin münasibəti haqqında deyir: “Din və təbiətşünaslıq, indi bəzilərinin düşündüyü, yaxud ehtiyat etdiyi kimi, bir-birini istisna etmir, tamamlayır və şərtləndirir… Necə ki, bilik və bacarığı ilə ideoloji qənaətləri əvəz etmək olmaz, eləcə də sırf rasional idrak əsasında mənəvi problemlərə düzgün münasibət qurmaq mümkün deyil. Ancaq hər iki yol ayrılmır, paralel gedir və sonsuzluqda eyni bir məqsəddə görüşürlər.” Əmanət təkdir, fərqli olan insanlardır. Bu dünyanın aldadıcı, rəngarəng qabığının alt qatına nüfuz edən əmindir ki, hər kəs eyni həqiqətə doğru gedir. İlahi əmanət duru su kimidir. Əbu Yəzid Bistami demiş, “qırmızı qabda qırmızı, qara qabda qara görünür”.
Müqəddəs mətnlərin dediyinə görə, insan yaradılmışlar arasında sonuncudur. Kimsə bunu insanın zəifliyinin dəlili hesab edir, bir başqası isə əksinə, onu bütün yaradılmışların əşrəfi olub, hər şeyin onun gəlişi üçün hazırlanması kimi qəbul edir. İnsanın malik olduqlarını düşünəndə isə belə qənaətə gəlmək olur ki, o, Allahdan başlayan «eniş xəttinin», «hikmət nazilinin» dönüş məqamı, hikmətlərin dərki prosesinin başlanğıc nöqtəsidir. Bütün yaradılmışlar Allah və Onun xəlifəsi arasındadır. Əbdülkərim Cili yazır: “Kamil insan özü üçün var olan həqiqətlərə (həm mənfi, həm müsbət, həm ali, həm alçaq, həm maddi, həm mənəvi) müqabildir”. Bu keyfiyyətlər hər kəsdə gizli şəkildədir və onlar kəşf edilməli, kəşf olunmaqla bitməyib dərk edilməli və bununla da kifayətlənməyib, həyata keçirilməlidir. Qısacası, insan fitrətən ona verilən kamillik zirvəsinə çatmalıdır. Bu, onun insanlıq missiyasıdır. Mühyiddin İbn Ərəbi deyir: “Kamil surət yaradılmış və əzəli elmlə zühur edir. Elmin mərtəbəsi iki tərəfdən kamilləşir və eləcə də varlığın mərtəbələri kamilləşir: onlardan biri əzəli, digəri isə qeyri əzəlidir və yaradılmışdır. Əzəli – Haqqın vücududur, qeyri-əzəli – Haqqın sabit aləm surətində varlığıdır”. Məhz bütün elmləri bilməyi insanı digər məxluqlardan nəinki üstün etdi, hətta onu Allahdan sonra səcdə obyektinə çevirdi.
Biliyi qazanması və dərk etməsi üçün Allah insana bütün qabiliyyətləri verib. Ən vacibi isə ona ilahi aləmin də qapılarını açmaq üçün Özündən ruh üfürüb: “Səndən ruh haqqında soruşurlar, de ki, ruh Rəbbimin əmrindəndir və sizə yalnız az bir bilgi verilmişdir” (Quran 17/85). Bəli, ruhun özü barədə bilgi azdır, ancaq insana lazım olan ruh vasitəsilə qazana bildikləridir. Axı o da bilik qazanma vasitəsidir. Allah Məryəmi Müqəddəs Ruh – mələk Cəbrayıl vasitəsilə müjdələdi və ona İsa Məsihi verdi: “O zaman mələklər dedilər: “Ey Məryəm! Həqiqətən, Allah səni Öz tərəfindən, adı Məryəm oğlu İsa Məsih olan bir kəlimə ilə müjdələyir. O, bu dünyada və axirətdə şan-şöhrətli və (Allaha) yaxınlaşdırılmışlardan olacaqdır” (Quran 3/45). Məhz ruhuna səbəb insan həm də ilahi aləmə bağlıdır və buna görə də, öz varlığında, Nəsimi demiş, “iki cahanı sığdıra bilir”. Ancaq burda kiçik bir şərt var: bu iki cahanı mənimsəmək üçün əvvəlcə özünü tanımalı dərk etməlisən! Mövlana təsadüfən demir ki, “İnsan böyük şeydir, onda hər şey yazılmışdır. Zülmət pərdələri özündəki o elmləri görməyə, onu oxumağa imkan vermir. Zülmət pərdələri dünyanın bu növbənöv məşğuliyyətləri, tədbirləri və arzularıdır”. Məhz ruhuna səbəb insan Yaradanına “iki yay məsafəsi qədər, hətta ondan da az məsafədə yaxınlaşa bilir” (Quran 53/9). Yetər ki, ruhunun verdiyi biliyi, hikməti anlaya bələsən.
Hansı fitri qabiliyyətlərlə, biliklərlə doğulmağından asılı olmadan, şüuru inkişaf edənə, özünün daha yüksək bir aləmin sakini olduğunu anlayana qədər, insan təbiət zəncirinin bir halqası olaraq mövcud olur. Əmanətin varlığından xəbərdar olmayana qədər insan öz fiziki bədəninin çərçivəsindən kənara çıxmayan və təbii istəklərinin qulu olan heyvandan fərqlənmir. Onu tanıyandan sonra isə baxış bucağı kökündən dəyişir. Zahirən heç nə dəyişməsə də, mənən hər şey başqa bir işıqda görünür. İnsan öz varlığının mahiyyətini dərk etməyənə qədər əmanətin sirri də ona açılmır, elə bağlı boğça kimi qalır.
İlahi əmanət ağır yükdür. Onu heç bir maddi dayaq saxlamaq iqtidarında deyil. Bunun çün ilahi qüdrətin dəstəyi lazımdır. Müqəddəs mətnlərə görə, Musa peyğəmbər Mütləq varlıqla yalnız yanan ağac vasitəsilə danışa bilir – sonsuz nurun insan düşüncəsinə sığa bilən təcəllisi ilə. Hətta onda belə, vahimədən baxa bilmir. Qurani-Kərimdə deyilir: “Təyin etdiyimiz vaxtda Musa gəlib Rəbbi onunla danışdığı zaman o dedi: “Ey Rəbbim! Özünü mənə göstər ki, Sənə baxım!” Allah dedi: “Sən Məni əsla görə bilməzsən. Lakin bu dağa bax. Əgər o yerində dura bilsə, sən də Məni görəcəksən”. Rəbbi dağa təcəlla etdiyi zaman onu parça-parça etdi. Musa da bayılıb yerə yıxıldı. Ayıldığı zaman: “Sən pak və müqəddəssən! Sənə tövbə etdim və mən iman gətirənlərin birincisiyəm!” – dedi (Quran 7/143). Təbiətdə də oxşar prosesə rast gəlmək mümkündür. Günəş şüaları digər qaz təbəqələri olmasa, Yer üzünə birbaşa düşsə Yerdə bütün canlılar məhv olar. Halbuki, məhz maneələrlə, digər qazlar vasitəsilə zəifləmiş şəkildə yerə çatan Günəş şüası həyat mənbəyi hesab edilir. Yaxud kvant fizikasına istinad etsək, belə qənaətə gəlmək olur ki, insan böyük və güclü işıq dalğasından yalnız düşüncəsinin tuta bildiyi qədər – zərrələri müşahidə edib, öyrənə bilir, hansısa nəticəyə gəlir. Bəli, şübhəsiz ki, insanın düşüncəsi məhduddur, lakin ruhunun ilahi aləmlə birbaşa əlaqəsinin mövcudluğu və böyümək potensialına malik olması onun imkanlarını, sərhədlərini genişləndirir. Fiziki baxımdan zəif olsa da, şüuru və ruhu sayəsində sonsuzluğa çıxa və ilahi dəstəyi ala bilir. Tanrı məhz Musaya – insana təcəlli etdi və o, çətinliklə olsa da, onu gördü, tanıdı, dağa təcəlli edəndə isə o, parça-parça oldu. Buna görə də, Allahın əmanətini dağ-daş deyil, insan götürdü və bununla da bütün varlıqlardan yüksəyə qalxdı. Axı, o, aldığı bilikləri sistemləşdirir, anlayır, başqa şəkildə strukturlaşdırır, özününküləşdirir. Yəni biliklər toplu halda onun üzərində çöksə, o da dağlar kimi paralanardı. Belə halları informasiya selindən əziyyət çəkən, təzyiq altında yaşayan insanlarda görmək mümkündür. İnsan aldıqlarını qaytarıb mövcud struktura yerləşdirir. Fizik Nils Borun dediyi kimi, “Əgər həyatda harmoniya axtarırlarsa, heç vaxt unutmaq olmaz ki, bu oyunda biz eyni zamanda həm tamaşaçı, həm də iştirakçıyıq”. Optik prizma ona düşən işıqları udmayıb fərqli şəkillərdə, rənglərdə ötürdüyü kimi, insan da qazandığı bilikləri üst-üstə toplamaqla kifayətlənmir, onları ətrafına paylayır.
Bəli, insan Allahdan əmanət alan tək varlıqdır. Kimsə bu əmanətə xəyanət edir, onu həyat yolunun hansısa dolanbacında itirməyindən, unutmağından xəbər belə tutmur. Başqa biri onu maddi zənn edir, özünü dünyanın əşrəfi bilir və öz marağı üçün xərcləməyə iddialanır. Beləcə ətrafı, cəmiyyət, təbiət üçün tədricən dağıdıcı qüvvəyə çevrilməyə başlayır. Üçüncü biri isə əmanəti qorumaq üçün özünü kamilləşdirir, mənən, düşüncəsi ilə güclənir. Beləcə həmin əmanət nadir bir ləl-cəvahirat kimi insanı daxildən nurlandırır.
Bayrağında təcəssüm olunan Azərbaycan qadını (2023)
Dinindən və zamanından asılı olmayaraq, hər qadın öz dövrünün, mühitinin simasıdır. Kişilərdən fərqli olaraq qadınlar cəmiyyətə sanki içdən bələd olurlar. Axı, yazılmamış bir qanunla ailə ocağını isti saxlamaq, cəmiyyətin bütün şərt və tələblərini bilib gələcək nəsli də o ruhda böyütmək, qorumaq və ya həvəsləndirmək onun öhdəliyindədir. Buna görə də, istənilən şəxsin ən yaxın ətrafı ilk növbədə qadındır – ana, həyat yoldaşı, bacı, övlad və s. Bir şəxsi tanımaq üçün onun ətrafındakı qadına baxmaq kifayət edir. Cəmiyyəti sözsüz təqdim edən də qadın və ona münasibətdir. O, nə qədər işıqlı, yüksək intellekt və əxlaq sahibidirsə, deməli, həmin cəmiyyəti də təsvir edəcək sözlər məhz bunlar olacaq. Bir millət məhz qadına verdiyi dəyər qədər özünə hörmət edir, öz gələcəyini görür.
Tarixi həqiqətə görə, Şərqdə qadın ilk dəfə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində səs və söz hüququ qazanıb. Məsələyə daha geniş spektrdə baxanda belə məlum olur ki, əslində, bu, şəraitə baxmayaraq öz üzərində işləyən, təhsil alan, savadlanan, ictimai vəziyyəti düzgün dəyərləndirməyi bacaran, hətta bu istiqamətdə müəyyən işlər görən qadınların hüquqlarının tanınması, inkişaf yollarının süni maneələrdən təmizlənməsi, gənc respublikanın quruculuğunda onların da xidmətindən istifadə edilməsi idi. 1901-ci ildə böyük xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyev Bakıda Qızlar məktəbinin açılmasına nail olur və bu işdə ona ziyalılarla yanaşı məhz dövrün nadir təhsilli qadınları – həyat yoldaşı Sona xanım Tağıyeva, Həsən bəy Zərdabinin həyat yoldaşı Hənifə xanım ən böyük yardımı göstərirlər. Bir neçə müddətdən sonra Qızlar seminarıyası səviyyəsinə yüksələn məktəbin yolu 1919-cu ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tərəfindən davam etdirilir, daha da genişləndirilir və ümumi seminarıyaya çevrilir. Məhz bu məktəbin məzunları sonradan cəmiyyətin həyatında aktiv iştirak edirdi, öz təklifləri, təhlilləri ilə mətbu orqanlarında çıxış edirdilər. Məsələn, həmin məktəbin müdiri Hənifə xanın Məlikova Azərbaycan dilində nəşr olunan ilk qəzet olan “Əkinçi”nin işıq üzü görməyində həyat yoldaşı Həsən bəy Zərdabinin ən yaxın köməkçisi, məsləhətçisi idi, hələ 1881-ci ildən öz evlərində açdığı pulsuz məktəbdə qızlara elm, savad öyrədib. Qızlar seminarıyasının ana dili müəllimi Şəfiqə Əfəndizadə hələ 1896-cı ildə Nuxa şəhərində şəxsi qadın məktəbində dərs deyib, 1903-cü ildən ayrı-ayrı qəzet və jurnallarda təlim-tərbiyə mövzularında məqalələr, uşaqlar üçün hekayələr yazırdı. Tiflisdə Müqəddəs Nina məktəbini qurtarmış Rəhilə Hacıbababəyova isə hələ 1902-ci ildə Bakıdakı İsgəndəriyyə Qadın Müsəlman Məktəbində müəllimlik etmiş, 1910-cu ildə azərbaycanlı qızlar üçün açılan və 1914-cü ildə ibtidai məktəbə çevrilən təhsil müəssisəsinin direktoru olmuşdu. Başqa sözlə desək, Qızlar seminarıyası müəyyən bir intellektual qadın potensialı əsasında yaranmışdı. İşin əhəmiyyətli məqamı onda idi ki, bunun üçün nə cəmiyyətdə kişi-qadın ziddiyyət yaranırdı, nə çadralar atılırdı, nə hansı isə dini, yaxud milli ənənə tənqid olunurdu. Sadəcə cəmiyyətin gələcəyinin quruculuğunda qadın düşüncəsinin kişi düşüncəsini tamamlaması üçün imkan yaradılırdı. Xalq cümhuriyyətinin qurulmasında daha çox kişi dövlət xadimlərinin adları hallansa da, bu da bir həqiqətdir ki, böyük ideyaların təməlində qadın və kişi düşüncəsi mütləq bərabər var olmalıdır. Söhbət sənədlərin altında atılan imzalardan, məsuliyyətli iclaslarda edilən çıxışlardan deyil, məhz həmin şəxslərin yaxın çevrəsində baş verən proseslərdən, ümumiyyətlə cəmiyyətin səviyyəsindən gedir. Deyilənlər bir həqiqəti təsdiq edir: qadın və kişi düşüncələri bir-birini tamamlayanda universal səviyyədə böyük əməllər, ideyalar doğulur. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti kimi!
Qadın haqqında düşüncələr Azərbaycanın üçrəngli bayrağına da fərqli baxış bucağı yaradır. “Türk qanının, müsəlman etiqadının, Avropa qiyafəsinin” simvolu olan dövlət rəmzinin kölgəsində Azərbaycan qadınının neçə üstün keyfiyyətləri məlum olur.
Mavi zolaq – türklük. Tarixən Azərbaycan qadını hər zaman Vətəninin keşiyində qardaşının, ərinin, atasının yanında olmağı bacarıb. İstər səngərdə silahla, istərsə də masa arxasında qələmlə. Azərbaycan qadını heç vaxt kişinin yanında bəzək əşyasına çevrilməyib, onunla çiyin-çiyinə dayana bilən dost, yoldaş, silahdaş olub. Azərbaycan qadını nəinki adını tarixə yazmağı bacarıb, hətta özü də o tarixi yaradanlardandır. Dastanlardan Selcan xatun, Burla xatun, Banuçiçək, Nigar xanım, şairlərin yaradıcılığına köçmüş Tomris, Şirin, Məhinbanu, Nüşabə, tariximizdən Sara xatun, Bəyim xatun, Tutu Bikə, müasir tariximizin qəhrəmanları Gültəkin Əsgərova, Salatın Əsgərova, Qaratel Hacımahmudova, Arəstə Baxışova – daha kimlərin adları oxunmur bu mavi zolaqda! Bunlar sadəcə adların sıralanması deyil. Azərbaycan tarixinin səhifələrində imza atmağı bacarmış şəxsiyyətlərdir – ölkəsini cənnətə döndərən, Məhinbanu, Nüşabə, ilk diplomat qadın, siyasəti ilə dövlətinə xidmət etmiş Sara xatun, şeirləri ilə yalnız ədəbiyyata deyil, ümumiyyətlə düşüncə tarixinə incə cizgilər, zərif bir qürur əlavə etmiş Məhsəti Gəncəvi, Xurşidbanu Natəvan, Mirvarid Dilbazi və daha kimlər.
Qırmızı zolaq – müasirlik. Azərbaycan qadını hər zaman dövrünün səsi olub, gah ağrıdan nalə çəkib, gah da ən cəsarətli addıma səsləyib, heç bir çətinliyə baxmadan cəmiyyətinin problemlərini həll etmək üçün zəruri addımı ata bilib. Bu, onun aldığı təhsildə də, qatıldığı döyüşlərdə də, yaratdığı əsərlərdə də özünü göstərib. Qadının müasir olması, cəmiyyətin vətəndaşının da müasir olması deməkdir. Bu gün də Azərbaycan qadını alimdir, həkimdir, siyasətçidir, hərbiçidir, şairdir, heykəltəraşdır, aktiv vətəndaşdır, sadəcə layiqli övlad böyüdən Anadır. Əslində Azərbaycan qadınının müasir simvolu kimi Azərbaycanın birinci vitse-prezidenti, Heydər Əliyev Fondunun Prezidenti Mehriban xanım Əliyevanı göstərmək olar.
Cəmiyyətin elə bir sahəsi yoxdur ki, Heydər Əliyev Fondunun orada bir xidməti olmasın – elm, təhsil, mədəniyyət, səhiyyə, idman, ekoloji sahələrə aid proqram və layihələr hazırlayıb həyata keçirmək, Azərbaycan həqiqətlərini dünya ictimaiyyətinə çatdırmaq və s. Bu xidmətlər sırasında vacib yerlərdən birini də xalqın tarixini, milli-mənəvi yaddaşını, gücünü özündə ehtiva edən muğamı “yumşaq gücə” çevirmək tutur. “Sərt gücdən” fərqli olaraq daha çox nailiyyət əldə etmək qüdrətində olan bu yeni strategiya əsasən dil və mədəniyyət üzərində bərqərar olur. Demək olar ki, bütün dünyanı fəth eləmiş, az qala öz içində əridib yox eləmiş Qərb mədəniyyəti və dili deyilənlərə bariz nümunədir. Son dövrlərin təcrübəsi göstərir ki, “yumşaq güc” superdövlətlərin istifadə edə bildiyi bir “silah növüdür”. Kiçik dövlətlərə isə ən yaxşı halda özlərinin ən əhəmiyyətli dəyərlərini qorumaq, başqa mədəniyyət daxilində əriməmək üçün yollar axtarmaq qalır. Muğamın daxildən, tarixi köklərindən qaynaqlanan gücünü, təsir dairəsini, ehtiva etdiyi həqiqətin miqyasını nəzərə alsaq, cəsarətlə onu Azərbaycanın “yumşaq gücü” adlandıra bilərik. Başqa sözlə desək, Azərbaycan kiçik və gənc bir dövlət olsa da, özünü nəinki müdafiə etmək, eyni zamanda, “yumşaq güclə” qarşıdakına təsir göstərmək qüdrətindədir. Bu gücün arxasında isə yenə müasir Azərbaycan qadını durur!
Yaşıl zolaq – islam əqidəsi. Azərbaycan qadını dinə, mənəviyyata dəyər verib, Uca Yaradanın layiqli bəndəsi olmağı da bacarıb. Bunu yaradıcılığında da, əməlində də göstərib. Məsələn, Şərqin nadir memarlıq abidələrindən və dini mərkəzlərindən biri olan Təzəpir məscidini öz vəsaiti hesabına tikdirən məşhur xeyriyyəçi Nabat xanım Aşurbəyovadır. Müasir dövrdə də məkanından asılı olmadan məscidlərin təmir- bərpası işlərinə bilavasitə Mehriban xanım Əliyeva nəzarət edir. Əslində, Heydər Əliyev Fondunun bu istiqamətdəki fəaliyyətinə, nəinki Azərbaycanda, hətta başqa ölkələrdəki dini məbədlərin də təmirinə diqqət ayırmağına baxanda belə nəticəyə gəlmək olur ki, bu, ümumiyyətlə islamın mahiyyətindən, əqidəsindən gələn bir hissin təzahürüdür: hər insana, onun dininə, əqidəsinə, mənəviyyatına verilən dəyərdir. Qəbələnin Nic qəsəbəsində yerləşən Müqəddəs Məryəm Ana Alban kilsəsinin, Pravoslav kilsəsinin, Vatikanda Müqəddəs Marçellinio və Pietro katakombalarının, Fransada X əsrə aid kilsənin, abidələrin təmir-bərpa işləri dünyada İslamofobiyanın süni şəkildə şişirdildiyi bir vaxtda yüksək islam əqidəsinin ən gözəl nümayişidir.
Düşüncə tarixini tədqiq edəndə belə nəticəyə gəlmək olur ki, uzun illər, xüsusilə XX əsrə qədər nə ciddi ideyalarda qadın, nə də qadında ciddi ideya qəbul edilməmişdir. Öz varlığını, düşüncəsinin ciddiliyini, səs hüququ təsdiq etmək üçün o, uzun illər mübarizə etməli olmuşdur. Bu gün bütün bəşəriyyət nəinki iqtisadi, siyasi, həm də mənəvi böhran içərisindədir. Amerikalı tarixçi filosof Riçard Tarnas bunu “mahiyyətcə kişi böhranı” adlandırır və bununla təfəkkürlərin birtərəfliliyini, naqisliyini vurğulamağa çalışır: “Əsrimizin qarşısında boya-boy dayanan böyük məsələ budur: kişi başlanğıcı …birtərəfli planından əl çəkib nəhayət ki, dərk olunmamış yarısını görmək və könüllü olaraq qadın başlanğıcı ilə onun bütün təzahürlərində tamamilə yeni, qarşılıqlı anlaşma və bərabərliyə əsaslanan münasibətdə olmaq”. Tanınmış fizik Heizenberq isə bunu belə təsvir edir: “Tarixdə ilk dəfə Yer üzündə insan özü ilə baş-başa qalıb, heç bir başqa tərəfdaş və ya rəqib daha görmür”. Bəli, insan öz qurduğu cəmiyyətlə üz-üzə durur. Qadın fiziki olaraq deyil, məhz mental olaraq düşüncənin inkişaf xəttindən təcrid edildikcə, ciddi təhriflər baş verir, Haqqa gedən yol azıb kimlərinsə marağına xidmət etməyə başlayır. Çünki quruculuğun tən yarısı qadının öhdəsinə düşür və onun olmaması, düşüncəsinin, varlığının yox sayılması cəmiyyətin də şikəst doğulmasına səbəb olur. Nəticədə bütün bəşəriyyət əziyyət çəkir.
Azərbaycan dünyada nadir ölkələrdəndir ki, qadın cəmiyyətdə öz yerini tutmaq üçün kişi ilə mübarizə aparmayıb, buna ağlı, istedadı ilə nail olmuşdur. Hətta kənar qüvvələr süni şəkildə bu istəyi onda körükləməyə çalışsa da, Azərbaycan qadınına xas müdriklik, xanımlıq tez bir zamanda hər şeyi təkrar öz axarına salıb. Maraqlıdır, çox vaxt dövlət xadimləri, şair və yazıçılar, filosof və alimlər arasında qadınların azlığı xüsusi arqument kimi gətirilir. Həqiqətən də, əksər hallarda qadın yüksək materiyalar haqqında düşünməyə, günlərlə elmi eksperimentlər üzərində çalışmağa, hər şeydən təcrid olunaraq yalnız öz yaradıcılığını gerçəkləşdirməyə vaxt tapmır, ancaq öz övladına milli-mənəvi dəyərləri çatdırmağa, ona yüksək əxlaq təlqin etməyə, onun çətinə düşmüş düşüncəsinin işıqlanmasına, öz həyat yoldaşına arxa durmağa onun vaxtı həmişə var.
Cəmiyyətin nüvəsi – mühit (2022)
Qurani Kərimdə Allah Təalanın adlarından biri Mühitdir – hər şeyi əhatə edən, yaxın olan: “Həqiqətən O, hər şeyi əhatə edəndir” (Quran 41/54). Ayələrdən belə məlum olur ki, mühit gözlə görülüb, əllə tutulmayan, lakin obyekti hərtərəfli bürüyən bir qüvvədir. İnsana “şah damarından yaxın olan” Allah da onun ən güclü və dəyişməz mühitidir. Bununla yanaşı, insan həm də bir sosial varlıqdır və səbəb-nəticə zəncirində tutduğu yer, oynadığı rol mühit anlayışına yeni bir anlam da verib.
Bir toxumun böyüməsi, içində ehtiva olunan potensialın gerçəkləşməsi üçün müəyyən şəraitə, ehtiyacı var. Hər sadə toxum gələcək mürəkkəb bir sistemin nüvəsidir. Bu yolu qət etməsi üçün o nüvəni əhatə edən, onu bürüyüb, vaxtsız müdaxilədən qoruyan qüvvəyə mühit deyilir. Balıq üçün su, ağac üçün münbit torpaq nədirsə, insan üçün yaxın ətrafı, çalışdığı, nəfəs aldığı şərait də odur. Bir sözlə desək, varlığın təhrif olunmadan mövcud olması, ilk və son nöqtəsini birləşdirən inkişaf yolunu birləşdirməsi üçün mühit mütləqdir.
Hər varlıqda onun mühitinin gizli və ya aşkar şəkildə inikası var. Əbu Yəzid Bistami deyir ki, «Suyun rəngi qabının rənginə görədir. Su ağ qabda olarsa rəngi ağ, qara qabda olarsa qara, sarı qabda olarsa – sarı, qırmızı qabda – qırmızı və s. olar…» Mühit hər kəsi öz formasına salıb, öz rəngində göstərən həmin qabdır. Meşə çiçəkləri bataqlıq çiçəklərinə, Afrika fili Hindistan filinə bənzəməz. Hər varlıq Yaradanın onun üçün nəzərdə tutduğu şəraitə uyğunlaşır, yaxud əksinə. Kiçik göldə delfin yaşamadığı kimi, böyük dənizlərdə də qurbağa qalmaz. Bir mühitin kəramətidir ki, oradakı canlılar və cansızlar bir-birinə mane olmadan, bir-birini tamamlayaraq harmoniyada yaşayırlar. Onsa görə də, bir mühit dağılanda onun bütün canlıları məhvə düçar olur. Əslində, o canlıların harmoniyasının özü də mühitin bir hissəsi, hətta təməlidir. Orda hər canlı digərinin varlığının təminatçısıdır. Meşədəki palıd nə qədər nəhəng olsa da, heç bir kolun işığının qabağını kəsməz. Heç bir ağac ona sarılan sarmaşığı “ac” qoymaz.
İnsan da belədir. Hədislərin birində deyildiyinə görə, “hər insan müsəlman olaraq doğularaq, sonra ana-atası onu xristian, yəhudi və ya məcusi edər”. İnsanı dəyişdirən onun içində fitrətən var olan imanı ilə yanaşı, həm də mühitidir. Ancaq digər canlılardan fərqli olaraq iradə və şüur sahibi olan insan hər mühitə alışmaqla yanaşı, onu dəyişə, özünə lazım olan şərtləri də özü yarada bilir. Buna görə də insan üçün mühit anlayışının daha çox mənası var. Başqaları kimi, insana mühit sadəcə mövcud olmaq üçün lazım deyil, həm də hansı isə arzularını həyata keçirtmək, şəxsiyyətini təsdiqləmək üçündür; yalnız yaxşı qazanc əldə edib maddi sıxıntı görmədən yaşamaq üçün yox, həm də ruhunun rahatlıq tapması üçündür. Belə olan halda sual yaranır: bir yaradıcı sənətkar, müstəntiq və mühasib üçün eyni mühit ola bilərmi? Niyə başqa canlı deyil, məhz insan olduğu mühiti dəyişmək ehtiyacı hiss edir?
Digər canlılarda olduğu kimi, insanlar qarşılıqlı əlaqəsi, ünsiyyəti, bir-birini tamamlaması ilə mühitlərini formalaşdırırlar. Burada hər şeyin, ən kiçik detalın belə rolu böyükdür. Necə ki, dəvətikanı səhrada həyati əhəmiyyətə malikdir, eləcə də ibtidai sinif dərsliyinə salınmış uşaq şeiri, nağıl bir şəxsiyyətin yetişməsində ilk prinsipial təkanlardan biridir. Necə ki, meşədə və sirkdə doğulan şir balası fərqlənir, eləcə də uşaqlığında şiddət görmüş və ya qayğı ilə böyüyən insan fərqli xasiyyətə, təbiətə malik olur. Bir halqası zəifləyən zəncir qopmağa məhkum olduğu kimi, mühitin də hər hansı bir detalı sıradan çıxanda, başqaları ilə qarşılıqlı əlaqəsi itəndə, o, məhvə düçar olur.
Mühit cəmiyyət deyil. İlk baxışda ondan daha kiçikdir, ancaq alt qatda ondan daha güclü və daha geniş radiusludur. Cəmiyyətdə əsasən dövlət qanunları hakim olduğu halda, mühitin öz yazılmamış qanunları var. Hər nə qədər onlar qarşılıqlı əlaqəli olsalar da, bir-birinə təsir göstərsələr də, daha çox mühit cəmiyyəti dəyişmək qüdrətindədir. Metaforik dillə desək, cəmiyyət bir yeşik almaya, mühit isə bir tək meyvəyə bənzəyir. Çürük meyvə bütün yeşiyi məhv edə bilir. Və əksinə. Çürük meyvələr arasında birinin çərdəyi yeni bir ağacın başlanğıcı ola bilir, yetər ki, düzgün şəraitdə saxlansın.
Bəli, gözlə görülməyən, yalnız birbaşa nüvəyə təsir edən gücü hiss edilən mühitlər fərqlidir…
Mühit var çirkab dənizini xatırladır. Hər şəxs öz mənliyini təsdiqləmək üçün başqalarının maraqlarını tapdalayır, haqqını mənimsəyir, öz egosunu o qədər böyüdür ki, hər kəs onun kölgəsində qalır. Sıxışdırılan arzular boy atmadan ölür, qanadını açmağa məkan tapmayan xəyallar çürüyür. Beləcə, durğun, qaranlıq, dibi lil, xılt dolu bir gölməçə formalaşır. Orada yaşayanlar o qədər korlaşır, korşalır ki, düşünür ki, olduğu yer böyük bir dəryadır və oradan üzüb çıxmağa güc yetməz. O çirkabı yaratmayan, onun tərkibinə qarışa bilməyənlər isə ya boğulur, ya da imkan tapıb oradan qaçırlar. Bəzi iradə sahibləri isə orada öz mikromühitini – kiçik adasını yaradıb, Robinzon Kruzo kimi ömrünü yaşayır, deformasiya olunmuş xoşbəxtliyinin dadını çıxardır. …Və bir gün ətrafının hansı isə bir möcüzə ilə təmizlənəcəyini xəyal edir.
Mühit var ki, o dərəcədə gözəl, o dərəcədə mükəmməldir ki, bütün bunların bir vaxtlar sıfırdan başlandığını təsəvvürə gətirmək çətindir. Tələbənin yeni qəbul olunduğu yüksək reytinqli universitet kimi, belə mühitə düşən hər kəs özünü inkişaf etdirir ki, ora uyğun olsun, bu möhtəşəmliyə yaraşsın. Burda hər kəs öz məsuliyyətini əla bilir, mövcud harmoniyanın, sabitliyin dünənini qorumaq, bugününü yaşatmaq, sabahını təmin etmək hər kəs borclu olduğunu dərk edir. Saat mexanizmini xatırladan belə mühitdə hər kəs lazımlı olmağa, ən yaxşı əmələ imza atmağa can atır.
Mühit var ki, ağacda çürük koğuşu xatırladır. Ağac yaşıldır, qollu-budaqlıdır, yalnız yaxından izləyəndə gövdəsində iri bir oyuq görmək olur. Sanki ağacdan ayrı bir dünyaya çevrilən həmin oyuqda quş da yuva salır, ilan da, qarışqa da, arı da. Hansı tez gəlsə, ya da hansı güclü olsa. Cəmiyyətdə hər hansı üzv öz yerini tutmayanda, öz məsuliyyətini dərk etməyəndə onun yeri boş qalır və hansı isə kənar bir qüvvə həmin boşluqdan istifadə edir. Necə ki, ağacın gövdəsində həmin kiçik boşluq yavaş-yavaş böyüyür, oyuğa dönür, ümumi mühitdən aralanıb öz qanunlarını diktə edir və bir gün… o ağacın sonunu gətirir, eləcə də bir cəmiyyətdəki yad maraqlar, kiçik parçalanmalar, anlaşılmazlıqlar toplanıb öz “mühitini” yaradır və bir gün bütün cəmiyyəti bürüyüb uçuruma yuvarlayır.
Mühit var ki, Ölü dəniz kimidir. Adı dənizlər sırasında çəkilsə də, özünəməxsus flora və faunası ilə çoxlarını heyran etsə də, hətta okeanla əlaqəsi olsa da, bu dəniz “Ölü”dür. Yalnız burada doğulub böyüyənlər sağ qala bilir, kənarda gələnlər isə dalğa ilə sahilə atılır. Bütün mühitlər kimi buranın da öz qanunları, öz tələbləri var, sadəcə buranın çərçivəsi daha sərtdir. Mafiya dünyası kimi.
Mühit var ki, batan nəhəng gəmiyə bənzəyir. Hər kəs öz harayında, öz başının çarəsinin axtarışındadır, ətrafında hər kəsi qurban verməyə hazırdır, təki özü, əzizləri salamat qalsın, əmin-amanlıqda olsun. Nə vaxtsa möhtəşəmliyi ilə hər kəsi heyrətə salan bu gəmini hərə öz bildiyi kimi didib-dağıdıb, içdən öz sakinləri, kənardan dəniz quldurları tərəfindən yağmalanıb, nəhayət haradasa bir dəlik açılıb və… indi neçə nəslin əməyi, neçə nəslin gələcəyi batır. Adətən artıq yox olmuş sivilizasiyaların çürümüş izlərini tapdıqca, tarixçilər, arxeoloqlar xəzinə tapmış kimi sevinirlər. Halbuki bir vaxtlar bu xəzinə gerçək idi və orada da həyat qaynayırdı. Bu gəmini də elə bir gələcək gözləyir.
Mühit var kiçik gölməçəni xatırladır. Dumduru bulaqdan sızıb gələn arxın ağzını hansı isə ağac qırığı, zir-zibil tutub və su göllənib. Artıq çömçəquyruqlar üzüşür, həşəratlar uçuşur, yumurta qoyur, ətraf yavaş-yavaş bataqlıqlaşır, üfunət iysi gündən-günə çoxalır. Bu proses yeni başlayanda bir əl lazım idi ki, iki çürük yarpağı arxın ağzından götürüb axarı bərpa eləsin. Elə ki, proses böyüyür və artıq mühit formalaşır, öz tələbləri, şərtləri yaranır, onun kökündə duran təmiz bulağın varlığı unudulur. Qəribədir, saf bir bulaq böyük bir bataqlığın yaranmağının səbəbkarına çevrilir… Hər dəfə təməldəki saflığa ümid edən, onu üzə çıxartmağa çalışan bir fədakar, Hüqonun Jan Valjanı kimi, cəsarət göstərib həmin çirkabı təmizləməyə cəhd edəndə bataqlığın bütün qara qüvvələri ona qarşı mübarizəyə qalxır. Belə mühitlərdə Tenardyelər – axarın qarşısını kəsən çirkablar daha çox olduğuna görə, hörmət sahibi də onlar olur.
Mühit var ki, dağılmış qarışqa yuvası kimi qaynayır. Hər qarışqa ayrılıqda ağıllıdır, güclüdür, ancaq onlar “cəmiyyətdə” yaşamağa qabildir, əks halda məhv olur. İnsan kimi. Hamısı pərən-pərəndi, gedəcəyi istiqaməti bilmir, vurnuxa-vurnuxa qalıb. Belə mühitdə gec ya tez bir Danko tapılır, ürəyini məşəl edib hər kəsə yol göstərir, sonra da məqsədinə nail olanlar sevincək həmin yanan ürəyi tapdalayıb keçirlər. Boğulan insan onu xilas etmək istəyəni batırmağa çalışdığı kimi, insanlar da öz xilaskarını eşafotda görməklə sanki “dincəlir”.
Hər şeyi şüşə arxasından izləyən “terrarium”-mühit, yəqin ki, ən qəddarı hesab edilə bilər. Yalnız öz marağı naminə onu yaradan müəllif bilir ki, həmin mühit müvəqqətidir, kiminsə zövqünü oxşamaq üçün formalaşıb. Oranın sakinləri isə belə bir şəraitdə həyatda qalmaq üçün mübarizə aparırlar. Onlar kənardakı azad həyatı görür, onun varlığından xəbərdardır, ancaq özü çıxa bilmir, elə tamaşaçı olaraq qalır. Hətta cəhd etsələr belə, görünməz bir əl başlarından basıb yerinə oturdar. Ən dəhşətli hal belə mühitlər kiminsə “təcrübə laboratoriyasına” çevriləndə olur.
Hər mühitin nüvəsi bir fərddədir. Onun nə qədər güclü şəxsiyyəti olarsa, bir o qədər mühitinin radiusu genişlənər, başqalarının mühitini də öz hökmü altına alar. Həmin şəxs hansı təbiət sahibi olarsa, nüvəsi olduğu mühit də həmin təbiətdə formalaşır.
Bəli, mühitlər fərqlidir. Ancaq hər mühitin yazılmamış iki qanunu hamısı üçün keçərlidir. Birinci, insanın ruhu və ağlını bir-birinə düşmən kəsməyən, insanda şəxsiyyət ikiliyi yaratmayan, onu insanlıqdan çıxartmayan mühit mükəmməl hesab edilir. İkinci, unutmaq olmaz ki, hər mühitdən daha yaxın, daha güclü başqa bir Mühit var. İradə və şüur sahibi, yer üzündə tək xəlifəsi olan insana nə qədər azad seçim versə də, Onun da öz tələbləri var. Onu da yalnız Allah bilir.
Ümid
Bir neçə il əvvəl bağda bir ağacım quruyurdu. Bütün bildiklərimi, oxuduqlarımı səfərbər elədim, aqronomlarla məsləhətləşdim, əlac edə bilmədim. Ümidimi kəsmədiyimə görə, əlim gəlib onu da kəsmirdim. Nəhayət bu yaz kəsdilər onu. Bağa gedəndə yerində qalan kiçik kötük tərəfə baxmamağa çalışırdım. Ancaq o gün anam çağırdı, “Gəl, bu gözəlliyə bax”, – dedi. Yaxınlaşdım: qara kötükdən iki yamyaşıl pöhrə boy atmışdı. “Yox, buna gözəllik demək azdı, bu, ümiddir”, – dedim. O an ümidin sirri açıldı sanki mənə. Yaradanın möcüzələri çoxdur, sadəcə görməyi bacarmaq lazımdır. Görənlər isə hərəsinə bir ad verib. Beləcə ona daha möcüzə deyən yoxdur. Bu möcüzələrdən biri də Ümiddir. Onu verən də, kəsən də Allahdır. İnsanın dediyi, başına dolandığı ümid isə sadəcə öz-özünü aldatmaqdır. Ümid deyə-deyə nələr düşündüm…
Ümid indi-dir, sadəcə bətnində ya keçmişi, ya da gələcəyi qoruyub bəsləyir. İnsanın düşüncəsindən doğulan ümid gözünü dünənə, Allahdan gələn ümid isə sabaha dikir.
Ümid – közdür, ocağın tamam sönən anında belə istisini, gücünü qoruyur və uyğun bir zamanda yeni ocaq qalaya bilir. Müdriklərimizdən biri deyir ki, “Ocağın nə çəkdiyini ancaq son qığılcımlar söyləyə bilər.” Müdrikin dediyi həmin qığılcım keçmişin həsrətini özündə qoruyur. Ancaq bir də var gələcəyin gur ocağını bəsləyən köz.
Ümid – işıqdır. Ən qaranlıq məqamda insanın içində mənşəyi məlum olmayan bir işıq yanır, ətrafı aydınlandırır. Mənşəyi naməlum deyirik, amma əslində Quran onun nə olması barədə məlumat verir axı: “Allah göylərin və yerin nurudur. Onun möminlərin qəlbində olan nuru, içində çıraq olan bir taxçaya bənzəyir; o çıraq şüşənin içindədir, şüşə isə, sanki inci kimi bir ulduzdur. O çıraq təkcə şərqə və ya təkcə qərbə aid edilməyən daim günəş şüaları altında qalan mübarək zeytun ağacından yandırılır. Onun yağı özünə od toxunmasa da, sanki işıq saçır. Bu, nur üstündə nurdur. Allah istədiyini Öz nuruna yönəldir. Allah insanlar üçün misallar çəkir. Allah hər şeyi Biləndir” (Quran 24/35). Bu dünyanın çək-çeviri, qaçdı-qovdusu bir gün gözümüzü kor, qulağımızı kar edəndə, bizi zülmət qaranlığa qərq edəndə və biz “bu da son?” – deyib sual verəndə könlümüzün lap dərinliyində həmin işıq yanır. Bütün varlığınla o işığa yönəldikcə, o da böyüyür, səni bürüyür.
Ümid – haraydı. Artıq tükənməkdə olan gücün harayı, artıq etinasızlıqdan usanan ruhun harayı. Haraydı, ancaq səssiz-səmirsiz bir haray. Xəlvətdə, ürəyinin bir küncündə qopan haray. Bir az daha diqqətlə dinləsək, bu harayda oxunacaq möhtəşəm bir himnin ilk notunu duya bilərik.
Ümid – sevincdi, zərrə boyda, iynənin ulduzu boyda. Kədərin boğduğu, qüssənin tükətdiyi, laqeydliyin dondurduğu ürək həmin o sevincə qısılıb döyünür, o sevinci qətrə-qətrə qana qatıb bütün bədənə yayır ki, insan tamamilə çökməsin.
Ümid – bir yağış damlasına həsrət qalan toxum dənəsidir. O toxumun içində bütöv bir ömür, indiyə qədər yaşadıqlarını inkar edə biləcək bir güc, sıfırdan bir-ə ucala biləcək qüdrət var. Bir damla yetir ki, yeni həyat oyansın, içindəki dəryanın qarşısındakı bənd açılsın.
Ümid – pıçıltıdır. Maddi dünyada sıxılmış, boğulmuş İnsanın ilahi aləmlə gizli pıçıldaşması. O pıçıltıda insan şikayət də edir, heç cür reallaşmayan arzular üçün göz yaşı da tökülür. O pıçıltıda köhnə günlərin həsrəti, gələn günlərin gümanı da var. Bu pıçıltıda dodaqlar deyir, ürəyin telləri titrəşir, özünün belə güman etmədiyi həqiqətləri xatırlayır, yalnız həmin an doğulan dualar oxuyur.
Ümid – tənhalıqda axtarışdır. Elə ki, mühit aldadır, uzanan yollar kəsilir, mövcud mənzərələrin ilğım, planların puç xəyal olduğu ortaya çıxır və insan qalır tək, tənha, onda ümid doğulur. Yalqız səhrada hansı istiqamətə gedəcəyini bilməyən bir yolçu kimi hansı isə gizli işarəyə inanıb irəlilədiyi kimi, insan da həmin ümidin ətəyindən tutub gedir.
Ümid – içindəki harmoniyanın üzə çıxmasıdır. Günün xaosunda, hadisələrin çılğın əvəzlənməsində dizinin bağı sökülən insan nəhayət qulaqlarını tutub yerə çökür. Bax, o anda içindəki həmin harmoniya onu ana laylası kimi sakitləşdirir, ürəyinin döyüntüsü az qala universal aləmdəki səslərlə həmahəng olur. İnsan o səsdən sakitləşdikcə, az qala anasının ilk laylasını eşitməyə başlayır. Həmin anda – şimşəyin ani parıltısından da az çəkən bir parıltı kimi içində bir ümid çaxır.
Ümidin dili yoxdu, dedikləri sözlərə sığmır. Onu nəfəsdə, ahda axtarmaq daha düz olar.
Ümidin məkanı yoxdu, gözlərdən də boylana bilir, çiçəyi oxşayan barmaqlardan da süzülür, doğma bir insanın qucağının istisində də.
Ümidin zamanı da yoxdu. Onun gəlişini Yaradandan başqası bilmir. O, insanın özünübərpa proqramıdır, tam məhv olma anında işı düşür və sanki daxili bir reanimasiya sistemi yaranır. O sistemdə həyatverici düyməni basmaq və insanın nəfəsini tamamilə kəsmək insanın öz əlində deyil. Özü insanda, onu işə salan düymə isə Allahdadır.
Ümidin sərhəddi yoxdu. Onun bir ucu insanda, digər ucu hardasa ilahi aləmin sonsuzluğunda itib batır. Buna görə də insan özü də bilmədən ümidə qapılanda haradasa həmin sonsuzluqda əriyir.
Bəli, elə ki, ümidin nə olduğunu düşünməyə başlayırsan, onu hər yerdə görməyə başlayırsan. Qupquru budaqda tumurcuqların çırtlamasıdır ümid. Bomboz torpaqdan al-əlvan ləçəklərin boy atıb üzünə gülümsəməsidir ümid. Eyni bağda böyüklü kiçikli bütün ağacların, otların, güllərin hər birinin öz yerinin olmasıdır ümid. Ocağın çırta-cırt yanmasıdır ümid. Bu gözəlliyə baxan gözlərdəki ifadədir ümid. Bu gözəlliyin bir Yaradanı olduğunu, “sənə şah damarından daha yaxın olub” hər anında düz yanında olduğunu bilməkdir ümid.
Bir ağacın nağılı
Hər şeyin başlanğıcı bir nöqtədir: musiqi bir notdan, cümlə bir hərfdən, orqanizm bir atomdan, ağac bir toxumdan başlayır. Sufi mütəfəkkir Mənsur Həllac demiş, «Nöqtə hər xəttin əslidir, xətt tamamilə nöqtələrin toplusudur”. Nöqtə açıldıqca, Allahdan verilən enerji, potensial, sevgi də açılır. Bu açılış həmin nöqtənin həyatı, hekayəsidir. Bu hekayəni yazan isə Yaradandır. “Əgər yer üzündəki bütün ağaclar qələm olsaydı, dəniz də (mürəkkəb olub) ardından ona yeddi dəniz də qatılsaydı, yenə də Allahın Sözləri qurtarmazdı. Həqiqətən, Allah Qüdrətlidir, Müdrikdir” (Qurani Kərim 31/27).
Bu, bir ağacın hekayəsidir. Allahın bitməyən Sözlərindən, sonsuz möcüzələrindən yalnız birinin – əbədiyyətdən qopan bir arzunun toxum olub yer üzündə həyat qazanmasının nağılıdır.
Kiçik bir toxuma həyat eşqi üflənən andan o, nağıl dolu dünyasını qurmağa başlayır. Bu rəngarəng nağıllarda o, gah kəpənək olub uçur, gah su olub axır, gah da külək olub əsir. Yaradan bu arzu topunu alıb Ana Torpağa əmanət verir. Qara torpaqla qucaqlaşan toxum əvvəlcə qorxur. Onun arzu dünyasının rənglərinə qara rəng də əlavə edilir. Ancaq çox keçmir ki, Torpaq ona həzincə Ana olduğunu pıçıldayır və onu bağrına basır. Kiçik toxum sakitləşir və anasından aldığı güclə böyüyür, yeni arzuları doğulur və o, onlara doğru can atır. Beləcə Ana Torpağın qoynunda bir həyat doğulur və böyüməyə başlayır. Toxum cücərir, fidana çevrilir. Bir toxumdan başqa dünyalara yollar açılır, arzular hər biri bir cığır olub uzaqlara uzanır.
Gün gəlir bu toxum torpağın bağrını yarıb Günəşə boylanır, gözləri qamaşır. Bu yeni həyatda yağış kiçik yarpaqları döyəcləyir, külək saçlarını yolduqca gücü, öz incə gövdəsinin üstündə durmaq əzmini yenə anasından alır, böyüdükcə, böyüyür. Hər nə qədər böyüsə də, anası heç vaxt onu tək qoymur, qayğısını əskiltmir. Fidanın kökü qara torpağa nüfuz etdikcə qolları da Yaradanına tərəf göylərə uzanır. Anası Torpaqdan aldığı eşqini damarları ilə ən son hüceyrəsinə qədər çatdırır, günəşdən aldığı işıqda çimib nurlanır. Beləcə həyatın dörd ünsürünü özündə birləşdirir.
Gün gəlir, fidanın arzuları çiçək açır, içindən yeni arzular boy atır. Çiçəklərinin gözəlliyinə al-əlvan kəpənəklər tamaşaya gəlir, bal kimi şirəsini arılar yuvasına daşıyır, böcəklər bir-birinə bu möcüzənin xəbərini çatdırır, yarpaqlar həyəcanla onu dövrəyə alıb ətrafına toplaşır. Bir vaxtlar xəyalındakı nağıl bir-bir gerçək olur. Hər mərhələsində rəngə rəng qatılır, toxumun balaca dünyası gündən günə zənginləşir. Kiçik toxum öz hekayəsini yarpaq-yarpaq, ləçək-ləçək yazdı, böyüyüb tarix olur, qollu-budaqlı, alnı qırışlı müdrikə çevrilir. Əbədiyyətin ağac simasında təcəssüm olunur – ümmandan bir damla yer üzündə varlıq qazanır.
Ağac şaxələndikcə sanki kökündən aralı düşür, dünyası böyüdükcə sanki nüvəsindən xəbərsiz qalır. Ancaq içindən, ruhundan bu bağlılıq daim qorunur. Axı o bağ qopsa, həyat anında yox olar. Arzudan arzu doğulur – çiçəkləmiş arzuların bar-bəhrə vermək vaxtı çatır. Hər çiçək içində doğulan yeni həyatı qucaqlayıb, bütün hərarətini, gücünü ona verir. Ağacın budaqlarında çiçək incəliyinin yerini meyvə təmkini tutur. Ağac bar verir. Meyvə yavaş-yavaş, səbirlə böyüdükcə, özü də içində bir həyat bəsləməyə başlayır. Beləcə, budaqlarında bir həyatın başqa həyatla əvəz edilməsi, bir gövdə üzərində neçə arzunun bar verməsi möcüzəsi yaşanır. Maraqlıdır, hər meyvənin içində yaranan toxumda bir vaxtlar bir nöqtədən başlayan xəttin, bir hərfdən başlayan hekayənin nöqtəsi qoyulur sanki. Çevrə qapanır. Bəli, toxum ağacın nöqtəsidir. Bir toxumun həyat xətti də iki nöqtə arasındakı xətdir. Amma ikinci nöqtə həyat hekayəsinin bir mərhələsinə qoyulan nöqtədir. Qoyulur ki, yeni cümlə, yeni hekayə başlasın.
İlahi eşqlə dolu bir həyat
Rabiə əl-Ədəviyyənin kimliyini və yaradıcılığını bir kəlmə ilə ifadə etmək istəsək, şübhəsiz, yeganə söz EŞQ olar. Nəinki sözləri, fikirləri, hətta yaşadığı həyat da ilahi eşqin tərənnümü olan bu mütəfəkkirin adı eşqlə sinonim sözə çevrilib. Üstəlik bu, sadəcə, hisslərin təzahürü deyil, daha dərin mənalı, bir fərdin çərçivəsini aşan universal bir fenomendir. Məhz bu səbəbdən, yəni fəlsəfi yükə malik olduğuna görə Rabiənin sevgisi nəinki təsəvvüfdə yeni bir səhifə aça bildi, həm də fəlsəfə tarixində öz yerini tuta bildi.
Eşqi tap, eşqilə ol, eşqilə tul (uzaqlaş)
Hər şeyin var bir əvəzi, tapma eşqə digər əvəz.
Təsəvvüfdə ilahi eşq anlayışının ilk dəfə kimin tərəfindən istifadə edilməsi barədə müəyyən fikir ayrılığı vardır. Məsələn bəzi müəlliflər onu Zu`n-Nun Misriyə aid edirlər. Rabiə əl-Ədəviyyəni geniş araşdıran misirli alim Əbdürrəhman Bədəvi də bu məsələ üzərində xüsusi dayanır və fransız şərqşünası Massinyonun bu barədə düşüncələrini ayrıca araşdırır. Belə ki, Massinyonun yazdığına görə, “Əbdülvahid b. Zeyn deyir ki, “eşq” kəlməsi ancaq Allah haqqında danışmaq üçün qəbul edilir və “məhəbbət” sözünü bu əsasla qəbul etmir ki, yəhudi və məsihi əlamətlərinə uyğun gəlmir. Halbuki “hər iman ilahi eşqlədir” (Maidə. 20). Malik b. Dinar, Mazar əl-Qari və Zu`n-Nun Misri ilk dəfə “şövq” kəlməsi işlətmişlər, lakin Anab b.Əbi Əyyaş, Yəzid ər-Rəqqaşi, Cəfər Sadiq və Rabiənin seçdiyi “sevgi” (hubb) sözü (məhəbbət, təhəbbüb) Məruf Kərxi və Mühasibi tərəfindən qəbul edildi. O (Massinyon) işarə edir ki, eşq və şövq sözləri rəğbətə işarə edir, məhəbbət sözü isə cinsi əlaqəni də qəbul edir. Bədəvi Massinyonla razılaşmır. Çünki sevgi sözü Quranda da var və Allaha ünvanlanır. Eşq kəlməsi isə Quranda yoxdur. Rabiədən öncə heç kim “ilahi sevgidən” danışmayıb. O, ilk adamdır ki, bu mənanı islam təsəvvüfünə gətirib – sevginin həqiqi kamil mənası ilə, zahiri mənadan təcrid olunmuş şəkildə. Hər iki alimin sözünə əlavə olaraq bildirək ki, Rabiənin yaradıcılığında digər sufi mütəfəkkirlərdə, məsələn, Zu`n-Nun Misridə, Cəfər Sadiqdə və başqalarında eşq yalnız xatırlanmır, yaxud adı çəkilib keçilmir, məhz onun fəlsəfi mahiyyəti açılır, onun bir fərdin hissindən daha ucada durması göstərilir. Biz xatırladaq ki, ərəblərdə cahiliyyə dövründə çoxsaylı janrlarla zəngin çox güclü poeziya olmuşdur. Onların arasında geniş yayılan qəsidədə isə mütləq sevgilinin gözəlliyini tərənnüm edən hissə – qəzəl olurdu. Yəni eşq, sevgi bir kəlmə olaraq ərəb ədəbiyyatında yeni deyildi. Əvvəla, yeni olan onun fərqli müstəviyə – insandan Yaradana qaldırılması idi. İkincisi, bunun bir qadın tərəfindən edilməsi idi. Cahiliyyə dövründə məşhur şairlər arasında qadın adına rast gəlinmir. Nəhayət, üçüncüsü, bunun bir hissdən daha çox fəlsəfi mahiyyətli, kamilləşmə prosesinin əhəmiyyətli bir mərhələsi kimi təqdim etmək idi. Bəli, biz istisna etmirik ki, hər hansı sufi mütəfəkkirin, xüsusilə, Zu`n-Nun Misrinin şeirlərində sevgi kəlməsi istifadə edilə bilər, lakin eşqi bir sufi termini halına gətirən və ona fəlsəfi yük verən məhz Rabiə əl-Ədəviyyə olmuşdur.
Aşiqlərə rəhm elə! Onların qəlbləri
Məhəbbət meydanının keşməkeşində utanıb.
Onların Eşqləri dimdik ayaqda, nəfsləri
Əbədilik itaətdə durublar.
Bu kiçik beytdə Rabiə sanki ilahi eşqin kiçik tarixçəsini nəql edir: eşq elə bir keşməkeşli meydana girib ki, xəcalət çəkir, utanır. Xatırladım ki, cahiliyyə dövründə sevgiliyə yazılan, onların gözəlliyini incəliyinə qədər tərənnüm edən şeirlər çox populyar idi. Belə bir vəziyyətdə Yaradanını sevən aşiq təbii ki, utanır, sevgisinin bu çoxluqda təhrif olunacağından qorxur. İkinci misrasında isə bu eşq nəfsani hisslərdən ayrılır və daha üst məqama qaldırılır, aşiqlərin nəfsləri əbədi itaətdədir və mənəvi yolçuluğa öz alçaq istəkləri ilə müdaxilə edə bilməzlər.
Maraqlıdır ki, əslində sufi xanımın əlimizdə olan azsaylı şeirlərində “eşq” kəlməsi çox az istifadə olunur və daha çox sevgi – “ حب– hubb” sözünə rast gəlinir. Əslində, bir İslam mütəfəkkiri və Quran bilicisi üçün bu, normal haldır – Qurani kərimdə Yaradan və yaradılmış arasındakı “sevgi” haqqında bir çox ayələr var. Məsələn, “Allah tövbə edənləri də sevir, pak olanları da” (Quran 2/222), yaxud “İman gətirənlərin isə Allaha olan sevgisi daha güclüdür” (Quran 2/165) və s. Onu da əlavə edək ki, sevgi və eşq bir hissin dərəcələri kimi verilmir. Etimologiyasına görə eşq ərəb dilində “aşaqa” kökündən gəlir və ağaca sarılaraq onu qurudan bir sarmaşıq növüdür. Bəzi mənbələr bu sözün daha dərin mənalarının olduğunu da istisna etmir. Əlbəttə, sarmaşığın adının hissdən, yoxsa hissin öz adını bu sarmaşıqdan alması mübahisəlidir. Biz isə diqqəti başqa bir məqama – Rabiənin hər iki sözdən də istifadə etməsinə yönəltmək istəyirik. Yuxarıda göstərdiyimiz beytdən nəticə çıxararaq belə güman etmək olar ki, mütəfəkkir adların fərqinə baxmayaraq, hər birinin eyni mahiyyətdə olduğunu göstərməyə çalışmışdır. Yəni dövründən, keçdiyi yollardan, yaşatdığı həyatdan və verdiyi hisslərdən asılı olaraq sevgi bəzən “sarıldığı ağacı qurudan, məhv edən” – عشق sözünə, gah da özündə bütün həyatın mahiyyətini ehtiva edən “nüvə, taxıl dənəsi” – حبّsözünə bənzədilmişdir. Bununla belə, Rabiə məhz Qurani Kərimdə istifadə olunan sözə üstünlük verir.
Sufi mütəfəkkirin şeirlərində tez-tez işlənən “könül” – الفُؤَاد termini Qurani kərimdə yalnız bir dəfə işlənib: “Könül gördüyündə yalan demədi” (Quran 53/11) Burada xüsusi və çox əhəmiyyətli bir detalı vurğulayaq – könül insanın (peyğəmbərin) öz Yaradanına yaxınlaşa biləcəyi ən minimal məsafədən – iki yay uzunluğunda” (Quran 53/9) ala biləcəyi bilikləri alır (Quran 53/10). Bu baxımdan, Rabiənin məhz “könül dostundan”, “könül həmsöhbətindən” danışması təsadüfi deyil.
Sevgili gözümdən, qulağımdan itdi,
Lakin könlümdən heç nə itmədi.
Əslində, Rabiə çox əhəmiyyətli bir məqamı vurğulayır: maddi hisslər keçicidir, əbədiyyət isə könüldədir. Gözlərin, qulaqların istəkləri nə inkar edilir, nə təcrid, çünki bədənin xüsusiyyətləridir, sadəcə onların zahirə aid olub, daha dərinə enə bilməməsi söylənir. Könülə xas olan isə hiss deyil, haldır və ona açılanlar ilahi hikmət, biliklərdir ki, əbədidir. Başqa sözlə desək, Rabiə sevgini insanın ruhunun – könlünün ucala biləcəyi ən ali məqamın dili, söhbətinin nuru hesab edir. Təkrar edək ki, sevgi söhbətin özü deyil, həmin söhbətin işığıdır və məhz onun vasitəsilə Yaradan və insan arasında ortaq bir dil yaranır və söhbət başlayır – təkbətək. Sevgi – könülün ən ali halıdır və bu zaman ilahidən həmin insan üçün ayrılmış payı ala bilir. Buna yaradıcılıq enerjisi də deyilir, maddi gözlə və qulaqla görülməyən və eşidilməyən şeylərin kəşfi, aşkarlanması da.
Sevgidə könül və könül arasında heç nə yoxdur,
Nitq şövqdən yaranır.
Həqiqət gerçək daddan yaranır,
Ancaq dadanlar bilir.
İzah edənlər aldadır.
Yanında bir qara ləkə olduğun,
Varlığı ilə var olduğun,
Həyat yolunun rəmzi olan birinin
Gerçəkliyini necə izah edə bilərsən?
Sevgi bir haldırsa, onun açdığı ilk imkan könülün öz Yaradanı ilə vasitəsiz ünsiyyətidir. Yəni Rabiə əl-Ədəviyyə eşqi yalnız bir hal kimi təqdim eləmir, həm də bu halın verdiyi ən ülvi an olduğunu vurğulayır. Bəli, eşq bir ünsiyyətdir – Yaradanın öz bəndəsinə nə isə anlatdığı, verdiyi bir an və bunun nəticəsində maddi dünyanın özünün də fərqli baxış bucağından görülməsi, bədən gözü ilə görülməyənin görülməsi, bədən qulağı ilə eşidilməyənin eşidilməsi, kor bir düyünün açılmasıdır.
Allah deyəndə ki, “Əllərim sənindir”,
Gördüm ki, hər məxluqa şəfa verə bilərəm.
Gördüm ki, ilahi gözəllik hər könüldədir,
Bütün zamanlarda, bütün yerlərdədir.
Əslində Allahla ünsiyyət, dostluq Qurandan gələn bir həqiqətdir: “Bilin ki, Allah sizin Himayədarınızdır! Nə gözəl Himayədar, nə gözəl Yardımçıdır!” (Quran 8/40) və Allahın 99 adından biri də məhz “vəli” – dostdur: “Allah iman gətirənlərin vəlisidir (dostudur) və onları zülmətdən nura çıxardar” (Quran 2/257). Bu ad həm də Yaradanına ən yaxın olan, Onunla ünsiyyət anına yüksələ bilən şəxsə verilir. İslamda ən yaxın münasibət məhz dostluqdur və təsadüfi deyil ki, Yaradanına ən yaxın olan bəndəyə də məhz “vəli” deyirlər. Yeri gəlmişkən, xatırladaq ki, Məhəmməd peyğəmbərlə (s.) ünsiyyət, söhbət imkanı qazanan şəxslər də xüsusi adla tanınıblar – əshabə. Bir də var Allahla dost olanlar. Qurani Kərimdə məhz bu dostluq vurğulanır və təsəvvüf də məhz bu ünsiyyətin təzahürüdür, çünki “Hər insana ən yaxın dost (vəli) və himayəçi ancaq Allahdır” (Quran 42/31). Düzdür, sonralar vəli (övliya) sözü ümumiləşərək bütün sufilərə aid edildi, lakin Rabiənin simasında bu vəlilik – dostluq özünün gerçək mahiyyəti açılır. Allahdan gələn sevgi bütün məxluqatı fərqli bir işıqda və mənada göstərə bilir. Və Rabiə onu peyğəmbər sevgisindən də üstdə durduğunu bildirir: “Onu həqiqətən çox sevirəm, ancaq Xaliqin sevgisi məni məxluq eşqindən uzaqlaşdırdı”. İlk baxışda bəlkə də Məhəmməd peyğəmbərə (s.) belə bir münasibətin yolverilməz olduğunu düşünmək olur, lakin daha təmkinli bir qərar bu münasibətin məhz Qurandan gəldiyini xatırladır. Hər bir peyğəmbər Allahın seçdiyi bəndədir, Allaha aparan yolun bələdçisi və ən yüksək sevgiyə layiqdir. Bununla belə, bir bəndəyə olan sevgi Allaha olan sevginin yolunun üstündə dura, ondan artıq ola bilməz.
Rəbbim, ulduzlar sayrışır,
İnsanların gözləri isə yumuludur.
Şahlar qapılarını bağlayıb,
Hər aşiq öz eşqi ilə yalnızdır.
Mənsə Səninlə yalqızam.
Mən cəhənnəm qorxusundan Sənə səcdə edirəmsə,
Yandır məni cəhənnəmdə,
Mən sənə Cənnət təşnəsi ilə səcdə edirəmsə,
Bağla Cənnəti üzümə,
Mən Sənə yalnız Sənin üçün səcdə edirəm,
Əbədi gözəlliyindən məhrum etmə məni.
Bu şeirdəki cənnət və cəhənnəmə münasibət, Əflakinin “Ariflərin üstünlükləri” əsərində rəvayət şəklində nəql edilir. Rabiənin misralarının ayrı-ayrılıqda gətirilərək üzərində rəvayət qurulması birinci hal deyil və təəccüb yaratmır – şeirlərdəki hikməti insanlara izah etmək və yadda saxlamaq üçün rəvayətlər ən yaxşı vasitədir. Mütəfəkkir Allahla öz arasında istənilən vasitəni maneə kimi görür. Axı, insana “şah damarından daha yaxın olan” (Quran 50/16) bir varlıqla arada hansı vasitə ola bilər ki?! Burada nəinki dinin peyğəmbəri (s.), həm də cənnət-cəhənnəm nəzərdə tutulur. Başqa sözlə desək, maddiləşən hər bir varlıq mənəvi, ruhani mərtəbəyə çatmaq üçün əlavə maneədir. Təsadüfi deyil ki, həm bu şeirdə, həm də başqa kəlamlarında Rabiə vurğulayır ki, “hər aşiq öz sevdiyi ilə bərabərdir”. Məhz bərabər olduğu, sevdiyi həmin insanın kamilləşməsinin hüdududur. Buna görədir ki, Rabiə ancaq Yaradanının “əbədi sevgisini” arzu edir, çünki məhz bu yolda insanın ucala biləcəyi ən ali kamillik zirvə var.
Rabiənin sevgisi bütün mənəvi prosesin, ruhani təcrübənin özüdür. Bütün hallar və məqamlar Rabiənin şeirlərində sanki düyün şəklindədir, açılmamış, xətt halına düşməmiş nöqtə kimidir. Uzun illər sonra onlar sistemləşdirilib, məntiqli bir sıraya alınıb. Bu şeirlərdə idrak prosesi də bir nöqtə şəklindədir. Onun məşhur şeirlərinin birində deyilir:
Mən Səni iki cür sevgi ilə sevirəm:
Özümə sevgi və Sənə layiq sevgi.
Özümü sevəndə öz sevincimi Səndə tapıram,
Bu zaman mən hər kəsə, hər şeyə gözüyumulu, kor oluram.
Sənə layiq sevgimdə
Pərdə qalxır, mən Sənə baxa bilirəm.
Ancaq həm bunda, həm onda şöhrət mənim deyil,
Bunun da, onun da şöhrəti bir tək sənindir.
Hər şeydən əvvəl, bu şeirdə bəşəri sevgi təsvir olunur, yəni maddi dünyada yaşayan və içində ilahi bir ruh gəzdirən varlığın sevgisi. Rabiə hər iki tərəfin öz sevgisinin olduğunu bildirir. Birisi öz maddi istəklərinə, digəri – öz ilkin kökünə, ilahi aləmə yönəlib. Çox əhəmiyyətli bir məqamdır ki, mütəfəkkir “Özümü sevəndə … mən hər kəsə, hər şeyə gözüyumulu, kor oluram,” – deyə etiraf edir. Başqa sözlə desək, yalnız maddi istəklər çərçivəsində qalanda şeyin, hadisənin həqiqətini görə bilmirsən, deməli, kor olursan. Onunla əlaqəli daha bir məqam isə, “Sənə layiq sevgimin gözlərdən pərdəni qaldırmasıdır”. Bu pərdənin qalxması ilə yaradılmışlarda onların Yaradanını görmək mümkündür. Sonralar təsəvvüfdə idrak prosesini qısa və dəqiq ifadə edən bir formul irəli sürüləcəkdir: ilm əl-yəqin (yəqinliyin bilinməsi), ayn əl-yəqin (yəqinliyin görülməsi) və haqq əl-yəqin (yəqinliyin haqqı). Bu formul Rabiənin təqdimatında isə daha fərqli bir məzmundadır: elm əl-eşq, ayn əl-eşq və haqq əl-eşq – eşqin bilinib, görülüb və həqiqətinin yaşanması, dərk edilməsi. Onu da mütləq qeyd etmək lazımdır ki, təsəvvüf bir çox hallarda məhz ilahi sevgiyə istinad edən və onun enerjisi ilə hərəkət edən bir mənəvi təcrübə, ruhani yaşantı kimi təqdim edilir. Bununla belə sonralar sevgi yalnız bir hal çərçivəsinə salındığına və onun ünsiyyət və idrak funksiyaları arxa plana keçirildiyinə görə təsəvvüfə sadəcə “eşq elmi” demək onu məhdudlaşdırmağa bərabər olur. Halbuki, Rabiənin təqdimatında məhz belədir.
Bəli, hər nə qədər Rabiə sevginin ən ali məqamından yazsa da, insanın həm də bir maddi varlıq olduğunu heç vaxt unutmur. Əslində, bununla həmin yüksək eşq zirvəsinin bir mif, əlçatmaz olmayıb, məhz insan üçün olduğunu vurğulamaqdır.
Qardaşlarım, mənim rahatlığım yalnızlığımdadır,
Sevgilimsə daim yanımdadır,
Onun sevgisinə bir əvəz tapmıram,
Onun sevgisi bu qara dünyada bir möhnətimdi,
Elə ki, onun hüsnünün şahidi oluram,
O, mənim qəlbimin mehrabı olur.
Maddi bədəninə xas olan dünya istəklərinə, həvəslərinə aludə olmayıb bir ilahi sevgi ilə yaşamaq insan üçün çox çətindir, “möhnətdir”. Burada qəribə bir paradoks var: maddi sevgi üstün gələrsə, ilahi sevgini öldürər, məhv edər. Əksinə, ilahi sevgi önə keçərsə, digərini də doğru istiqamətə yönəldib yaşadar, çünki bu çətinliklərdən çıxmaq üçün həmin sevgi həm də bələdçidir, mayak – mehrabdır. Axı, Yaradan sadəcə həmsöhbət deyil, O, həm də Öyrədəndir və Onun öyrətdiklərinin tərcümanı sevgidir. Bu öyrədilən həqiqətlər isə hər hansı mistik, qeyri-real dünya üçün yox, məhz insan cəmiyyəti üçün əhəmiyyətlidir. Yəni sevgi özü hər nə qədər ilahi aləmlə əlaqədə olsa da, onun açdığı həqiqətlər maddi dünyaya aiddir, çünki insan orada xəlifədir, mövcuddur.
Qurani Kərimdə Yaradan və yaradılmışlar arasında sevgi əlaqəsinin olması, yaradılışın kökündə məhz sevginin durması haqqında hər hansı açıq ayə yoxdur. Təsəvvüf isə bu gizli sevgini bir şəxsin çərçivəsindən çıxararaq ümumbəşəri miqyasa çıxardır. Məhz bu səbəbdən dinindən və irqindən asılı olmayaraq, hər kəs sevgiyə dəvət edilir, çünki müraciət İnsana, bəşəriyyətədir. Burda hər duyğu, hər hiss yalnız mənəviyyata, ruhi aləmə aid edilir. Bu səbəbdən, Mövlanaya aid edilən, ancaq əslində Əbu Səid Əbu’l-Xeyrə məxsus olan “Gəl, gəl, hər kim olursan, ol, gəl” çağırışını içində Allah sevgisi olan hər kəs eşidir. Onu da əlavə edək ki, bu ifadə təsəvvüfün bütün mahiyyətini, həqiqətini, təsir gücünü çox aydın çatdırdığına görə onun konkret hansı mütəfəkkirə aid edilməsinin böyük əhəmiyyəti yoxdur. Müəllif insanlığı sevgiyə və birliyə səsləyən bir sufi mütəfəkkiridir. Lakin bu məşhur ifadənin deyilməsindən təqribən 4 əsr yarım əvvəl Rabiə əl-Ədəviyyə Yaradana olan sevgisi ilə dinləri birləşdirir:
Mənim könlümdə bir məbəd, bir ziyarətgah, bir məscid, bir kilsə var ki, mən orda diz çökürəm,
Dua edən bizi bir mehraba gətirdi – nə divar var, nə adlar.
Sevginin bir məkanı yoxdur ki, orada azadlığı nə isə işıqlandırsın,
Orada vəcd öz içinə tökülür və orada yox olur,
Orada qanad tam canlıdır, nə ağlı var, nə bədəni,
Mənim könlümdə bir məbəd, bir ziyarətgah, bir məscid, bir kilsə var ki, əriyib itir.
Onlar Allahda əriyir.
Burada daha bir əhəmiyyətli məqam var. Şeirdən də göründüyü kimi, İnsan insanlığında qalaraq həmin anı yaşayır: nə baş verirsə, insanın könlündə verir, əriyən nə insan özüdür, nə bədəni. Onun könlü bütün maddi hisslərin yox olduğu, Allah sevgisində əridiyi bir məkandır. Məhz orada nə divar var, nə də ayrıseçkilik, məhz orada tam azadlıq var. Maraqlıdır ki, bəzən təsəvvüfdə eşq fəna halı ilə eyniləşdirilir və onu adi sözlərlə, rasional düşüncə ilə çatdırmağın qeyri-mümkün olduğu bildirilir. Belə bir qeyri-müəyyənliyə Rabiədə rast gəlinmir. Sual yaranır: təsəvvüfdə ilk dəfə ilahi eşqi şəxsi təcrübəsinə əsaslanaraq ədəbiyyata gətirən bir insan necə olur ki, sonralar onu yaşayan şəxslərin keçirdiyi hissləri keçirməyib? Yaxud söhbət fərqli hisslərdənmi gedir? Məsələn, rəvayətə görə, Rabiənin tələbələrindən biri Reyhanə onun söhbətləri zamanı keçirdiyi güclü hisslər nəticəsində huşunu itirərmiş. Buna bənzər hallara təsəvvüf tarixində çox rast gəlmək mümkündür və ən məşhuru Şəms Təbrizinin Əbu Yəzid Bistami ilə Məhəmməd peyğəmbəri (s.) müqayisə etməsidir. Şəms ilk görüşlərində Mövlanadan Bistaminin, yoxsa Peyğəmbərin (s.) daha böyük şəxsiyyət olduğunu soruşmuşdur. Zira, birinci demiş ki, “Mənə sübhan olsun, mənim çuxamın içində Allahdan başqası yoxdur”. Halbuki Allahın milyonlar arasından seçdiyi və yüksək nəsəb bəxş etdiyi Məhəmməd peyğəmbər (s.) heç vaxt bənzər fikir söyləməmişdir. Mövlananın Şəmsə verdiyi cavab əslində çox universal cavabdır və çoxlarına şamil oluna bilər: “Allah sevgisi bir dərya kimidir və hər insan ondan öz nəsibinə görə alır. Kimin nə qədər alacağı qabının böyüklüyünə bağlıdır. Bistaminin qabı Peyğəmbərin (s.) qabına görə daha kiçik idi və ona görə də bir udum içən kimi daşdı…” Başqa sözlərlə desək, ilahi eşqi şərh edən kəslərin kəlmələrindən, sevən şəxsin davranış tərzindən onun “qabının” ölçüsünü öyrənmək mümkündür.
Rabiə şeirlərində insanın nə maddi varlığını, nə də düşüncəsini inkar edir. Bununla o, əhəmiyyətli bir məsələyə də aydınlıq gətirmiş olur: eşq və ağılın, təmkinin bərabər mövcud olmasının mümkünlüyünə. Sevgi, eşq ağılla bərabər olanda bir idrak vasitəsinə, yaradıcılıq enerjisinə çevrilir. Əks halda, o, hisslər səviyyəsindən çıxa bilmədiyinə görə, ağılın inkişafına da mane ola bilir. Bir çox hallarda ağıl və sevginin əks qütb olması fikri də buradan qaynaqlanır. Bəli, həqiqətən də, ağıl sevginin bir hiss kimi qalmağına mane olur və onu böyüdür. Böyüyə bilməyən eşq isə bu müdaxilədən məhv olur, çünki hisslər uzunömürlü deyil. Rabiə məhz böyüyə bilən, insanı kamilləşdirən eşqi tərənnüm edir.
Simurq quşu (2013)
Uşaqlıqda oxuduğum nağıllarda ən çox xoşuma gələn Simurq quşu olurdu. Qəhrəmanları bəlalardan xilas edən, uzaq yolları yorulmadan qət edən. Ən maraqlısı isə onun yanıb kül olması və sonra öz külündən doğulması idi. Alışıb öz oduna yanmaq, sonra yenə öz külündən yaranmaq! Nağıllar həyatda baş verənlərmiş, sən demə! Amma bir fərqlə: nağılları qoşanlar həyatın acığına sonluğu öz ürəkləri istədikləri kimi verirdilər. Yazıq uşaq bunu hardan bilsin! Elə bilir o da dara düşəndə qara qoçla ağ qoç gələcək. Elə bilir, qaranlığa düşsə belə Simurq quşu özünü yetirəcək, o da 40 tuluq su, 40 tikə ətlə uçub qonacaq şahlıq taxtına.
Bəli, nağıllar həyatın bir anı, bir məqamıdır. İnsan doğulur, böyüyür, arzular yaranır, planlar qurulur… Nə isə alınmayanda, məhv olanda, insan əvvəl bir ruh düşkünlüyünə düşür, həyatdan küsür. Sonra yavaş-yavaş içində bir enerji, qüvvə tapır, yeni arzular, yeni planlar… yeni bir insan doğulur. Lap Simurq kimi. Amma gün gəlir insanın ruhu yorulur – məhv olub doğulmaqdan, yarımçıq arzuları dəfn eləməkdən. Ruh elə yorulur ki, artıq nə sönmüş ocağın kənarından çəkilə bilir, nə də yenidən qalanmağa, alışıb yanmağa içində bir həvəs, bir güc tapır. Məcbur olur külün soyuğunu dünyanın ən isti, ən gur yanan ocağı sansın.
İnandığını tanıyırsanmı?! (2013)
Peyğəmbərə və öz dininə münasibət həm də insanın özünə, öz “mən”inə münasibəti formalaşdırır. Burada söhbət sadəcə itaətdən, ibadətdən deyil, həm də bu müstəvidə özünü harada və hansı statusda görməkdən gedir. Ümumiyyətlə, sən özünü görürsənmi, yoxsa şəxssizləşmiş mömin obrazında əriyibsən? Əgər Allah səni Sən olaraq yeganə, təkrarolunmaz yaradıbsa, onu tanımaq vacib deyilmi?
Bütün dinlərin, inancların mərkəzində sitayiş obyekti durur. Adından asılı olmayaraq onun mahiyyətini tanımaq üçün ona müəyyən keyfiyyətlər şamil ediblər və onlar məhz insana nisbətdə müəyyənləşir. Məsələn, buddizmdə Buddaya, xristianlıqda İsa Məsihə, yaxud şintoya görə, Yaponiya İmperatoruna göstərilən münasibətdə bu, özünü daha açıq göstərir. İslamda da Allah Təalaya verilən 99 ad bəşəri sifətlərdir. Bu, bir tərəfdən, insanlara O-nu tanımaq imkanı verir – insan özü ilə müqayisə edə bilir, digər tərəfdən, O-nun insanlara yad olmadığını göstərir. Düzdür, tez-tez Allahın insan dərkinə və təsəvvürünə sığmayan xüsusiyyətlərə, daha doğrusu, Zata malik olduğu da qeyd edilir. Lakin məhz insan ağlının hüdudlarından kənarda olduğuna görə insan nə onu bilmir, nə də təsəvvür etmir.
İstər miflərə, istər səmavi dinlərə, istərsə də hər hansı dünya dinlərinə istinadən belə qənaətə gəlmək olar ki, mərkəzdə duran sitayiş obyekti əsas üç keyfiyyətə malikdir: fövqəlbəşər və fövqəldünya ağıl, mütləq iradə və sonsuz mərhəmət.
- Məhz Allahın fövqəlbəşər və fövqəldünya ağlı O-na insanlar üzərində hökmranlıq etməyə, onlara tale və düzgün yol cızmağa imkan verir. Bu ağıl həm də kamil Yaradandır. Əbu Turxanın ifadəsi ilə desək, ideyanı kamil şəkildə təzahür etdirən forma yarada bilir.
- Əslində, mütləq iradə fövqəlbəşərağıla istinad edir, arxalanır. Axı, mükəmməl ağlın yaratdığı dünyanı, bu mürəkkəb sistemi nizamlı şəkildə məhz mütləq iradə idarə edə bilər. Eyni zamanda, mütləq iradə həm də bu nizamı hər hansı yad, dağıdıcı müdaxilələrdən qoruyur, həm də ədalətlə idarə edir.
- Mütləq hakimiyyət sahibi olması, himayəsində Öz-ünün yaratdığı və O-na nisbətdə aciz və zəif olan saysız yaradılmış olduğuna görə, O, sonsuz bir mərhəmətə sahibdir. Əslində, bu keyfiyyət də məhz ilk ikisindən, xüsusilə ağıldan qaynaqlanır.
Bu keyfiyyətlər həm müqəddəs kitablarda yazılıb, həm də miflərdə, əfsanələrdə. Müəyyən mənada bunu insanın çatmaq istədiyi, arzusunda olduğu keyfiyyətlərə sitayiş adlandırmaq olar. Eyni zamanda, Allahın bütün bu ali keyfiyyətlərini insanın özündə cəmləşdirə bilməməsi, baş verən hadisələri, hətta öz orqanizmini, həyatını sonuna qədər dərk etməyi bacarmaması sitayiş obyektinə daha bir mistik, ilahi, əlçatmaz, dərkedilməz bir mahiyyət qazandırır. Xristianlıqda Müqəddəs Üçlük, Müqəddəs Ruh anlayışı, yaxud İslamda Allahın Zatı, Əhədiyyət dünyası məhz bu əlçatmazlığın, dərkedilməzliyin ifadəsidir.
İlahi keyfiyyətlər bir tərəfdən, Allahın insana nisbətdə kim olduğunu göstərməklə yanaşı, digər tərəfdən, Allah-insan münasibətinin kökündə hansı münasibətin durduğunu müəyyənləşdirir. Ən nəhayət, bu keyfiyyətlər insana kamilləşmək, Haqqa gedən yolu, onun mərhələlərini bir növ öyrədir: insan ilk növbədə ağıla sahiblənməli ki, məhz onun vasitəsilə öz ilahi sifətlərini kəşf edə bilsin, kamilləşsin, bunun nəticəsində isə həm möhkəm iradəyə, həm də böyük bir mərhəmətə sahiblənə bilər.
Bizim fövqəladə qüvvənin böyük qəzəbini kənarda saxlamağımız təsadüf deyil. İstər qədim mifləri, istərsə də, müqəddəs kitablarda insanlara tövsiyələri oxuyanda, belə məlum olur ki, Allah insana kamilləşməyi buyurur və bu tövsiyədən kənara çıxana öz qəzəbini yönəldir. Düzdür, bəzən miflərdə insanların tanrıya bərabər olmasının qarşısı alınır, ona qarşı müxtəlif cəza tədbirləri görünür. Lakin xüsusilə vurğulayaq: insan insanlığından çıxıb, tanrılaşmaq (yaxud heyvanlaşmaq), yəni təyin etdiyi hüdudları aşmaq istəyəndə bu qəzəbə düçar olur. Bu səbəbdən, ilahi qəzəbi əsas keyfiyyətlər sırasına daxil etmirik.
Dediklərimizdə bir faktı vurğulamağa çalışırıq: sitayiş obyekti ilə insan arasında bilavasitə əlaqə, bağ mövcuddur. Daha dəqiq ifadə etsək, Allah vasitəsiz olaraq insanla “ünsiyyətdədir”, “şah damarından daha yaxındır” (Quran 50/16). Eyni zamanda, insanın sanki ehtiyacı var hiss etsin ki, başının üzərində böyük bir qüvvə, ali mərhəmət, ədalət var. İnsan bu əlaqəni bilir, ondan istifadə edir. İlham, kəşf, vəcd, vəhy və s. bunun gözəl nümunələridir. Bununla belə, Allahla “ünsiyyətə” hər hansı maddi marağın qarışması maneələrin yaranmasına səbəb olur. Eckhart təsadüfən demir ki, “Öz içində yaratdığın ən kiçik məxluqun surəti Allah qədər böyükdür… Çünki o, səndən bütün Allahı alır”. Bu maneələr nə qədər çox, nə qədər mürəkkəb olursa, bir o qədər insan öz sitayiş obyektindən uzaqlaşmış olur. Uzaqlaşdıqca həmin keyfiyyətlərdən də uzaqlaşmış, hətta unutmuş olur.
Sitayiş obyektinin keyfiyyətləri, malik olduğu sifətlərin kamillik dərəcəsi mərkəz nöqtədən aralandıqca azalır. Bunun fəlsəfi ifadəsi özünü Plotinin, daha sonra İslam dünyasında məşşailərin emanasiya prinsipində, yaxud Sührəvərdinin işraqilik fəlsəfəsində tapıb. Biz diqqəti emanasiyadakı bir incəliyə yönəltmək istəyirik: əslində bilavasitə əlaqədə olan Yaradan-yaradılmış, yaxud Allah-insan arasındakı hər yeni mərhələnin bir maneə halına gəlməsinə, daha dəqiq desək, onun hansı hallarda maneəyə çevrilməsinə.
Mərkəzə daha yaxın olan və bir çox hallarda mərkəzi əvəz edə bilən obyekt peyğəmbərdir. Məsələ burasındadır ki, peyğəmbərin nüfuzu, daşıdığı missiya bəzən o dərəcədə yüksək dəyərləndirilir ki, onun özü sitayiş obyektinə çevrilir, hətta Allahla eyniləşdirilir. Xristianlıq, buddizm buna bariz nümunə ola bilər. Peyğəmbərin missiyası Haqqın yolunun bələdçisi və xəbərçisi olmaqdır. Öz yüksək əxlaqına və mənəviyyatına, sabit və möhkəm imanına görə Allah tərəfindən seçilən bu insan özünü və Yaradanını düzgün tanıdığına görə, heç vaxt imanında yanlışlığa yol vermir.
Peyğəmbərdən sonra onun yaxın ətrafı – əshabələr, həvarilər durur. Öz imanlarına, yüksək əxlaq və mənəviyyatlarına gözə cəmiyyətdə seçilən bu insanlar ilk növbədə mərkəzə daha yaxın olmaqlarına görə ehtiram sahibi olurlar. Onlar da peyğəmbərə çox yaxın olduqlarına görə bəzən yanlış nəticələr çıxarılır, onlar peyğəmbərlərlə az qala eyni səviyyədə tutulur, dedikləri peyğəmbər kəlamı ilə eyni tərəziyə qoyulur. Məsələn, xristianlıqda həvarilərin dedikləri, kəlamları Bibliyanın hissələri kimi qəbul edilir. İslamda əshabələrin söylədikləri – hədislər şəriətin əsasını təşkil edir. Hər nə qədər onlar peyğəmbərə istinadən danışıb, özlərini kölgədə qoymağa çalışsalar da, təbii ki, yalnız adları deyil, obrazları, şəxsiyyətləri də Peyğəmbərə kifayət qədər yaxın, hətta gözə çarpmayacaq qədər yaxın bir məsafədə durur.
İyerarxiyanın növbəti mərtəbəsində duran insanlar ciddi mübahisələrə səbəb olurlar desək, yanılmarıq. Belə ki, buradakıları, bir tərəfdən, dinin sadiq və ağıllı təəssübkeşləri, müdafiəçiləri saymaq olar, digər tərəfdən, onlar öz düşüncələri, ideyaları, şərhləri ilə dini ehkamları kökündən sarsıdan və bu səbəbdən bir çox hallarda bidətçi elan olunaraq rəsmi din tərəfindən ciddi şəkildə təqib olunanlardır. Bu mərtəbənin “sakinləri” hər şeydən əvvəl öz düşündüklərini danışır və yazırlar. Mərkəzə ehtiram öz yerində olmaqla yanaşı, onların öz şəxsiyyətləri də kifayət qədər ön planda durur. Bu baxımdan, qeyd etdiyimiz kimi, bəzi dairələr onları əshabələrə, hətta peyğəmbərə bərabər tuturlarsa, bir başqaları onları azad düşüncələrinə görə günahlandırır, dinin əleyhdarı hesab edirlər. Əsasən, kahin, övliya, filosof, sənətkarlar olan bu sakinlər mərkəzlə bilavasitə əlaqəni (ki, bu əlaqə mütləq mövcuddur!) dərk edirlər və bundan istifadə edirlər: orijinal ideya sahibləri kimi, yaradıcı şəxsiyyət kimi özlərini təsdiq edirlər. Onların əsərlərində, ideyalarında bu əlaqə müxtəlif dərəcədə tərənnüm və təbliğ olunur. Bunlarla yanaşı, bəzən onların özlərini də sitayiş obyekti edirlər, hətta rəsmi olaraq onların müqəddəsliyini qəbul edirlər. Eyni zamanda, hər kəs tərəfindən qəbul olunan bir həqiqət var: bu müqəddəsliyin kökündə ilk növbədə onun şəxsi düşüncələri durur. Bunun bariz nümunəsini həm kilsə tərəfdən müqəddəs kimi qəbul edilən (məs.: Müqəddəs Avqustin, Müqəddəs Bonaventura, Müqəddəs Tomas və s.), yaxud kafir elan edilib təqibə məruz qalan (məs.: Spinoza) filosofları, mütəfəkkirləri, həm islam tarixində az qala peyğəmbərə bərabər tutulan (məs. Qəzali, Mövlana), məzarları pir kimi müqəddəs təzim məkanına çevrilən, yaxud edam edilən (Həllac) mütəfəkkirlərin, övliyaların şəxslərində görmək olar.
Növbəti pillədə duranlar dinin adi xidmətçiləridir. Onlar cəmiyyətin sıradan üzvləridir və bu xidmətçilik onların gündəlik iş və qazanc yerləridir. Lakin burada əhəmiyyətli bir məqam mövcuddur: onlar seçilmiş insanlara çox yaxındırlar və bəzən özlərini onlarla eyni, bərabər tuturlar, şəxsi mülahizələrini söyləməyə, cəmiyyət üçün nümunə olmağa çalışırlar. Bununla belə, onlar bu işin məhz xidmətçiləri olduqlarına görə maddi maraq üstün gəlir və belə olan halda onların mülahizələri nəinki qüsurlu, hətta təhlükəli ola bilir. Çünki adi camaatla, cəmiyyətlə ünsiyyətdə olan onlardır və daha üstün mərtəbələri məhz onların prizmasından görürlər: maddi maraq prizmasından. Daha betəri isə, bir çox hallarda iyerarxiyanın özündə boşluq olmasa belə, məhz sonuncuların savabsızlığı və şəxsi marağı cəmiyyətə onu boşluqlarla, sürüşmələrlə təqdim edir: peyğəmbər Tanrı, əshabə peyğəmbər yerinə və s. təqdim edilir. Və onlar öz işlərini görmək əvəzinə, yəni xidmət göstərmək əvəzinə, daha yüksək pilləni əvəz etmək iddiasına düşəndə, insanlar boşluğu hiss edir, hikmət kimi qələmə verilən şeyin adi söz yığnağı, yaxud aldatmaq vasitəsi olduğunu duyur və bu xəyanəti yalnız həmin adamın deyil, bütöv dinin ayağına yazırlar. Daha təhlükəlisi isə belə bir yalançının iddiasını görən sıradan bir şəxs özü də yüksək pilləyə meyllənir – filosof, övliya (tarixdə daha yuxarı iddialar da məlumdur) olub, fikir söyləmək üçün özü özünə səlahiyyət verir. Bəlkə də haqlıdır, bəlkə də yox. Fakt budur ki, pillələr arasında sürüşmə gedəndə, boşluqlar yaranır, düzgün meyar və həqiqət itir. Dinin sistemi pozulur, təəssübkeşləri arasında yalançılar və şəxsi maraqlar artır. Nəticədə din öz missiyasını düzgün yerinə yetirə bilmir. Güzgü əksi olaraq cəmiyyətin də sistemi pozulur: bir tərəfdən, din və insanlar arasında sağlam vasitə itir, deməli, mənəviyyatın pozulması təhlükəsi yaranır, digər tərəfdən, heç kim öz yerində durmur və öz imkanlarından çıxış etmir. Cəmiyyətdə yalan və ikiüzlülük yayılır, insanlarda etibar və inam itir. Bütün bu proseslərin müşahidəsində din cəmiyyəti pozan qüvvə kimi təqdim edilir. Lakin nəzərə alsaq ki, bütün bunlar biliksizliyin və savadsızlığın, öz imkan və potensialını düzgün dəyərləndirməməyin nəticəsidir, onda əksinə, cəmiyyət dinin pozucu qüvvəsi kimi çıxış edir. Hər ikisinin kəsişmə nöqtəsi isə insan və insana münasibətdir.
Fikrimizi aydınlaşdırmaq üçün təqdim etdiyimiz iyerarxiyada bir neçə detal üzərində xüsusi dayanaq.
Əvvəla, mərtəbələrin sürüşməsində əhəmiyyətli bir anı qeyd edək: mərkəzdə yerləşən sitayiş obyektinin – Allahın yerinə insan (!) – peyğəmbər keçir. Bu, bir tərəfdən, hər şeyin meyarının insan olması anlamına gəlsə də, digər tərəfdən, kamillik mücəssəməsinin məhdud olması deməkdir. Yəni hər nə qədər peyğəmbər insanlar arasında ən yüksək səviyyəyə, Allah tərəfindən seçilmiş bir mərtəbəyə sahib olsa da, o, insandır. O, Allahın malik olduğu fövqəlbəşər keyfiyyətlərdən mərhumdur.
İkincisi, hər mərtəbə mərkəzlə vasitəli olaraq əlaqəlidir və hər vasitə bu əlaqəyə təsir edir: ya zəiflədir, ya mərkəzdən alınan enerji və ideyaya öz əlavəsini edir. Buna nümunə olaraq işraqilik fəlsəfəsini göstərmək olar. Belə ki, burada da İşıqlar işığından saçılan işıq mərhələ-mərhələ azalır və azaldıqca naqislik artıq. Deməli, özünün Yaradanla əlaqəsini öyrənən insan əlavələri əsl mahiyyətdən, mərkəzi vasitədən fərqləndirməyi bacarmalıdır. Eyni zamanda, nəzərə alsaq ki, yaradılışın mərkəzində yerləşən mütləq iradə və qüdrət sahibi hər bir yaradılmışla bilavasitə əlaqəlidir, deməli, insan mütləq bu əlaqəni tanıyıb dərk etməlidir.
Dediklərimiz müəyyən bir həqiqəti də vurğuladı: din kamilləşməyə aparan yollardan biri və birincisidir. Eyni zamanda, başqa bir həqiqət də mövcuddur – yanlış təqdim və dərk edilən din şəxsiyyətin və cəmiyyətin tənəzzülündə aparıcı rola malikdir.
İnsanlığın yükü (2013)
Doğulma bir əzabdır. Bunu insan ilk anda hiss edir və …ağrıdan haray çəkir, qışqırır.
Doğulma bir sevincdir. Yeniliyin, təzəliyin verdiyi sevinc.
Birinci hiss doğulma anından qabaq, ikinci isə doğulma anından sonra yaşanır. Doğulma bir yaradılışdır …və bu hissin mahiyyətini yaradıcı [insan] daha yaxşı duyar, yaşayar.
Uşaqlar bu hissləri tərsinə yaşayır, yəni doğum günlərini sevinclə qarşılayar, qüssə ilə yola salırlar – hədiyyələrə sevinir, bayramın bitməsinə isə kədərlənirlər. Maddi dünyanın nemətlərindən başqa gözü bir şey seçməyənlər də belədirlər – veriləcək hədiyyələrə, sürprizlərə səbəb doğum günlərini həsrətlə gözləyir və bu təntənənin heç bitməməsini arzu edirlər. Sonra da böyük bir qüssə ilə yaşadığı sevincin xatirələri ilə oturub durur. Beləcə əsl mahiyyət – doğulma və yenilənmə – heç yada düşməz. Belə insanları doğum günündən sonra bir də artan illər qüssələndirir, ona görə də hər növbəti ildə özünü daha gənc təqdim edər, illərin ona təsir etmədiyini sübut etməyə çalışar. Xüsusilə qadınlar. İllərin verdiyi hədiyyə – kamillik isə heç yada düşməz. Olmayandan sonra nə yada düşsün?
Yaradıcı insan öz doğumunu fərqli qarşılayır – yaranışın, yaratmanın ağırlığını yaşaya-yaşaya, yaradılışın mahiyyətini duya-duya, yaranmanın səbəbini və məqsədini dərk edə-edə, yaradılmanın məsuliyyətini çəkə-çəkə. Bu hiss ildən ilə artır, ağırlaşır.
İnsanolmağınyükübudur!
Çəkdiyi əzabla insan yalnız yaranmır, həm də yaradır. Bu yaradıcılıq qüdrətini ona yaşadığı əzab verir.
İnsan yaranır və …yaradır. İlk hiss etdiyi şey yüngüllük, yenilik, təzəlik olur. Deməli, insanın əsl doğuluşu onun bu maddi dünyaya gəlişi deyil, öz yaradılması ilə həm də yaratdığı gündür.
İnsan yaranır və yaradır. Yaradıcı insan yaradır və yaranır və…hər yaratdığı ilə yenidən doğulur.
Audio-esselər
Vətən
Bir çiçəyin nağılı
İki Mən
Sən bir dənizsən
Dühanın qisası
Müsahibələr
Sevdiyim əsər – Erix Maria Remarkın “Üç yoldaş” romanı – Fərid Hüseynlə
– Hansı məziyyətlərinə və bədii keyfiyyətlərinə görə Remarkın “Üç yoldaş” romanı sizin sevdiyiniz əsərdir?
– Mən bu romanı ilk dəfə 1990-cı ildə 16 yaşım olanda oxumuşam – bütün Azərbaycan və bizim ailəmiz yanvar faciəsinin acısını yaşadığı bir vaxtda. O günlər sanki Azərbaycanın üzərinə bir qara pərdə çəkilmişdi. Həm şəhərin gözəlliyindən əsər-əlamət qalmamışdı, həm də köhnə sistemdən. İnsanlar bir qeyri-müəyyənlik içində, gözlə görünməyən bir qaranlıqla üzbəüz dayanmışdı, mübarizə aparırdı, ancaq dəqiq bilmirdi kiminlə – Sovet İmperiyası ilə, yoxsa daxildəki satqınlarla. Başqa sözlə desək, mən əsəri məhz Azərbaycanın, daha dəqiq desəm, şəxsən özümün qara zolaq yaşadığım bir zamanda oxudum. Düzdür, orta məktəbdə əlimə düşən bütün əsərləri oxuyurdum. “Üç yoldaş” sıradakı növbəti kitab idi. Hətta əsərdə kişi obrazlarının çoxluğu ilk başda məni itələdi, lakin sonra əsərdəki qəhrəmanlarla, xüsusilə Robbi ilə özümün bir daxili “doğmalığımı” tapdım. Qəribədir, qadın obrazı ilə deyil, məhz kişi obrazı ilə. Buradan belə anladım ki, söhbət kişi və ya qadından getmir, o məqamı yaşayan, o düşüncələrin əlində aciz qalan və öz acizliyi ilə mübarizə aparan insandan gedir. Hətta ilk dəfə əsəri oxuyub bitirəndə məndə belə bir hiss yarandı ki, roman məndən nə isə alıb qopardı. Sanki uçurumun kənarında dayanmışdım, qorxudan gözlərimi yummuşdum. Roman məni silkələdi, gözlərimi açdı və o uçurumun düz dibini göstərdi. Qorxum daha da artdı, ümidsizliyim dörd tərəfimi bürüdü və o itirdiyimi geri almaq üçün əsəri bir daha, dönə-dönə oxudum. Oxuduqca anladım ki, uçurumun dibində deyiləm, kənarındayam. Mən irəli gedib o uçurumun dibinə düşməyə bilərəm – burnumun ucundan başqa yerləri də görüb anlamaqla. Ən vacibi isə, dərk elədim ki, hər qaranlıqda mütləq işıq var, sadəcə onu görmək lazımdır. Əsərdə təsvirlər o qədər realdır ki, həmin an, həmin mənzərə aydınca canlanır. Ancaq burada bir incəlik var: Remark parlaq, açıq deyil, əksinə, mat, boğuq rənglərdən istifadə edir. Bir tərəfdən bu insanı yormur, hətta sakitləşdirir, digər tərəfdən, içində həzin hisslərin artmasına səbəb olur. Maraqlı bir fakt deyim ki, Remarkın qəbiristanlıq təsvirindən sonra mən artıq o məkandan qorxmamağa başladım.
– “Üç yoldaş” romanının uğurunun əsas səbəbi nədir, insanların hekayəsinin bəşəri həssaslıqla nəqli, yoxsa?
– Romanın uğuru, məncə, onun realist olmasıdır. İnsan problemin içində olanda ona kənardan baxa bilmir və bu səbəbdən çıxış yolu tapmaq da çətin olur. Bəzi əsərlər insanı problemlərdən ayırır, həyatın rəngli tərəfini göstərir, insan dincəlir. Bəziləri əksinə, daha ağır faciələri qələmə almaqla sanki oxucuya: “Səndən betəri də var, sızlanma,” – deyir. Bir də var, əsər düz yaranın üstünə basır, ağrını sənə təkrar yaşadır, eyni zamanda olanları sənə kənardan göstərir. Tarixə baxanda adama elə gəlir ki, bəşəriyyət arabir “dava-dava oynamasa”, darıxar. Bu müharibələrin nəticələri, hər şeydən əvvəl, miras qoyduğu mənəvi xarabalıqlardır: talelər qırılır, arzular bombalanır, xoşbəxtliklər minaya düşür və sonda ortada İnsan adlı məbədin dağıntısı qalır. Kimlərsə o xarabalığı kürüyüb yerində yenisini tikməyi təklif edir. Nə qədər istəsən də, bu mümkün deyil. Bax Remark o xarabalıqdan yazır. O xarabalıq üzərində dolaşıb, sağ qalmış şeylərini uçuntunun altından çıxaran, xatirəsi əziz olan şeyləri tapanda sevinən və bu 3-5 əşya ilə özünə təkrar həyat qurmağa çalışan insanlardan. Romanın uğuru məhz bu məqamdadır – o, həyatını minimum sevinclə davam etdirməyi, əlində olanların qədrini bilməyi öyrədir. Xarabalıq nə qədər dəhşətli bir reallıq olsa da, elə şeylər var ki, dağılmır, ona bombanın gücü çatmır, sadəcə, onu daş qırıntılarının altından çıxarmağı bacarmaq lazımdır.
– Əsərdə sizin üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edən bədii detal, dialoq və ya məqam hansıdır?
– Məsələn, məhz “Üç yoldaş” mənə anlatdı ki, sevgi yalnız başlaya bilər, bitə bilməz. Yəni sevgi hər şeydən, hətta ölümdən də güclüdür. Yaxud bu əsərdən öyrəndim ki, yazıqlıq xəyanətin başqa üzüdür. Bu qədər ağır hisslərlə dolu bir əsərdə yalnız bir-iki yazıqlıq səhnəsinə rast gəlmək olur, onda da qəhrəmanların yalnız aciz, rəzil insanlara yazığı gəlir. Əsərdə maraqlı bir məqam da var. Rəssam Ferdinand Qray çox istedadlıdır, gözəl tablolar çəkir. Ancaq onun dolanışığı həyatdan köçmüş qohum-əqrəbasının portretini sifariş verənlərdən çıxır. Heç kəs gözəl təbiət mənzərəsi almaq istəmir. Maraqlıdır ki, Qray çox yaxşı qazanır, ancaq bundan xoşbəxt deyil, çünki kimlərinsə daxili günahını sakitləşdirmək üçün rəsmlər çəkir. Onun sözləri ilə desək, insanlar xeyri sevsələr də, özləri şər doludurlar və xeyrə ancaq kənardan baxmağı sevirlər. Əslində, əsərdə bu deyilən həqiqətə tez-tez rast gəlirsən – insana elə gəlir ki, o yaxşılığı o deyil, kimsə başqası etməlidir. Bir məqamı da deyim: bu əsərdə ilk baxışda elə təəssürat var ki, insanın dəyəri yoxdur – müharibədən sonrakı illər, ölüm və həyat az qala qol-boyun gəzir və arada mərc gəlirlər: kim qalib gəlsə, insan onun olur. Ancaq əsərdə əhəmiyyətli bir məqam var – insanın mənəvi dəyəri olmalıdır ki, həyat və ölümün mərcinin fövqünə qalxa bilsin. Belə söhbətlər içki məclislərində getsə də, həqiqətdir. Bəzən kitab haqqında rəy yazanlar romanda içkinin bu qədər ön planda olmasını tənqid ediblər. Bəziləri əksinə, əsərin özünü içkilərə bənzədib – rom, viski, şampan və s. Lakin burada da bir incəlik var: müharibədən çıxmış, itkilər görmüş bir kişinin içki içməsi normaldır. Ancaq bu, sadəcə, özünü bir şüşə romun ixtiyarına vermək deyil. Əsərin qəhrəmanı demiş, “içki ən yaxşı dostdur, onunla daha səmimi olursan”. Burada içki ağrını unutduran, ətrafın qaranlığını unutdurub ürəyin dilini açan, daxilindəki işığı üzə çıxaran bir üsuldur.
– Əsərdəki qəhrəmanlar cismən sağ qalsalar da, onlar – müharibəyə ömürlərini qurban verənlər həyatın mənası haqqında düşünmürlər. Köməksiz qaldıqları sürgün vaxtında onları ancaq yemək, ev və ən yaxın gələcək – sabah maraqlandırır. Sizcə, Remark bu məqamları niyə qabardır?
– Əsər Robbinin dili ilə nəql edilir; o elə ilk səhifələrdə öz həyatının xronologiyasını yazır və təqribən belə bir şey deyir: “Yaxşı yaşayıram, sağlamam, tez yorulmuram, işim- gücüm var, ancaq bu barədə çox düşünmək istəmirəm, xüsusilə öz-özümlə. Axşamlar isə heç düşünmək istəmirəm”. Əslində, əsər qəhrəmanların bu düşünmək istəmədikləri haqqındadır. İlk baxışda qəhrəmanlar sadəcə həyatlarını yaşayırlar, daha doğrusu, əllərində qalan həyat qırıntıları ilə kifayətlənirlər. Qazancları var, dostlar, sevgi, xoş dəqiqələr də var. Remark bütün bunları sanki böyüdülmüş şüşə ilə ön plana çəkir. Çəkir ki, oxucu nəyin çatmadığını, qəhrəmana nəyin əzab verdiyini daha aydın görsün. Maraqlı üslubdur. 1-2 yerdə əsas məqamı vurğulayır, ötür, sonra bütöv mənzərədə həmin əsas şeyin boşluğunu hiss etdirir. Qəhrəmanları incidən dağılmış keçmişdir. Robbi öz həyatında bəzi illəri ümumiyyətlə xatırlamır, sanki o illər ümumiyyətlə olmayıb. Əsərdə ağrılı bir məqam var – əsgərin ayaqlarını kəsiblər, onun xəbəri yoxdur, çünki hələ də ayaqlarında ağrı hiss edir. Bax qəhrəmanlar o kəsilmiş ayaqların ağrısını yaşayırlar. Bəlkə də, bu ağrıdır ki, onlara insan olduqlarını, Remarkın dili ilə desək, “insan abidəsi” olduqlarını unutmağa qoymur. Mən deməzdim ki, onları sabah maraqlandırır. Belə olsaydı, maşını, emalatxananı – yeganə qazanc və sevinc yerlərini satıb ölüm yatağında olan Pat üçün xərcləməzdilər. Onları maraqlandıran insani dəyərlərdir, çünki bir belə acının, itkinin qabağında onları ayaq üstə saxlayan budur.
– Romanda Robbi, Pat, Otto, Qottfrid oxucunun qarşısına həyatda sonuna qədər qəhrəman olmaq üçün yox, xoşbəxt olmaq üçün mübarizə aparanlar kimi çıxarılır. Sizcə, bu məqam nə ilə bağlıdır?
– Hər üç yoldaş müharibənin dəhşətlərini yaşayıb, qəhrəmanlığın da, qorxaqlığın da, dəyərlərin satılmasının da bilavasitə şahidi olublar. Onları heyrətləndirmək çətindir və özləri də qeyri-adi addım atmağa həvəsli deyillər. Məsələn, Robbi Pata öz hisslərini açmaq, onu ilk normal görüşə dəvət etmək üçün nə əziyyət çəkir!.. Pat isə sadəcə yaşayır. Xəstəlik ona bir həqiqəti öyrədib – sənə ayrılan ömrü sevgiylə, sevinclə doldurub yaşamaq lazımdır. İnsan həqiqəti axtarmaq, dərk etmək üçün bəzən ən mürəkkəb yollara baş vurur, tapa bilmir. Sonra onu ən sadə məqamda yaxalayır. Əsərin qəhrəmanları o mürəkkəb yollarda yorulub oturublar və anidən Pat adlı sadə, işıqlı bir məqam onlara başqa bir həqiqəti də tanıdır – sadəcə yaşamaq. Əslində, Remark qəhrəmanlıq haqqında əsər yazmayıb. Qottfridin belə bir sözü var: “Qəhrəmanlıq ağır zamanlar üçündür, biz isə ümidsizlik çağında yaşayırıq. Ona yaraşan yalnız yumor hissidir”. Qəhrəmanlıq əsəri yazmaq üçün həyatın özünə fərqli baxmaq lazımdır. Halbuki, Robbi göylərin boz sifətinə baxıb “Allahın ölüm və həyatı yaratmaqla əyləndiyini” düşünür. Bu əsərin yeganə qəhrəmanlıq məqamı həyatın kor-kobud pəncələrində sınmamağı bacarmaqdır.
– Qottfridin ölümü ilə münasibətləri daha da möhkəmlənən dostlar nasist rejimi “sayəsində” daha əzablı günlər görürlər. İstərdim bu əsər kontekstində ölümün insanları birləşdirmə fəlsəfəsini şərh edəsiniz…
– Bəli, əsərdən və elə tarixin özündən belə nəticə çıxartmaq olar ki, nəinki qəhrəmanların, elə cəmiyyətin sabahı da daha dəhşətli olacaq – Qottfrid, Pat öldü, “Karl” satıldı, qazanc yeri kəsildi, yerdə qalan iki dostun sabahı isə tam bir müəmma içindədir. Əlbəttə, onlar daha əvvəl də ölüm görmüşdülər, dost, əziz itirmişdilər. Ancaq oxucu üçün onların məhz bu məqamına işıq salınıb və biz də istər-istəməz buradan çıxış edirik. İnsanları birləşdirən ölüm deyil. Ölümdən geri qalan, ölümün toxuna bilmədiyi şeylərdir. Robbi, Otto və Qottfrid yalnız müharibə yox, həm də məktəb yoldaşıdırlar. Onlar əvvəllər də ayrı düşüb, sonra bir-birlərini tapıblar. Ayrılıq zamanı nələr yaşayıb, nələr itirdikləri yalnız özlərinə bəllidir. Ancaq onları birləşdirən bu illər ərzində qoruyub saxlaya bildikləri dostluq hissidir. Əsər boyu ən yüksək müraciət forması da məhz “dost”dur. Hətta Robbi və Pat da bir-birinə o cür müraciət edir. Dostluq sözsüz anlamaq, səmimiyyət, arxa durmaqla yanaşı, həm də qarşıdakının sağ qalmış həyat qırıqlarına özündəki qırıqları əlavə etməyi bacarmaqdır. Təsəvvür edin ki, həyatı çilikçilik olmuş insanlar oturur bir masa arxasına və hər kəs özündə var olan ən dəyərli hissəni – öz həyatının qırığını ortaya qoyur. Beləcə, qırıqlardan ortaq bir həyat yaranır. Bu “həyata” öz qırıqlarını verməyə razı olan insanlar isə sənin əzizinə çevrilir.
– Georqun gündəlik qayğılarını dərin, iti müşahidəçi gözü ilə izləyən Remark bütün bu insani əzablarda bəşəri bir günah axtarır. Sizcə, bu kontekstdə müəllifin nəzərində bəşəri günah nədir?
– Qeorqun əzablarına baxan Robbi xatırlayır ki, o da fəlsəfə fakültəsinin tələbəsi olub və bu dünyanın sərt üzü onu fərqli yolla getməyə məcbur edib. Yəni Georq nə ilkdir, nə son. Ancaq əsərdə maraqlı bir məqam var: müharibədən sonra insanlar kilsəyə yox, siyasi iclaslara getməyə başladılar. Olub-bitənlərin, bir belə qan-qadanın səbəbkarı da insandır, həlli də onda olmalıdır. Buna görə də kilsə dəbdən düşür. Bəs insan kimdir? Əsərdə deyildiyi kimi, “bu dünyada Qottfrid Lents adı ilə tanınan karbohidratların, kirəclərin, fosfor və dəmirin müvəqqəti birləşməsi”. Remarkın təqdimatında insan bu dünya adlı xaosun düz mərkəzində oturub onu daha da qarışdıran bir məxluqdur. O, “araq və tütündən daha artıq zəhərdir.” Yazıçı insan edə biləcəyi bütün pislikləri sadalayır və bununla onun nələrə qadir olduğunu göstərir. Maraqlıdır ki, onun fikrinə görə, “yarımhəqiqətdən o yana getmək olmaz. Biz ona görə insanıq. Yalnız yarımhəqiqətləri bilirik, nə qədər də axmaqlıqlar törədirik. Bütün həqiqəti bilsəydik, ümumiyyətlə yaşaya bilməzdik”. Bəli, həqiqət çəkilməz bir yükdür, bu yükün altında bütün arzular əzilir. Bəli, nə qədər qəribə səslənsə də, insanın günahı öz insanlığını unutmasıdır. Romanda deyildiyi kimi, “Böyük bəşəri arzular keçmişdə qalıb, dünya işbazların əlinə keçib”.
– Robertin Patrisiyaya bəslədiyi məhəbbətlə duyğu və düşüncələrində baş verən köklü dəyişikliklər onu romanın sonuna kimi izləyir. Sanki bu çətinliklərə sinə gərə bilmək üçün bu eşq Robbinin qalxanıdır. Bu məsələ barədə siz nə düşünürsünüz?
– Robert yalqızlığı qəbul etmiş bir insandır. Ağrı-acını kifayət qədər yaşamış bu insan qərar verib ki, kimi isə itirməmək üçün heç kimi yaxına buraxmamaq lazımdır. Qəribədir ki, o, sevgi haqqında ən “dəyərli sözləri”, mülahizələri sevginin qurbanı olan və sevgini pulla satan qadınlardan – fahişələrdən eşidib. Bəlkə də, buna görə sevginin həqiqətdən, reallıqdan çox uzaq bir şey olduğunu güman edir. Bu baxımdan, sevgini ona yaşadan Patrisiyanı da bütün qaranlıqları bir təbəssümü ilə qova bilən fövqəladə bir qadın hesab edir. Hər ikisi israrla bunun sevgi olduğunu qəbul etmir, hətta bir-birinə də bunu etiraf etməyə qorxurlar, yoxsa başlarına nə isə gələcəyindən əmindirlər. Robbi düşünür ki, “hər sevgi əbədi olmaq istəyir, bu səbəbdən də əbədi bir əzab içindədir. Ancaq bu dünyada daimi heç nə yoxdur, heç nə”. Sevgi haqqında belə düşünən biri üçün sevgi qalxan deyil, onun içindəki işıqdır. Yalnız Patı tanıyandan sonra anlayır ki, sevgi başlanğıcı olan, amma sonu olmayan bir hissdir. Sevgisi Roberti bu qaranlıq dünyada kor olmağa qoymur. Sevginin təsirini yalnız Robbinin dünyaya baxışlarında hiss etmək olur. Bu sevginin ölüm yatağında Pata hansı güc verdiyini görür və təbii ki, eyni gücü o da qazanır. Əsərdə belə dəyərli fikir var: “İnsan məğlub olmayana qədər taleyindən güclüdür!” Sevgi məğlub olmamaq üçün Robbiyə əlavə bir güc verir.
– Bu əsərə görə müəllif tənqidlərlə də üzləşib. Əsas tənqid bu olub: Remark fəlsəfi düşüncələrini bölüşdüyü hissələrdə süjet qarışıqdır. Bu iradla bir oxucu kimi razısınızmı?
– “Üç yoldaş” fəlsəfə fakültəsinin keçmiş tələbəsinin, ancaq arzularını reallaşdıra bilməyən, hətta arzularını unutmuş bir şəxsin dilindən nəql edilir. Bu baxımdan, əsərdə fəlsəfi mülahizələr yerinə düşür, hətta onun bəzən dolaşıq səslənməsi də normaldır. Dünyanın fəlsəfəsi bəsit deyil ki! Qottfrid dostu haqqında zarafatla belə bir söz deyir: “O, filosofluq etməyə başladısa, deməli, xilas olundu”. Yəni içindəki filosof hələ ölməyibsə, ən təhlükəli məqamda özünü yetirib çətinliyi anlamağa kömək edirsə, deməli, Robertin mənəvi dünyası məhv olmayıb, düşüncələri dumanlanmayıb, Qottfridin dediyi kimi, “güzgüyə baxıb özünü yazıq cücə kimi görmür”. Əlbəttə, fəlsəfi mülahizələr təhkiyəni ağırlaşdırır, bəzən oxunuşun axarını pozur. Ancaq məsələyə bir də fərqli baxaq. Müsahibənin əvvəlində dediyim kimi, ilk dəfə oxuyanda əsər sanki məndən bir şey aldı, yerinə qaranlıq bir hiss qoydu. Yalnız ikinci, hətta üçüncü dəfə oxuyandan sonra, daha dəqiq desəm, məhz o mülahizələri oxuyub düşünəndən sonra əsərin məndən aldığının və verdiyinin nə olduğunu anlaya bildim. Süjet, hadisələrin mahiyyəti, qəhrəmanların halı zatən ağırdır və hamısını həzm etmək oxucu üçün çətindir. Bu fəlsəfi “tənəffüslər” məsələyə fərqli bucaqdan baxmağı, bəzən olanların çox sadə, bəzən əksinə, ən sadə bir şeyin içində dərin bir həqiqət olduğunu açır. Bugünkü düşüncəmlə belə deyərdim: o fəlsəfi mülahizələr olmasa, əsər çox qarışıq, mənasız, bəsit bir sevgi romanı olardı.
– Terri Iqlton, Roland Bartes, Conatan Kuller, Uilyam Epmson kimi tənqidçilər romanın əsas uğurunun hekayədən və müəllifin dramatik təhkiyə üslubundan qidalandığı fikrini irəli sürür. Məsələn, Eleonori Gilburd Remarkın “Üç yoldaş”dakı üslubunu “klişelərlə dolu, təkrarçı, yersiz sentimental” kimi dəyərləndirir. Bu barədə sizin düşüncələrinizi bilmək istərdim…
– Mənə belə gəlir ki, roman sərt bir üslubda yazılıb. Düzdür, hadisələrin cərəyan etdiyi məkanlar çox deyil, az qala oxucu da əzbərləyir ki, indi qəhrəmanlar emalatxanadan çıxıb Alfonsun yanında toplaşacaqlar, indi qəbiristanlığın yanından ötüb Robbinin evinə çatacaqlar. Hətta Patın evinə gedib çatanda ayrı, yeni bir dünya təsiri bağışlayır. Müəyyən mənada bu həmin qəhrəmanların gündəlik həyatlarının bir rutin içində davam etdiyindən xəbər verir. Yalnız ətrafı izləsək, təhkiyə çox tezliklə yorar oxucunu. Romanın gücü məhz bu boz, artıq köhnəlmiş çərçivəni dolduran yeni söhbətlərdir. Bəli, gündəlik həyatları çox rəngsizdir və qəhrəmanların gücü öz daxili dünyaları, qırıq-sökük ağır xatirələrlə ona yeni nəfəs gətirməyə çalışmaqlarındadır. Əsərdə belə bir maraqlı fikir var: insanlar sevgidən yox, kədərdən sentimental olurlar. Qəhrəmanlar həqiqətən kədərlidirlər, ancaq oturub sızlanmaqla araları yoxdur. Bayaq dediyim kimi, heç kim özünü “yazıq cücə” kimi hiss eləmir. Üst-üstə ağır psixoloji zərbələr almış, ancaq buna baxmayaraq daxili bir güclə çökməmiş insanların mənəvi dünyasını açmağa çalışan bir əsər necə təkrarçı ola bilər?!
– Tənqidçilər bu romanın Ernest Heminqueyin “Əlvida, silah” romanının aydın təsiri ilə yazıldığını bildirirlər. Bu təsir əsərdə hiss olunurmu?
– Yalnız siz deyəndən sonra onların süjet xəttinin oxşar olduğunu xatırladım. Yəni Remark Heminqueyin kölgəsi, davamı kimi düşüncəmdə qalmayıb. Adətən, əsərləri mənə təsir etmək gücünə görə təsnif edirəm. Bu baxımdan, Remark mənim gözümdə Stefan Sveyqə, yaxud Dostoyevskiyə daha çox bənzəyir. Hadisələr zamanca uzun müddəti əhatə eləmir, ancaq düşüncələr çox genişdir, qəhrəmanın düşüncələrində keçmiş indiyə, indi puç olmuş arzulara qarışır. Oxucu yazarla bir yerdə fikrə gedir və ətraf yaddan çıxır. Heminquey dahidir, oxucusunun düz qəlbinə girir və lazım olan simə toxuna bilir. Ancaq onu oxuyub bitirəndən sonra özümü Puşkinin “Balıqçı və balıq haqqında nağıl”ının sonunda qırıq təknənin qarşısında oturmuş qarı kimi hiss edirəm. Məsələn, Sveyq mənə yazmaq, hadisələrə deyil, o hadisədəki insanların düşüncələrinə nüfuz etməyi öyrədib – sözsüz, dialoqsuz. Remark bunu daha açıq şəkildə edir – qəhrəmanını danışdırır və oxucu rahat-rahat onun dünyasına daxil ola bilir. Bəlkə də, bu səbəbdən Remarkı 16, Sveyqi 20 yaşımda sevə bilmişəm. Ancaq hər ikisində eyni hissi yaşamışam – içimdən bir şey əsərlə bərabər bitir və nə isə yeni bir hiss onun yerini tutur. Həmin yeni şeyi dərk etməklə mən özümdə nə isə kəşf edirəm, bir boy yuxarını görə bilirəm.
– Roman haqqında internet üzərindən rəyləri oxuyanda əksər oxucuların yalnız kişi qəhrəmanların dostluq və sədaqətindən qürurlandığını görürük. Halbuki əsas qəhrəmanlardan biri də Patrisiyadır, amma onun adı az hallanır. Bu, qadın qəhrəmana haqsızlıq deyilmi?
– Bəli, əsərdə yaddaqalan, yeganə sədaqətli və ağıllı qadın Patrisiyadır. Üç yoldaşın və onların başqa kişi yoldaşlarının fonunda Patın daha az xatırlanması normaldır. Ancaq mən Pat obrazına fərqli baxıram. Pat bu romanın işığıdır. Roman onun ölümü və günəşin çıxması ilə bitir. Oxucuda elə təəssürat yaranır ki, Qadın obrazında bütün roman boyu qaranlığın insanları boğmasına mane olan işıq indi Günəş obrazında çıxmağa başlayacaq. Patın “işıq olmaq missiyasını” Remark onun zahiri görkəmində də verir – çox zərif, zövqlü, gözəl, gülüşləri, baxışları ilə olduğu məkanı işıqlandıra bilən, quş lələyi qədər yüngül bir obraz kimi təqdim edir. Az əvvəl Patı Robbinin qalxanı adlandırdınız. Əslində, Pat qaranlığın təzyiqini, vahiməsini azaldır və bunu romanın təsirinə düşən oxucu da hiss edir. Mən bir-iki kəlmə də əsərin “sevgini pula satan” qadınları haqqında demək istəyirəm. Robbi onlarla bir insan kimi dostdur, əvvəllər eyni məkanda işləyiblər və indi də ara-sıra dərdləşirlər. Burada maraqlı bir məqam diqqətimi çəkib: pul qarşılığında hər cür alverə hazır olan bu qadınlar üçün, nə qədər qəribə də səslənsə, müəyyən etik qaydalar, mənəvi dəyərlər var ki, onları ayaqlamaq olmaz. Məsələn, bu qadınlardan biri haqqında Robbi deyir: “Coşmuş analıq hissi ilə mübarizəyə qalxmaq olmaz, dünyanın bütün əxlaqçıları onların tərəfindədir”. Remark yenə də zahiri dünyanı, dövrün amansız tələbləri qarşısına insanın mənəvi dünyasını qoyur.
– Bu əsərdə Remarkın hədəfi hansı idi – müharibə, yoxsa Almaniya siyasəti?
– Bu əsərdə Remarkın hədəfi insan idi. Remark öz dövrünün və ölkəsinin danışan dili oldu. Ancaq eyni düşüncəli gənclərə müharibədən çıxmış istənilən ölkədə rast gəlmək mümkündür. Kimlərsə bu əsərdə antifaşist ruh görə bilər. Ancaq mənim gördüyüm nəticədir, yəni məhv olmuş insanlar və onların arabir sayrışan həyat işartılarıdır.
– Remark bu əsəri ilə Almaniyanın siyasi mövqeyini də hədəfə alır…
– Remark yazıçı müşahidəsinə və filosof düşüncəsinə malik idi. O bu cəmiyyətin hara gedə biləcəyini görürdü. O, mövcud vəziyyəti və mövcud insanı təqdim edir. Yay get-gedə sıxılır, vəziyyət nəzarətdən çıxır. Buna nümunə olaraq Qottfridi soyuqqanlılıqla öldürən gəncləri göstərmək olar. Həkimin sözləri ilə desək, Qottfrid cəbhədə döyüşəndə o südəmər qatil, Allah bilir, hələ bələkdə idi. Cəmiyyətdə bir boşluq var, fanat gənclər yetişir. Belə bir cəmiyyətə Hitlerin gəlib özünü idol elan etməsi, əslində, təsadüfi deyildi. Boşluğu mütləq yad cisim tutmalı idi, tutdu da. O zamanın siyasi gedişatlarını tam bilmirəm, ancaq diqqətlə baxanda romandakı düşüncələrin və faşist rejiminin əks qütblərdə durduğunu görmək asandır. Remark gözəl bir uzaqgörənliklə deyir ki, “indiki gənclərin hamısı nə qəribədir. Keçmişə nifrət edirsiniz, indiyə ikrah hiss edirsiniz, gələcəyə laqeydsiniz. Bunun axırı, çətin ki, yaxşı ola”. Axırını, bu sözlərdəki həqiqəti tarix göstərdi.
– Məhz “Üç yoldaş” əsərindən sonra Remark Almaniya vətəndaşlığından çıxarılıb və tələbələr tərəfindən romanı yandırılıb. Sizcə, əsər bu qədər aqressiya ilə qarşılanmalı idimi?
– Remark insanlara reallığı bütün qara-boz rəngləri ilə göstərirdi və təbii ki, faşist rejiminin xoşuna gələ bilməzdi. Ari xalq belə darmadağın halda ola bilməzdi. Ari xalqın cəmiyyəti bu qədər pessimist ruhda ola bilməzdi. Bütün dünyaya insanlığın ən mükəmməl nümunəsinin almanlar olduğunun bəyan edildiyi bir vaxtda Remarkın əsəri sanki “kral çılpaqdır” deyib bağırır. Əsər, demək olar, haray çəkir ki, bu xalqın mənəvi dünyası çöküb, bu xalq birinci müharibənin yaralarından hələ sağalmayıb, ikinci bir müharibə onun axırına çıxacaq, içindəki o xırda işığı da söndürəcək. Robbinin simasında görünür ki, insanlar ruhlarının kobudlaşmasından, fəlsəfi düşüncələrinin yarımçıq qalmasından, tənhalığa alışmasından yorulub. Bəlkə də, alman xalqı daha sağlam bir ruh halında olsaydı, Hitler bu qədər asan uğur qazana, hakimiyyətə gələ bilməzdi. Remarkın vətəndaşlıqdan çıxarılmasını və hətta sonrakı illərdə belə təkrar vətəndaşlığa qəbul edilməməyini küçədə Qottfridin öldürülməsinə bənzədərdim.
– Almaniya siyasətçiləri zaman-zaman Remarkı alman ordusunu təhqir etməkdə təqsirləndirirlər. Hətta onun Nobel mükafatı almasına da qarşı çıxıblar. Əsərlərinin əksəriyyətinin müharibə mövzusunda olduğunu nəzərə alsaq, Remarkın öz dövlətinin ordusunu təhqir etməsi nə dərəcədə doğrudur?
– Əgər “Üç yoldaş”dan danışırıqsa, Remark kimi isə təhqir etmir. O, Nobelə təqdim ediləndə ilk uğurlu əsərini – “Qərb cəbhəsində dəyişiklik yoxdur”u yazmışdı. Həmin əsər də müharibənin gəncləri necə məhv etməsinə həsr edilib. Bəli, 1931-ci ildə Nobel Remarkla müqayisəyə gəlməyəcək isveç şairi Erik Karlfeldtə verilib və belə nəticə çıxartmaq olar ki, ortadakı haqsızlıq faktı açıq-aşkardır. Ancaq Nobel mükafatı ilə bağlı haqsızlıq yalnız Remarka qarşımı olub?! Mən başqa bir roman haqqında danışıb “ikinci cəbhə” açmaq istəmirəm. Ancaq “Üç yoldaş”dan maraqlı bir səhnəni xatırlatmaq istəyirəm ki, yüz tənqiddən ötədir. Axşamlar gənc cütlüklər çoxdan gözəl parka çevrilmiş köhnə qəbiristanlıqda görüşürlər. Remarkın “Xilaskar ordu” adlandırdığı kilsə rahibələri günahın qarşısını almaq üçün orada qəfil, bərkdən xorla İsa Məsih haqqında ilahi oxuyurlar, mane olurlar. Orada gənclərlə oxunan ilahi arasında bir “söz” atışması olur və “Ordu” qalib gəlir. Bu “Xilaskar ordu” insanların rahatlığını pozur, onların sevgi dolu səssizliyini haram edir. Düşünürəm ki, burada bir ironiya var – əsər bitəndə Hitlerin partiyası hakim mövqedə idi, onun “Mənim mübarizəm” kitabının satışı rekord saya çıxmışdı. Onun xilaskarlıq missiyası yavaş-yavaş bəyan edilirdi. Əsərdə gənclər qəbiristanlıqda – Birinci Dünya müharibəsinin nəticələri üzərində sakitləşmək, öz sevgiləri ilə baş-başa qalmaq istəyəndə “Xilaskar ordu” özünü yetirir.
– Sanki Remarkın təsvir qabiliyyəti dardır, yəni o, əksər əsərlərində, “Üç yoldaş” da daxil olmaqla eyni fondan, bənzər təsvirlərdən qaça bilmir. Məsələn, bir neçə əsərində təkrarlanan rus mühacirlər, humanist həkimlər və s. Hətta oxucular bu təkrar obrazlara görə romanları qarışdırdıqlarını da deyirlər.
– Remark realist yazıçıdır və özündən nə isə əlavə etmir, nə görürsə, onu böyük ustalıqla təsvir edir. Onun əsərləri təqribən eyni vaxtı əhatə edir, eyni problemi ayrı-ayrı bucaqlardan işıqlandırır. Bunu Çarli Çaplinin canlandırdığı kiçik insanla müqayisə etmək olar. Belə demək mümkündürsə, Remarkın bir böyüdücü şüşəsi, qarşısında da bir cəmiyyət var. Bu baxımdan, müəyyən bənzərliklərin olması normaldır. Fərqli olan qəhrəmanların düşünməsi, cəmiyyətdə tutduğu yer və özünə olan münasibətidir. Başqa sözlə desəm, mənə maraqlı olan həmin qəhrəmanın həyatının hansı “qırığının” sağ qalmasını təyin etməkdir.
– Rus tənqidçisi Motılyova bildirir ki, “Üç yoldaş”ı təkcə “yalın” gözlə, səthi oxuduqda belə, yazıçının sentimental melodrama sayəsində asan populyarlıq istəyi dərhal hiss olunur…
– Bəlkə də, elə yalın gözlə oxuyanda o, asan populyarlıq havası təsiri bağışlayır. Yazıçının öz cəmiyyəti üçün ürəyi ağrıyır və bütün yaradıcılığını buna sərf edir, vətəndaşlıqdan məhrum edilir, əsərləri yandırılır. Deməli, o əsərlərdə bir xəbərdarlıq, bir çağırış var ki, onu susdurmaq üçün bu qədər sərt addımlar atılır. Mənsub olduğu cəmiyyəti bu qədər real təsvir edən, daha doğrusu, bir neçə nəslin mənən məhv olmasını və bu prosesin hələ naməlum müddətə qədər davam edəcəyini anlayan bir yazıçının əsərini nə dərəcədə populyarlıq həvəsi adlandırmaq mümkündür – demək çətindir.
– Rus tənqidçisi Kirpotin vaxtilə əsərlə bağlı yazdığı məqalədə bildirirdi ki, almanların Remarkı sevməməyinin səbəbi onun müharibə düşüncəsindən qaçmasıdır. Konkret “Üç yoldaş”la isə yazıçı oxucuya “silaha deyil, şərab şüşəsinə sarıl” mesajı ötürür. Buna münasibət bildirərdiniz…
– Həm Motılyova, həm də Kirpotinin rəyləri keçən əsrin ortalarına (1958, 1960-cı illərə) aiddir və belə düşünürəm ki, Remarka xüsusi bir sevgi bəsləyən sovet oxucusunun hisslərini bir az kütləşdirməyə xidmət edirdi. Remarkın qəhrəmanları ağrılarını, problemlərini içkiylə unutmağı sevir. Ən maraqlısı isə, yazıçı hər içkinin – romun, konyakın, yaxud viskinin, kalvadosun dadını, təsirini elə təsvir edir ki, istər-istəməz maraq oyanır. Ancaq yadıma son vaxtlara aid bir təsvir düşdü. Oxucu “Üç yoldaş”ı içkilərə bənzədir. Məsələn, konyak kimi illərin sınağından çıxıb və asta-asta içilməli – oxunmalıdır, yaxud araq kimi oxuduqca ağladır, portveyn kimi birbaşa hisslərə təsir edir və s. Gözəl bənzətmədir. Ancaq mən o vaxt oxuyanda əsəri roma bənzətmişdim (romu başqa əsərlərdən də tanıyırdım) – güclü, içdikcə içilən, nə qədər başqa şeylər içsən də, vaz keçilməyən, ən gizli hissləri amansızlıqla ortaya çıxaran. Yalnız rom kimi güclü, sərt içki reallığın acısını unutdura bilər, yəni onu içəndən sonra insan oyanmış ağrıların düz gözünün içinə baxa-baxa sınmır. Onu da mütləq əlavə edim ki, içkilər haqqında məlumatları yenə də “Üç yoldaş”dan öyrənmişəm. Bəli, əsər qəti şəkildə müharibənin əleyhinədir və məhz müharibənin açdığı yaralar içkilərlə neytrallaşır. Yalqız qalmış qəhrəman içki şüşəsində özünə dost axtarır. İstər-istəməz sual yaranır: əcəba, fərqli tale yaşamış olsaydı, ətraf mühitlə daxili dünyası arasında keçilməz bir uçurum olmasaydı, yenə də “şüşəyə sarıl” çağırışı səslənərdimi?!
– Maraqlıdır ki, əsasən sosialist ölkələrində çox oxunan və sevilən romana məhz rus tənqidçiləri barmaqarası baxırdılar. 1960-cı ildə “Molodoy kommunist” qəzetində romanla bağlı yazılmış məqalədə belə bir çağırış var: “Remarka inanmayın, xüsusən də onun qəhrəmanlarına!”
– Bilirsiniz ki, rusdilli oxucular üçün Remark XX əsrin 20-30-cu illərindən, yəni ən məşhur vaxtlarından tanışdır. Sonralar alman oxucular üçün qadağan olan yazıçı Sovet İttifaqında da qadağan edilib və yalnız Xruşşov zamanında təkrar gündəmə gəlib. Qəribədir, hər gəlişi məhz müəyyən nəslin itməsi ilə əlaqədardır. Gəlməyinə gəlir, ancaq bu dəfə də əsərlərin pessimist ruhu Sovetlər Birliyinin xoşbəxt kommunizm quruculuğu ilə uyğun gəlmir və yenə də tənqid atəşinə tutulur. Remarkın üçüncü gəlişi isə artıq Sovetlərin çöküşündən sonraya təsadüf edir. Mən də onunla məhz üçüncü gəlişi zamanı tanış olmuşam. Əlbəttə, bir tənqidçi yazıçının taleyini həll edən ən böyük qüvvələrdən biridir. Ancaq indiki halda bu belə deyil. Daxili boşluğuna düşüb çıxa bilməyən, gündən-günə yadlaşan mühitin təzyiqi altında öz daxili işığını qorumağa çalışan bir gəncə necə “Remarka inanma” demək olar?! Axı “Üç yoldaş” məhz onun haqqında bir romandır.
– Nədənsə bu roman mənə İlyas Əfəndiyevin “Dağlar arxasında üç dost” əsərini xatırlatdı. Siz necə düşünürsünüz?
– Mən belə bir paralel görmürəm. Düzdür, hər ikisi müəyyən bir dövrün tipik qəhrəmanlarının təsviridir. Bundan başqa bir bənzəyiş sezə bilmirəm. Əvvəla, “Dağlar arxasında üç dost” Sovet dövrünün inkişafını, xalqlar arasında dostluğu, əmək insanının uca olduğunu aşılayan bir əsərdir. “Üç yoldaş” isə dövrün ağır şərtlərinin, insanın mənən çökməməsi üçün apardığı mübarizəsinin təqdimidir. Burada fərqli xalqların deyil, bir xalqın öz gələcəyi, sağ qalması uğrunda çırpınması var. Qəhrəmanlar mənliyini itirmədən sağ qalmaq uğrunda məhz çırpınırlar. Çünki əks tərəf daha güclüdür. İkincisi, İlyas Əfəndiyevin əsərində cəmiyyətin, hətta güclü bir dövlətin varlığı açıq-aşkar hiss olunur. Remarkın romanında, daha diqqətlə baxanda, hətta bu üç dostun da yalqız olduğunu müşahidə etmək olur. Özlərindən başqa arxalanacaq qüvvə yoxdur. Üçüncüsü, “Dağlar arxasında üç dost” romanında mənfi qəhrəmanlar 1-2 nəfərdir və təsvir olunan kolxoz səviyyəli mübarizədə onların zəfəri mümkün görünmür. Yəni ən kiçik sevincə belə şansları yoxdur. “Üç yoldaş”da əksinə, müsbət qəhrəmanlar azlıqdadır və özlərinin belə sabaha ümidi yoxdur. Dördüncüsü, “Dağlar arxasında üç dost” bütövlükdə ağ zolağın ifadəsidir. Orada yeganə problem heyvanların ot qıtlığı, qarğıdalı əkininin təbliği və sevgi iztirabıdır. “Üç yoldaş” isə qara zolaqdakı İnsanın problemini qoyur. Burada şəxsiyyət və zaman qarşı-qarşıya dayanıb. İstər kişi qəhrəmanlar olsun, istərsə də qadın, hər biri zamanın təzyiqi altında dikəlməyə, sevməyə, daxili mənlərinin susmaması üçün çalışırlar.
– Qara zolaqdan xilas olan minlərlə insan kimi dostlar da ümidlənirlər. Bir yanda bahar, digər yanda hər gün qara xəbərin gəlməsi roman üçün uğurlu sonluqdur. Birbirini sürətlə əvəz edən rəng tonlarında Remark sevgi və dostluğun gücünə inamla əsəri tamamlayır. Bu cür sonluğun fəlsəfəsini necə izah edərdiniz?
– Əslində, qəhrəmanlar nə qədər ümidsiz olsalar da, Remark oxucunu ümidsizliyə qapatmır. Pat dan yerinin ağarmağına bir saat qalmış ölür. Qəhrəmanın önündə qaranlıq gecə yoxdur, səhər var. Qottfrid həlak olur, ancaq Otto var. Əsəri sonuncu dəfə oxuyanda məndə belə bir hiss yaranmışdı ki, bu əsərin mütləq davamı var. Yəni hər nə qədər sevgilisi ölsə də, qəhrəman bitmir, tükənmir, çünki sevgisi ölməyib. Yenə də dostlar oturacaq, yenə də həyat qırıqlarını ortaya töküb bir bütöv mənzərə quraşdırmağa çalışacaqlar, bilərəkdən Patın, Qottfridin yerini boş qoyacaqlar, ancaq yaşamağa davam edəcəklər, çünki ürəklərindəki işıq sönməyib.
“And”ına sadiq mübarizlik simvolu – Ülvi Bünyadzadə – Nadir Yalçınla
Mənə görə, bu küçənin hər yanı bombozdur. Çopur-çopur uzanan yollar əyri talelərin əyani paralelləridir. Elə bil, daşlar da öz yerində deyil. Bu məhlə bir dəfə möhkəm silkələnib. Hər şey müvazinətini itirib. Bakı ağ-qara həyatdan rəngli həyata keçəndə bu məhlə unudulub, xatirələrdə ilişib qalıb. Söhbət keçmiş “Dostluq” (“Drujba”) kinoteatrının yaxınlağından keçən Ülvi Bünyadzadə küçəsindən gedir.
Uşaq idik… Onda bilmirdik müharibə nədir, şəhid kimidir. Onda bir şeyi bilirdik: bura bizim torpağımızdır, torpağımız bizim Vətənimizdir və biz bu vətəni ana bilirik. Anamıza səslənəndə necə “can” deyirsə, Vətənimiz də bizi həmin hərarətlə bağrına basır. Onda sinifdən-xaric mütaliə üçün “Ana sözü” kitabını oxuyurduq. Hamı bu bəndi əzbər bilirdi:
Bisutunu biz də yaraq,
Çənsiz Çənlibellər quraq,
Sazımızda ağlayaraq
Biz həyata gülməliyik.
Bir sinif rəhbərimiz var idi – Dilarə müəllimə. Əslən Qubadlıdan idi Həcər qeyrətli o qadın. Bu şeirin mahiyyətini bizə elə aşılamışdı ki, uzun illər keçməsinə baxmayaraq, həmin misralar xatirimdədir. Belə tanımışdıq Ülvi Bünyadzadəni.
Gözümüzün önündə bir Ülvi böyütmüşdük. Uşaqlıq dostumuz İlqar Bürcəliyev Vətən müharibəsində şəhid oldu, bizim “Ülvi”miz Ülvi Bünyadzadədən 2 il az yaşamışdı, 19 yaşında torpağa tapşırıldı. O torpağa tapşırılanda iki nüans gözümün önündə dayandı: Ülvi Bünyadzadənin müəllifi olduğu “Vətən üçün ölməliyik” şeirini əzbərləməyimiz və hər səhər Şəmistan Əlizamanlının ifasında “Cənab leytenant” mahnısının sədaları ilə sinif otaqlarına yollanmağımız.
İndi mən də 21 yaşımdayam. Ülvi Bünyadzadənin şəhid olduğu yaşda. Ürəyimiz eyni hərarətlə döyünür. Şair demiş, indi mənim başıma od ələnən yaşımdı, söykənib bir divara, güllələnən yaşımdı…
Yolumu bu sazaqlı yanvar günlərində həmin bomboz məhləyə – Ülvi Bünyadzadə küçəsinə saldım.
Ülvi Bünyadzadə 20 Yanvar şəhididir. Onu belə tanımışıq. Amma hər şeydən əvvəl şair olub. Sözə könül verib, poeziyadan güc alıb. Onun bədii portretini oxuculara təqdim eləmək üçün ömrünün son aylarını yaşadığı baba evinə gəldim. Bacısı – görkəmli alim Könül Bünyadzadə və bibisi Həqiqət xanımla həmsöhbət oldum.
Ülvi son günlərində bu evdə yaşayıb. Bu evdə onun hənirtisini hiss elədim. Mənim üçün də, müsahiblərim üçün də çox ağır idi…
– Həqiqət xanım, şüşəbəndiniz var, lap keçmiş evlər kimi…
– Hə, bura bizim Kəsəmən evimizdir.
– Kəsəmən?
– Göyçə mahalının Basarkeçər rayonunun Kəsəmən kəndindənik. 80-ci illərin sonu hamı köçəndə Bakıya gəlmişik.
Evin ab-havası, həqiqətən, kənd ocaqlarını xatırladırdı.
– Könül xanım, siz də hamı köçəndə gəlmisiz?
– Yox, atam geoloq idi. İşi ilə əlaqədar Daşkəsənə köçdük. Onda hamı öz elində, obasında idi. Mənim beş yaşım var idi, Ülvinin isə 10 yaşı. Ülvi 4-cü sinifdə oxuyurdu, qardaşım Şövqi 2-ci sinifdə, mən isə məktəbə getmirdim.
– Deməli, bir bacı, iki qardaş olmusunuz.
– Bir bacı, iki qardaşıq elə.
Bu cavab nə küçədəki sazağa bənzəyirdi, nə də başqa bir şeyə. Şillə kimi bütün ağrıların üzünə vurulurdu. Mən “Ülvi” deyib xitab edəndə utanırdım. Axı yaşasaydı, 50-ni keçmişdi yaşı. Onda “Ülvi müəllim”, “Ülvi əmi” deyə müraciət edərdim. İndi “Ülvi” deyirəm. Amma Könül xanımın bu cavabından sonra bildim ki, Ülvi hələ də mənlə yaşıddı, 21-indədir…

Könül xanım:
– Mənə maraqlıdı, Ülvi yaşasaydı, indi necə olardı. Amma əminəm ki, bəzi yaşıdlarından fərqli olaraq öz vicdanını qoruyub-saxlayardı. Orta məktəbdə hamı özünə ideal kimi nağıl qəhrəmanını seçərdi. Mən isə özümə ideal kimi Ülvini seçmişdim. Mənim qardaşım hamıdan gözəldi… Feysbukda yazmışdım bir dəfə: “Sən demə, neçə ildi, onun səsini eşitmirəm”.
– Kəsəməndən köçməyinizi xatırlayırsınız?
– Hə, bizim üçün böyük travma idi. Böyük evimiz var idi. Köçüb gəldik, doğmalarımız orda qaldı. Amma hər yay dincəlməyə gedirdik. Bir itimiz var idi – “Totuş”… Köçəndə ardımızca atılıb-düşməyi gözümün qabağından getmir. Amma yerli-dibli o yerlərdən insanların köçürülməsi daha böyük travma idi. Biz burda bir-birimizə hayan idik. Onda Ülvi əsgərlikdə idi. Həmin vaxtlar məktublaşırdıq. Onun üçün bu, iki qat ağır idi. Qağamgil Bakıda, indi oturduğumuz evdə məskunlaşdılar.
– Ülvi haylı-küylü idi?
Könül xanım:
– Qəti. Türkiyədə onun bir qrup yoldaşı var. Danışır ki, BDU-da bir təşkilat yaratmışdıq. O təşkilatın iclaslarına gedəndə qışqırır, ağır sözlər işlədirdik, tez-tez siqaret çəkirdik. Ülvinin səsi də çıxmırdı, siqaret də çəkmirdi. Bir dəfə ona dedim ki, ay rəhmətliyin nəvəsi, sənin ürəyin partlayacaq, barı bir siqaret çək. Üz-gözünü turşutdu ki, yox, siqaret mənlik deyil, əsas – işdi, işimizi görək.
Könül xanım mənə “Gəncliyin fəlsəfəsi” adlı kitabını gətirmişdi. Kitab Ülvi ilə yanaşı dünyadan cavan yaşda köç edən məşhur fikir adamlarına həsr olunub.

– Könül xanım, niyə təkcə Ülviyə kitab həsr eləmədiniz, Ülvi bu kitabın yalnız bir hissəsidir…
– Digərləri haqqında söhbət açılan nakam insanlar mənə təsəlli oldu. Sırf Ülvi üçün kitab yazmaq mənim üçün çox ağır olardı.
– Yaxşı, bəs bu kitab necə yarandı?
-Günlərin bir günü atam gəldi ki, Könül, hamıdan yazı yazmısan, niyə Ülviyə bir kitab həsr eləmirsən? Bunu deyəndən sonra mənə bir sirr açdı. Bunu heç bilmirdim. Bəlkə bu sirr məni yazmağa vadar elədi.
– Bu sirr nə ilə bağlı idi?
– Məhz Ülvi, onun adı ilə bağlı sirr idi. Deməli, atam tələbə vaxtı bir gizli təşkilatın üzvü olub. Nələrsə uğrunda mübarizə aparıb. Müxtəlif təqiblərə də məruz qalıb. Atam mənə sirrini açdı: “Düşünürdüm, iki sandıq var. Yaxşı əməllərimi yığdığım sandığın adı Ülvi idi. Beynimə belə həkk olmuşdu. Həm də Ülvi adında yaraşıqlı, ağıllı, elmli bir tələbə var imiş. Ürəyimdə paxıllıq edirdim ki, niyə mənim yaxşı əməllərin adı ilə həmin oğlanın adı eynidi. Ürəyimdə həmin adı yaşadırdım. Bilirdim ki, ilk övladım oğlan olacaq və adını Ülvi qoyacağam. Hətta Ülvi doğulmamışdan onun yaş vərəqini yazdırmışdım. O mənim yaxşı əməllərim idi. Bütün bu yaxşı əməllərimi mən Ülvi kodunun altına yığırdım. Bəlkə də Ülvi kodunun xatirinə belə düşündürücü, yaradıcı əməllərə qaçırdım, milli təfəkkürümün cilalanmasına, dilimin, düşüncəmin saflığının qorunmasına xüsusi diqqət yetirirdim”.
Təsadüfi deyil ki, atasının şair təbi, əsarətə qarşı mübarizlik hissi Ülviyə də sirayət eləmişdi…
– Könül xanım, Ülvi ilk dəfə Azərbaycan Dövlət Universitetinin (İndiki BDU) Şərqşünaslıq fakültəsinə sənədlərini verib, amma qəbul ola bilməyib. Bunu necə qarşıladı?
– Mən o vaxt “şərqşünaslıq” sözünü başa düşmürdüm. Amma Ülvi 8-ci sinifdə oxuyandan deyirdi ki, mən şərqşünas olacam. Ərəb dilini, qədim mənbələri öyrənmək istəyirdi. Amma “konkurs”a düşdü, daxil ola bilmədi.

– Ruhdan düşdümü?
– Ruhdan düşəndə bir otağımız var idi, özünü ora qapadırdı. Qələmə aldığı şeirlər vasitəsilə ürəyini boşaldırdı və beləcə arzudan arzu doğurdu, yenidən onda stimul qazandırırdı. Yenidən hazırlaşdı. Əvvəl dedilər imtahana Tarixdən suallar düşəcək. Gecə-gündüz tarix oxuyurdu. Sonra qərar dəyişdi, dedilər, İctimaiyyətdir. Başladı onu oxumağa. Sonra təzədən xəbər çıxdı ki, Tarix olacaq. Bax beləcə çətinliklə yenidən hazırlaşdı və Xarici Dillər Universitetinə daxil oldu.
– Ülvi həm də poliqlot idi, çoxlu dil bilirdi: fars, özbək, ingilis, rus və s. Bu qısa zamanda dilləri necə öyrəndi?
– Ülvi Azərbaycan bölməsində oxuyub, amma rus dilini də öyrənirdilər. Bizdə həm rus, həm Azərbaycan dillərində kitab alırdılar. O vaxtı dünya ədəbiyyatı seriyası var idi. Bir gün Firdovsinin “Şahnamə”si gəldi. Atam götürdü, vərəqlədi. Dedi ki, tərcümədi də, deyilənə görə, “Şahnamə”dəki döyüş səhnələrini fars dilində oxuyanda qılıncların şaqqıltısı eşidilir. Bizdə dəhşət maraq oyandı. Görünür, Ülvinin fars dilinə də marağı belə yarandı. Əvvəllər şərqşünas olmaq istəyirdi deyə, ərəb dilinə də həvəsi ordan qaynaqlanırdı. Əsgərlikdə özbək dilini öyrəndi. İngilis dilini imtahana hazırlıq vaxtı öyrənmişdi. Orta məktəbdə bir müəllimimiz var idi, Elmira müəllimə, ingilis dilini Ülviyə Bayronun şeirləri ilə öyrədirdi.
– Ülvinin tərcümələri də var…
– Həmin müəllimimiz Ülviyə tərcümə üçün kiçik şeirlər, hekayələr verirdi. Çox həvəslə tərcümə edirdi. Onun ingilis dilindən ilk tərcüməsi Bayronun “Alatoran” şeiri idi. Şilleri, Şevçenkonu, Lermontovu, Cek Londonu çox sevirdi, mütəmadi tərcümələr edirdi. Poetik təfəkkürünün formalaşmasında dünya ədəbiyatının rolu böyük olub. Hətta onun ingiliscə danışığının səs yazısı arxivdə var.
Həqiqət xanım:
– Qarmon çalğısının da səs yazısı var. Hətta səs yazısında Basarkeçərin səs-küyü də eşidilir….
– Hə, elə onu soruşacaqdım, necə oldu musiqiyə marağı yarandı, bildiyimə görə bir neçə alətdə ifa etməyi bacarırdı.
– Hə, bir qonşumuz var idi. Pəncərənin önündə oturub qarmon çalırdı. Bir gün Ülvi gəldi ki, mən də qarmon çalmaq istəyirəm. O vaxtı elə də gen-bol yaşamırdıq. Belə qərara gəldik ki, Ülvi şampan butulkasına 10 qəpikliklər yığsın, yığılan pula qarmon alaq. Bir gün yığdığımız pula Ülviyə qarmon aldılar. Ülvi musiqi məktəbinə getməyə başladı, qarmon sinfinə daxil oldu, Şövqi isə tar sinfinə. Onda ağladım ki, bəs mən? Ülvi dedi ki, yaxşı, sənə də piano alaq.
Həqiqət xanım:
– Ailə ansamblı yaranmışdı. Axşamlar, oynayan kim, deyib-gülən, oxuyan, əl çalan kim, heyif o günlərdən.

Könül xanım:
– Atam işdən gəlirdi, deyirdi, Ülvi, bir “Göyçəgülü” havası çal. Ülvi bilmirdi. Anam zümzümə edirdi, həmin havanı öyrədirdi, Ülvi başlayırdı ifa eləməyə, atam da oynayırdı, hamımızın kefi kökəlirdi, bütün qonşular yığılırdı, həyətdə toy-bayram olurdu.
– Adətən, qardaşlar bacılarla sirdaş olurlar. Ülvinin könül verib könül aldığı kimsə var idimi? Bu barədə nəsə demişdi?
– Ülvi yaraşıqlı oğlan idi. Konkret kiminsə adını çəkmirdi. Amma bir gün bir xanım qız kimdənsə mənə xəbər göndərdi ki, qardaşına denən, özünü yığışdırsın haa… Gəldim Ülvinin üstünə. Dedi, yox eee, mənlik deyil… Mən də inandım, nə edim…
– Həqiqət xanım, siz nəsə hiss eləməmişdiz?
– Ülvinin bir şeiri var: “Bu qız hara gedir”. Qonşuluqda iki bacı var idi. Biri universitetdə oxuyurdu, o biri 10-cu sinifdə. Gözəl də qızlar idi. Bir gün Ülvi gələndə qızlardan biri çıxdı qabağına. Dedi ki, hardan gəlirsən? Ülvi dedi ki, bulvardan gəlirəm. Qız qayıtdı ki, məni niyə aparmadın? Ülvi güldü, dedi, sonra da sənlə gedərik. Tez çıxıb Ülvini səslədik. Evə gəldi, balaca bir vərəq tapdı, həmin şeiri yazdı. Pəncərəni döydü, böyük qız çıxdı. Amma əslində, bayaq qabağına çıxan balaca bacı idi. Elə böyük bacıya verdi şeiri, əlini cibinə qoyub harasa getdi. Bir də gördük qonşuda qırğındı, o bacı deyir mənə yazıb, bu bacı deyir mənə yazıb. Axırı böyük bacım Almaz dedi ki, ay qızlar bu şeiri heç birinizə yazmayıb, tələbə yoldaşına yazıb. Güclə sakitləşdilər… (Gülüşdük)
Beləcə gah gülüşürdük, gah kədərlənirdik. Gah araya sükut çökürdü, heç kim danışmırdı. Mən Ülvinin ruhunu otaqda hiss edirdim. Sükutun bir anı azan səsi o şüşəbəndi keçib otağa doldu, içəri təravətləndi. Azan səsi ilə birlikdə Ülvinin ruhu da otağa daxil oldu sanki…

– Deməli, Ülvi universitetə qəbul olandan bu evdə yaşayıb, hə?
Həqiqət xanım:
– Yox, universitetə daxil olanda qardaşımgildə qalırdı. Birinci kursu bitirib əsgər getdi. Əsgərlikdən qayıdanda bu evə gəldi. O, əsgərlikdə olanda tələbələrlə bağlı qərar çıxdı ki, xidmət müddəti qısadıldı. Universitetdən kağız alıb Ülviyə yolladıq. 89-cu ilin axırları idi…
– Könül xanım, həmişə 20 Yanvar faciəsi barədə danışırıq. Amma əminəm ki, o hadisələrə qədər Ülvidə bu hisslər baş qaldırmışdı, içində üsyan var idi. Dədə-baba yurdunuzdan əhalinin köçü də onu qıcıqlandırırdı…
– Əvvəla, qeyd etdim ki, atam tələbə vaxtı mücahidlərdən olub. Bizim evimizdə bu cür söhbətlər adət halı almışdı. Üç uşaq idik, evdə ancaq dava-dava oynayırdıq. Bu baxımdan, Ülvinin poeziyasında mübarizlik ab-havası daim duyulub. O vaxtı atam yaratdıqları gizli təşkilat, o təşkilatın iclaslarına gizlin getmələri barədə danışardı. Yoxsa, Ülvi hardan bilirdi Şimali Azərbaycan, Cənubi Azərbaycan məsələsi nədir? Şeirlərində də bu hiss olunurdu. Daha sonra Əfqanıstan məsələsi haqqında iki poema, bir povest necə yazılmışdı? Gözümüzlə Əfqanıstandan gələn dəmir tabutların şahidi olmuşduq. O vaxtı Hüseyn Arifin bir şeiri məşhurlaşdı: “Göyçəlilər, dağılmayın Göyçədən”. Həmin şeirdə milli kimliyə, adət-ənənələrə sadiqliyə çağırış var idi. Bir gün atam evə gəldi. Dedi ki, vəssalam, köçürük Göyçəyə! Onda hələ kütləvi köç olmamışdı, camaat yurdunda-yuvasında idi. Sonra qaçaqaç oldu, köçə bilmədik. Cek Londonun əsərlərini oxuyurduq. Evdə böyük müzakirə başlayırdı və mütləq Azərbaycanla müqayisələr aparılırdı, paralellər üzə çıxırdı.
– Ülvini atanızın şah əsəri adlandırmaq olar…
– Əlbəttə… Sabirin bir şeiri var idi: “Şairəm, çünki vəzifəm budur…” Ülvi bu şeiri əzbərləmişdi. Atam dəfələrlə Ülviyə o şeiri dedizdirirdi, ta ki lap yaxşı deyənə qədər. Ülviyə qarşı çox tələbkar idi.

– Ülvi o vaxtın qərarına əsasən 9 ay tez gəlib əgərlikdən. Gec gəlsəydi, 20 Yanvar hadisəsində şəhid olmayacaqdı. Heç demisiz, kaş tez gəlməyəydi?
– Təbii ki, kiminsə ürəyindən keçir. Ən azı, anamızın ürəyindən keçir ki, ay bala, niyə gəlirdin…
– Həqiqət xanım, Ülvi ömrünün son 4 ayını bu evdə yaşayıb. Əsgərlikdən qayıdandan sonra hadisələrə necə reaksiya verdi?
– O gəlməmişdən hazırlıqlı idi. Tez-tez atası ilə məktublaşırdı. Xaosdan xəbəri var idi. Gəldi, təmkinlə hadisələri izlədi və öz qənaətləri formalaşdı. Mübarizəyə tam hazır idi. Paralel olaraq təhsilini də davam etdirirdi, əlaçı idi. Yazı-pozusundan, tərcüməsindən də qalmırdı.
– Ülvinin bir “And”ı da var idi…
– Əsgərlikdən gələn kimi o “And”ı yazdı. Ümumiyyətlə, nə yazıbsa, hər şey qalıb. Heç nə itib-batmayıb.
– Könül xanım, heç olubmu ki, neçə müddət sonra hansısa şeirini hardansa tapmısınız?
– Olub… Bizdə 78-ci ildən etibarən “Azərbaycan” jurnalının müxtəlif nömrələri toplanmışdı. Ülvi onları maraqla oxuyurdu. Bir dəfə həmin jurnalları vərəqləyəndə birinin arxa səhifəsində Ülvinin şeirini tapdım. İnanmadım… Dedim, bəlkə, öz şeiri deyil, hansısa bəyəndiyi şeirdi… Çox axtarış elədim. Hətta bir dəfə səvhliklə tərcümə şeirinin biri öz şeiri kimi getmişd. Ona görə, çox diqqətlə yanaşırdıq. Çox axtardım, araşdırdım. Məlum oldu ki, jurnalının arxasında tapdığım şeirlər Ülviyə məxsus imiş. Şeirləri qəzetə verdim, amma heç bir kitaba düşmədi. Türk Ədəbiyyat Vəqfi Ülvinin şeirlərini türk dilində kitab şəklində çap edəndə son anda İmdat Avşardan xahiş etdim ki, bu şeirlər də olsun. Sağ olsun, sözümü yerə salmadı.
– Niyə o iki şeirə belə həssaslıqla yanaşırsız?
– Bu şeirlər bir vaxt onun ürəyindən gəlib, yazıb. Heç özü də bilməzdi ki, nə vaxtsa bu şeirlər üzə çıxar. Ona görə bu şeirlərə çox sevindim. Sevindim ki, ürəyinin bir çırpıntısı yaddan çıxmadı…
– O Qanlı yanvar günlərini necə xatırlayırsız?
– İşdə hamı deyib-gülür. Soruşurlar ki, ay Həqiqət, sənə nə olub? Deyirəm, yanvar ayı gələndə mən özümə yer tapa bilmirəm. Çox dəhşətli günlər idi. O hadisələr bu evdə yaşandı. Siz o günləri görmüsüz?
– Yox, Həqiqət xanım, onda mən dünyaya gəlməmişdim.
-Yaxşı ki, görməmisiz…

Könül xanım tez müdaxilə edir:
– Yox, deməzdim. Düzdü, çətin günlər idi, amma kaş o günlərin şahidi olardız. Bilirsiz, əgər Ülvi həmin gündən sağ çıxsaydı, onun yaradıcılığında ayrıca bir səhifə açılardı. Əgər dağa-daşa, atasının mübarizəsinə baxıb nəyisə yazmağı bacarırdısa. O, rus ordusunda hərbi xidmət eləmişdi. Amma gəlib and içdi ki, mən öz millətimə xidmət edəcəyəm. Sovet ordusunda da yaxşı xidmət eləmişdi. Orda divar qəzetinin redaktoru idi, özünün “Xətai” təşkilatını yaratmışdı. Azərbaycan həqiqətlərini öyrənmək istəyən gəncləri başına yığırdı. Həmin Ülvi Bünyadzadə vətəninə qayıdıb o “And”ı yazmalı idi. O hərəkata “And”la qoşuldu. Bəzən anama deyirəm ki, sənə analıq hissi mane olur ki, hər şeyi başqa cür görəsən. Amma siz yaşda gənc üçün Ülvi nə oğul deyil, nə də 90-cı ildə həyatı bitmiş bir gənc deyil. Ülvi qəhrəman şairdi. O, dövrünün ruhunu duyan, dövründən çıxan şairdi. Onun oğul, qardaş, nəvə kimi portreti tamam başqadı, onu qoyun bir tərəfə. O millətinin şairi kimi tamam başqadı. Onun ədəbi portretini tamamlamaq üçün bu lazımdır. Ürəyimdə axan qara qanlar mənim dərdimdi, amma bizi birləşdirən Ülvinin yaradıcılığıdır.
Könül xanım danışdıqca hiss edirdim ki, o, Ülvinin şəhid olduğu günlə bağlı xatirələri yaxına buraxmaq istəmir. Hər cəhdlə söhbətin yönünü dəyişir. Mən də qaysaq bağlamayan yarasını bir az da göynətməkdən çəkindim.
Həqiqət xanım həmin günləri təfsilatı ilə danışdı. Sözün əsl mənasında, faciədir…
Anası xalçaçı, atası mühəndis, həm də şair təbiətli bir mühəndis olan Ülvini valideynləri bu millət üçün ilmə-ilmə toxumuşdu. Ülvi və Ülvi kimi neçə-neçə günahsız, əliyalın insana tuşlanan düşmən gülləsi Bisutunu yardı. Onlar xalqın mübarizə simvoluna çevrildilər.
Bu evdən ayrılanda artıq axşam düşmüşdü. Kədərli idim. Kaş Ülvini görə biləydim deyə heyfislənirdim. Amma o hamımızın tanımadığımız tanışımıza çevrildi. Ülvi Bünyadzadə son nəfəsinə qədər “And”ına sadiq qaldı. Ruhun şad olsun, yaşıdım Ülvi…

Ölümündən sonra anasına səbr diləyən şəhid şair – Miri Məcidli ilə
Könül Bünyadzadə fəlsəfə elmləri doktoru, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Fəlsəfə İnstitunun baş elmi işçisi, 8 fəlsəfi kitabın müəllifi və 20 Yanvar hadisələrində şəhid olan istedadlı gənc şair Ülvi Bünyadzadənin bacısıdır. O, qardaşının qəhrəmanlığından, onunla keçirdiyi uşaqlıq illləri ilə bağlı xatirələrindən danışıb.
– 5 yaşımıza qədər göyçədə yaşamışıq. O zaman Ülvi 4-cü sinifdə oxuyurdu. Evimizin böyüyü Ülvi hər şeydə bizə nümunə idi. İki qardaşın bir bacısı idim. Kiçik bir dünyamızı üçümüz doldururduq. Ən sevdiyimiz oyun öz aləmimizdə “uçmaq” idi. Elə zənn edirdik ki, başımız buludlara dəyir. Həmin bu oyunu sevimli itimiz də bizimlə bərabər oynayırdı. Böyük bir bağımız da var idi. Uşaqlığımız çox gözəl keçirdi…
Atam geoloqdur. Ailə həyatı qurmamışdan əvvəl Rusiyada çalışırdı. Evlənəndən sonra Ermənistanın Zod qəsəbəsində qızıl mədənlərində işləyirdi. Daha sonra atamın işi ilə bağlı Daşkəsən rayonuna köçdük. Atam orada dağ mədənində işləyirdi. Həyatımızın qalan hissəsi orada keçdi. Orta məktəbi də Daşkəsəndə oxuduq. Ali məktəbə daxil olduqdan sonra Bakıya köçdük.
– Sizin üçün Ülvi Bünyadzadə kimdir?
– Ülvi mənim üçün hər şeydən əvvəl, böyük qardaşımdır. Uşaqlıqdan mənim üçün nümunə olan bir şəxsdir. O, əsgərlikdə olanda orta məktəbdə oxuyurdum. O vaxtlarda qardaşıma məktub yazıb, ondan məsləhət alırdım. Yeddinci sinifdə oxuyanda Ülviyə dedim ki, mənim başqa idealım yoxdur, ancaq sənsən. Fəlsəfə doktoru olduqdan sonra Ülviyə bir daha, fərli gözlə baxdım. Onda daha çox şeyləri gördüm. Ülvi 20 yaşında böyük bir qəhrəmanlığı, yaradıcılığı sığışdıran bir insandır. Özü də böyük hərflərlə adı yazılan bir şəxs. Elə o illərdə “Gəncliyin fəlsəfəsi”ni yazdım. Ülvini də həmin kitabımda qəhrəman seçdim. Burada fərqli insanlarla Ülvini müqayisə etdim.
– Qardaşınızın yaradıcılığından danışaq. Hardan idi gənc oğlanda o qədər istedad?
– Atam geoloq olsa da, yaxşı şeirlər də yazırdı. Evimizdə şeirlərin, əsərlərin müzakirələri gedərdi. Anamsa gözəl bir xalça ustası idi. Şair bir atanın, ilmələrlə naxış yaradan ananın uşaqlarıyıq biz. Bütün bunlar Ülviyə də təsir edirdi. O, ilk şeirlərini hələ 5 yaşında olarkən yazmışdı. Şeirlərini yazıb, atama göstərirdi. Ülvi böyüdükcə şeirlərinin məzmunu da böyüyürdü. Fəlsəfəsi güclü idi. Onun yazdığı şeirlərin əsas mövzusu Vətənlə bağlıdır. Bir neçə il əvvəl Ülvinin oxuduğu məktəbdə oldum. Həmin məktəb Daşkəsəndə dağların qoynunda yerləşir. O mənzərəni görəndə dedim ki, burda oxuyan elə şair olar…
– Qardaşınızın hansı şeirlərini əzbər bilirsiniz?
– Şeir əzbərləmək üçün yaddaşım o qədər də güclü deyil. Amma Ülvinin bir neçə misrası var ki, yaddaşıma həkk olunub.
Mən qorxmuram uzaq yola çıxmaqdan,
Bu yolun, şaxtasından, soyuğundan mən qorxmuram.
Mən qorxmuram uzaq yola çıxmaqdan,
Bu yolun, acısından, ağrısından,
«Ölüm» adlı yuxusundan mən qorxmuram.
Yollar saysız,
Yollar sonsuz,
Yollar ötür,
Dünənimdən, bu günümdən, sabahımdan ötür keçir.
Mən qorxmuram uzaq yola çıxmaqdan,
Çünki, dünyadakı bütün yollar
Anamın təndir evinin qabağından ötür keçir.
Bu misralarda Ülvi öz taleyini yazıb:
Atama oğul deyiləm, Anama oğul deyiləm.
Bu ocağın kor çırağı, yanmayacaq işığıyam.
Atam-anam zəmanədir, Mən zəmanə uşağıyam
Şeirlər çoxdur…Hər şeir də özündə bir xatirə yaşadır. Bir şeirində ölümündən sonra anasına səbr diləyir. Bu da təsirli şeirdir.
Ülvinin ən böyük poeması Əfqanıstan döyüşçülərinə həsr olunub. Poemanı oxuyanda bilmirsən ki, bu, Əfqanıstana yazılıb, ya Qarabağa.
– 20 yanvarla bağlı xatirinizdə nə qalıb?
– Həmin vaxt Daşkəsəndə yaşayırdıq. Mən də orta məktəbdə oxuyurdum. Qardaşlarım isə Bakıda tələbə idi. Yanvarın 20-si Daşkəsəndə söz yayıldı ki, Bakıda güllə-baran olub, insanları qırıblar. O dəqiqə anam dedi ki, Ülvi də orada olacaq. Çünki onu yaxşı tanıyırdıq. Çətinliklə Bakı ilə əlaqə saxladıq. Bizə telefonda dedilər ki, Ülvi yaralıdır. Amma anamgil buna inanmadı. Çünki Ülvi fiziki cəhətdən zəif uşaq idi. Amma mən onun yaralı olduğuna inanırdım. İnana bilməzdim ki… ( Gözləri dolur)
Yolda gələ-gələ Ülviyə verəcəyim sualları hazırlayırdım. Həmin gecə nə baş vermişdi? Şəhərə çatanda qorxulu mənzərə ilə rastlaşdıq. Şəhərin girişində gördüm ki, cavan bir oğlan Sovet Azərbaycanının bayrağını dirəkdən qırıb, yerə atdı. Mən də o vaxt uşaq idi. Özlüyümdə fikirləşdim ki, bu niyə bayrağı yerə atır? Çox təəccübləndim. Bir qədər şəhərin içərisinə girəndə gördüm ki, adamlar ağlaşırlar. Nə baş verdiyini bilmirdim.
– Şəhid olduğu yer haqqında nə bilirsiniz?
– Ülvi Xarici Dillər Universitetində oxuyurdu. Özü də imtahan vaxtı imiş. O, imtahanı vaxtından əvvəl veribmiş və müəllimlərinə deyib ki, axşam tanklar gələcək. Müəllimləri onu saxlamaq istəsələr də, dayanmayıb. Bir neçə gənclə birlikdə şəhərə girən tankların qarşısına çıxıb. Əvvəlcə onlar elə biliblər ki, tanklar silahsızdır. Ülvi insanları çölə çıxmağa qoymayıb. Amma özü silahsız tankların qarşısına çıxıb və deyib ki, burada olanlar silahsızdır, atmasınlar. Elə həmin vaxt açılan atəşdən sonra şəhid olub.
Yadımdadır ki, Xarici Dillər Universitetinə kimi onu piyada gətirdilər. Həmin vaxt izdihamın içərisində itdim. Gördüm, hər kəs bizim kimidir. Biz tək deyilik. Bu, məni qorxudan xilas etdi. Şəhidlər Xiyabanına kimi Ülvini piyada apardıq. Görürdüm ki, insanlar karvan kimi keçir. Ömrümdə o qədər qərənfil və insan görməmişdim… (Gözləri dolur…) Bunlar mənim daşlaşmış xatirəm oldu…
– Bütün olanların günahı kimdədir?
– Sovet İmperiyası özünü qoruyub saxlamaq istəyirdi. Bütün bunlar siyasi proseslər idi. Bütün belə proseslər qanlı qurbanlar tələb edir. Mən buna fəlsəfi cəhətdən yanaşıram. İlk uşaq doğulanda ağlaya-ağlaya doğulur. 20 yanvarda da bütün Azərbaycan ağladı. Çox qurbanlar verdik. 20 yanvarda yeni Azərbaycan doğuldu. Böyük qurbanlar hesabına…
– Qardaşınızla bağlı çoxmu cavabsız suallarınız var?
– Əlbəttə… Ülviyə veriləsi suallarım çox idi. Hadisələr vaxtı şagird idim. Sonralar öz peşəmi yox, Ülvinin peşəsini seçdim. Ülvidən soruşmaq istərdim ki, necə baxır buna… Bəzən onu yuxumda görürəm, danışırıq.
– Son görüşünüz yadınızdadır?
– Bəli. O sonuncu görüşümüzdə dərslərim barədə danışdıq. Ona dedim ki, Tibb Universitetinə hazırlaşıram. Qardaşımla qol-boyun o baş-bu başa getdik. Hər kəsə böyük qürurla göstərdim ki, mənim belə qardaşım var. Bu görüşdən 3 ay sonra o şəhid oldu.
Ülvi bu gün də mənim üçün 20 yaşında bir qardaşdır. O mənim üçün bu gün də var. Nə qədər ki, Azərbaycanımız sağdır, Şəhidlərimiz də ölmür.
20 Yanvar 2017
“Allahsız qalmaqdan qorxuram” – Anzulə Əmirova ilə
“Atamın o sözündən sonra heç vaxt heç kəsdən kömək istəmədim”
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında planlaşdırdığımız müsahibəyə tam vaxtında çatmışdım. Otağa daxil olanda ilk olaraq müsahibimin gülərüzlü assistenti Sevinc xanımla qarşılaşdım. Fürsətdən istifadə edib, müsahibim barədə bir az da ondan məlumat toplamaq istədim. Sevinc xanımın müsahibim haqqında ifadə etdiyi sözlər öncədən mənə sızdırılan fikirlərlə üst-üstə düşürdü: qayğıkeş, təvazökar, işgüzar, istənilən mövzuda maraqlı həmsöhbət, fəlsəfi düşüncələrinə doyum olmayan pozitiv, zövqlü bir ziyalı xanım.
Modern.az saytının budəfəki uğurlu karyerası olan xanım müsahibi şərqşünas alim, filosof, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, fəlsəfə elmləri doktoru Könül Bünyadzadədir.
– Könül xanım, gəlin söhbətimizə ailənizdən başlayaq, ailəniz barədə qısaca da olsa, məlumat verərdiniz…
– Ailəmiz beş nəfərdən ibarət olub. Atam mühəndis olsa da, şair təbiətli idi, gözəl şeirlər yazardı. Anam xalça ustasıdır. İki böyük qardaşım – Ülvi şair, həm də ingilis dili mütəxəssisi olub, digər qardaşım Şövqi isə əczaçıdır, Tibb Universitetini bitirib.
– Vətən yolunda övladını itirən ana-bacılar “Vətən sağ olsun!” deyir. Özü də ürəkdən. Sizin özünüzə ideal hesab etdiyiniz qardaşınız da şəhidlik zirvəsinə ucalıb… Axı bu ifadəni işlətmək elə də asan deyil.
– Məsələyə iki cür baxış var: itkiyə doğma, əzizin kimi baxanda əlbəttə ki, onu qəbul etmək ağırdır. Vətənimizin ilk şəhidindən tutmuş sonuncu şəhidinə qədər hamısını göz önündə tutub bütöv Vətən prizmasından baxanda isə, təbii ki, Vətən sağ olsun, deyirsən.
– İllər ötdükcə bu yara sizi çoxmu ağrıdır?
– Bilirsiniz, buna yara deməyək. Elə təsəvvür edin ki, insanın bir tərəfi qırılır və bu, heç vaxt sağalmır, nə qədər ki varıq, o sızıldayır, qanayır. O ağrının haqqında həmişə ehtiyatla danışmağa çalışırsan ki, onu təkrar qanatmayasan.
– Balaca Könülü necə təsvir edərdiniz?
– Mən iki böyük qardaşımın yanında böyümüşəm, ona görə də, xasiyyətimdə bir qədər sərtlik var. Ümumiyyətlə, qohumlarımız arasında qız uşağı az idi və mən ancaq oğlanlarla oynayırdım, partizan oyunu, dava-dava və s. Yəni, oğlan uşaqları nə oynayırdılarsa, mən də onlara qoşulurdum. Bir də, məndən böyük olduqları üçün onlar nə oxuyurdularsa, mənə də ötürürdülər. Hazırcavab, şeir deyən, mahnı oxuyan uşaq olmuşam. Uşaqlıqda hansısa xüsusi istedadla parladığımı deyə bilmərəm. Qardaşlarımda musiqiyə, poeziyaya olan maraq daha nəzərəçarpan olub, nəinki məndə. Mən sadəcə evin sonbeşiyi, ərköyünü idim.
– Bakı Dövlət Universitetinin məzunusunuz. Tələbəlik deyəndə, ilk olaraq hansı müəllimlər yadınıza düşür?
– Ələsgər Məmmədov, Allah ona rəhmət eləsin. O bizə böyük bir məktəb qoyub getdi. O, bir ustad idi. Universiteti bitirəndən sonra mən də özümə borc bilirdim ki, ona zəng vurum, bir növ ona hesabat verim. Diqqətlə qulaq asardı, səsimdən tanımağı isə mənə ayrı bir qürur verirdi. Salam verən kimi soruşardı ki, “de görüm neynəmisən, tədqiqatın necə gedir?”. Çox təəssüf edirəm ki, böyük maraqla gözləsə də, mənim müdafiə etməyimi görmədi. Ümumiyyətlə, bütün müəllimlərimlə fəxr edirəm. Həyatda bəxtim onda gətirib ki, istər orta məktəb, istərsə də ali məktəb illərimdə bütün müəllimlərim dəyərli insanlar olublar. Mən hələ də özümü tələbə kimi hiss edirəm, çalışıram ki, onların başlarını uca edim. Bu gün də öyrənirəm, deməli, hələ də tələbəyəm.
– BDU yüzillik yubileyinə hazırlaşır. Kənardan universiteti necə görürsünüz?
– Universitet həmişə mənim üçün müqəddəs bir məbəd olub. Mən orada təhsil almışam, məzunu olmuşam və hələ də oranı müqəddəs ocaq hesab edirəm. Universitetin binasına daxil olanda daxilimdə bir sevinc, həyəcan oyanır. Yadımdadır, hələ tələbə deyildim. Bir qrup tələbə universitetin qarşısında şəkil çəkdirmişdi, qəzetlərdən birindən kəsib götürmüşdüm.
– O şəkli saxlayırsınızmı?
– Bəli, o şəkil hələ də, hansısa köhnə dəftərlərimdən birinin arasındadır. Bir gün mən də bu universitetin tələbəsi olmaq arzusu ilə onu saxlayırdım. Baxmayaraq ki, başqa universitetə hazırlaşırdım, amma oranın həsrətini çəkirdim. Onda binaları belə gözəl təmirli deyildi (gülür).
– Siz mütəmadi olaraq konfranslarda, efirdə, mətbuatda çıxışlar edirsiniz. Dəyərli fikirləriniz, yanaşmalarınız var. Müəllimlik peşəsinə də çox önəm verirsiniz. Bəs müəllim kimi işləmək istəyiniz varmı?
– Mən çox qısa bir müddətdə, bir neçə özəl universitetdə mühazirə oxudum. Daha sonra tədqiqatçılığa üstünlük verdim ki, nəyisə qabıma yığıb sonra paylaşım. Yəni, əvvəlcə özüm dərindən öyrənim, sonra müəllim kimi işləyim.
– Məncə, sizin “Feysbuk”da paylaşdığınız hər bir statusunuz bir dərsdir, insan nələrisə öyrənir…
– Təbii ki, mən də istəyərəm ki, o enerjini ötürüm, paylaşım. Yəqin bilirsiniz ki, meşədə, dağlarda möhkəm qışqıranda əks-səda gəlir. Mən həmin illərdə tələblərdən o əks-sədanı eşitmədim. Və mən hiss etdim ki, əks-səda gəlməyəndə enerjim tükənməyə başlayır. Düşündüm ki, əvvəlcə kifayət qədər enerji yığım, bilik, savad toplayım ki, tələbələri də maraqlandıra bilim, onlar öyrənmək istəsinlər. Hətta ən aşağı balla daxil olmuş tələbə də mənim mühazirələrimə həvəs göstərsin. Bu prinsiplərimə görə mən müəllimlikdən çəkindim. Mən oxumaq istəməyən tələbələrin günahkarı kimi özümü gördüm, səhvi özümdə axtardım. Təbii ki, orada başqa faktorlar da vardı, amma mən məsələyə belə yanaşdım.
– Qrupda heç bir tələbənizdə mühazirəyə maraq yox idi?
– Yox, təbii ki, yaxşı oxuyan tələbələr həmişə olub. Amma gördüm ki, hətta bir tələbənin də gözlərindəki laqeyd ifadədən mən məhv oluram. Və bir gün tələbələrin gözlərində məhəbbət görmək üçün müəllimlikdən uzaqlaşdım.
– Əsl müəllim necə olmalıdır?…
– Bayaq qeyd etdim ki, müəllim deyəndə ilk olaraq gözümün qarşısına Ələsgər müəllim gəlir. O, fədakar idi, öyrətmək üçün bütün ürəyinin istisini, enerjisini qoyardı. Və bunun üçün heç nəyini, rahatlığını, sağlamlığını, ev-eşiyini, var-dövlətini belə əsirgəmirdi. Digər şeylər ikinci plana keçirdi. Müəllim özü də xəbəri olmadan bir nümunəyə çevrilə bilər, yaxşı ya pis.
– Bəli, yaxşı və ya pis nümunəyə də çevrilə bilər. Məsələn, hansısa gənc bir müəllimin “nəzəriyyə önəmli deyil, əsas praktikadır”, – fikri tələbəni nəzəriyyədən tamamilə uzaqlaşdıra bilər…
– Bəli, doğru deyirsiniz, müəllim bunu nəzərə almalıdır, geyimindən tutmuş, danışığına qədər hər şeylə nümunə olmağı bacarmalıdır. Çünki əksər tələbələr müəllimlərinə bənzəmək istəyirlər. Bilirsiniz, bir sufi hekayətində deyildiyi kimi, ətirçinin yanından keçərsənsə, səndən ətir qoxusu gələr, pisliyin yanından keçərsən, pislik iyi gələr. Yəni həmin ətir sənin üzərinə hopur, çökür. Ona görə də müəllim ətir olmağa çalışmalıdır.
– Elmi fəaliyyətiniz məhsuldardır, çoxsaylı məqalələriniz var, 9-dək kitab müəllifisiniz, eyni zamanda sosial şəbəkələrdə də aktivsiniz. Zamanı necə bölürsünüz?
– Hələ iclasları da əlavə etsək (gülür).
– Amma eşitdiyimə görə, esseləri elə o iclaslarda yazırsınız.
– Əgər yazı yazmaq itəyirəmsə, hər şeyi bir kənara qoyub yazmağa başlayıram. Elə olur ki, iki-üç gün sosial şəbəkələrdə olmuram, sadəcə aradabir izləyirəm. İnstaqramım yoxdur, “whats app” işlətmirəm, yalnız messenceri izləyirəm.
– Planlı hərəkət edirsinizmi?
– Yox, əgər təyin olunmuş bir tədbir yoxdursa, xüsusi plan qurmuram. Mövzu məni cəlb edəndə yazmağa başlayıram, bəzən eyni vaxtda iki məqalə üzərində işləyirəm. Bir mövzudan yorulanda, digərinə keçirəm. Məqaləni tam yazıb qurtarandan sonra ən azı iki gün “dəmə qoyuram”. Mütləq ən azı iki gün “dəmləməliyəm” ki, ikinci dəfə baxanda səhvlərimi, çatışmazlıqları görüm, daha da təkmilləşdirim.
– Bir də ədəbiyyat sevdalısı olduğunuzu duyuruq… Bu sevginin mənbəyi nədir?
– Bu, ailədən gəlir, atam da, qardaşım da şeir yazardı, evimizdə böyük kitabxanamız vardı.
– Hansı ədəbiyyat nümunələrini oxuyursunuz?
– Fərqi yoxdur, amma son vaxtlar gənc şairlərin şeirlərini daha çox oxuyuram. Müasir dövr yazarlarını izləyirəm, gənclərin nə ilə nəfəs aldıqlarını, necə düşündüklərini bilmək istəyirəm.
– Vəziyyət necədir?
– Bəzən əhəmiyyətsiz bir şeyi şişirdirlər, əhəmiyyətli mövzular isə kənarda qalır. Neqativ məsələlər populyarlaşır, müsbət şeylər qalır diqqətsiz. Bilirsinizmi, nəyə daha çox diqqət ayırarsansa, onu görərsən. Bu yaxınlarda sosial şəbəkədə milli qəhrəman Mübariz İbrahimovun ölmüş şəklini paylaşmışdılar. Onu paylaşan şəxsə etirazımı bildirdim. Yazdım ki, həm Milli Qəhrəmandır deyirsən, erməniyə göz dağıdır deyirsən, həm də onun belə bir şəklini paylaşırsan. Qəhrəman obrazını yaşatmaq lazımdır. Yoxsa erməninin paylaşdığı şəklə diqqət yönəltməklə nəyə nail olmağa çalışırsan? Bacarırsansa, qəhrəmanın hər hansı gözəl bir şəklini, varsa fikirlərini və ya sadəcə özünün onun haqqında düşüncələrini paylaş, amma erməninin dəyirmanına su tökmə.
– Musiqilə də aranız yaxşıdır, hətta verilişlərdən birində “Ayrılıq” mahnısını da ürəkdən zümzümə etmisiniz…
– Musiqi hər şeydir, həyatın özüdür, mənim üçün ilahi aləmlə əlaqə vasitəsidir.
– Musiqi təhsiliniz varmı?
– Xeyr, qardaşlarımın var. Məni də onlar öyrədib.
– Siz nə əcəb musiqi məktəbinə getməmisiniz?
– Mən orta məktəbdə rus bölməsində oxumuşam. Valideynlərim fikirləşirdilər ki, evdə yalnız mən rus dilində təhsil aldığıma görə, mənə çətin olar. Ona görə də,vaxtımı yalnız dərslərimə ayırmalı olduğumu düşünüb əlavə məşğələlərə aparmırdılar.
– Evdəkilər dərslərinizə kömək edirdilərmi?
– Xeyr, atam bir dəfə kömək etdi, ikinci dəfə dedi ki, başa düşmədim, mən səninlə bərabər oxuyacağam? Ondan sonra heç vaxt heç kəsdən kömək istəmədim.
– Amma universitetdə Azərbaycan dilində təhsil almısınız?
– Bəli, 1990-cı il hadisələri baş verəndən sonra daxilimdə rus dilinə qarşı nifrət yarandı. Nə o dildə oxumaq, nə də danışmaq istəyirdim. Beləliklə, iki ay ərzində bütün istiqamətimi dəyişdim vəAzərbaycan bölməsinə qəbul olundum.
– Çətin olmadı ki?
– Birinci kursda dərslərə cavab verəndə çətinlik çəkirdim. Nə qədər olmasa da, rus dilində təhsil almışdım. Amma sonra təkmilləşdirdim.
– Türk dilində səlis danışdığınızı bilirəm.
– Oxuduğum kitabların, müəllimlərin təsiri böyükdür, türkiyəli həmkarlarımla çox ünsiyyətdə oluram, bir ilə yaxın İstanbulun 29 Mayıs Universitetində dəvətli professor olaraq çalışmışam.
– Başqa hansı xarici dilləri bilirsiniz?
– Ərəb, ingilis dillərini də bilirəm.
– Yazılarınızdan birində insanın həddindən artıq zəif məxluq olduğunu qeyd edirsiniz. 33 yaşında elmlər doktoru, 43 yaşında AMEA-nın müxbir üzvü seçilən Könül Bünyadzadəni bu cür düşünməyə vadar edən nədir?
– İnsan həqiqətənçox zəif məxluqdur. 2016-cı ildə Türkiyədə çevriliş cəhdi olanda mən İstanbulda yaşayırdım. Bir tələbə qız çox qorxmuşdu və evdən çıxmaq istəmirdi ki, birdən ailəsinə nəsə olar. O, məndən məsləhət istədi. Onda da demişdim, indi də deyirəm ki, insan hər şeyə nəzarət edə bilməz, olacaq bir şeyin qarşısını ala bilməz. Bulqakovun əsərində deyildiyi kimi, heç kəs bilmir ki, beş dəqiqə sonra başına nələr gələcək. Əgər insan bunu bilmirsə, özü özünə hakim deyilsə, ona qarşı hansısa başqa bir insanın adi paxıllığından, badalağından özünü qoruya bilmirsə bu zəiflik deyilmi? Söhbət hər hansı diplomlu olmaqdan getmir. Bəli, mən 33 yaşında elmlər doktoru, 43 yaşında AMEA-nın müxbir üzvü seçilmişəm, bir neçə xarici dil bilirəm, xaricə gedirəm, məqalələr yazıram, bunun hamısı mənim elmi fəaliyyətimdir. Amma bir insan olaraq çox zəifəm, bütün insanlar kimi.
– Dinə münasibətiniz necədir?
– İnanclı insanam.
– Din insandan nə tələb edir?
– Din bizdən ən yüksək səviyyəli insan olmağı tələb edir.
– Qadından hicabı tələb edir…
– Din qadından ismətli olmağı tələb edir. Təkcə qadından yox, kişidən də. Bacarırsan ol, özün özünü qoruya bilmirsənsə onda başına çadra ört ki sənin əvəzinə o qorusun səni. Nəzərə alın ki, ətrafda elə gözlər, nəfslər var ki, sən onlardan özünü qoruya bilməzsən, ona görə də çadranı örtməlisən ki, səni o qorusun. Bağlı qapı kimi. Amma özün özünü qorumağı, qarşındakının nəfsilə oynamamağı bacarırsansa, çadraya ehtiyac qalmır.
– Amma bəziləri israr edirlər ki, Quranda məhz çadranın bağlanmalı olduğu yazılıb…
– Bilirsiniz, Quranda yazılıb ki, gözlərinizi haramdan qoruyun, örpəyinizlə sinənizin,zinətlərinizin üstünü örtün. Yəni, söhbət təkcə qarşı cinsin nəfsini oyatmaqdan getmir, həm də zinət əşyaları ilə öz həmcinsinin də hisslərini, nəfsini oyatmaq mümkündür. Sən xarici görkəmini qabardıb, insanlığını unudub, yalnız özünü bir cins olaraq, qadın olaraq təqdim edir və qarşındakının da bir cins olduğunu düşünürsənsə, belə qadına çadra mütləqdir. Başqasının nəfsilə oynama, insan ola bilmirsənsə, ancaq qadınsansa, bir cinssənsə, onda sənə çadra vermək lazımdır ki, ətrafını narahat etməyəsən.
– Özünüzü illər öncə arzuladığınız yerdə hesab edirsinizmi?
– Yox, təbii ki (gülür). Mən hələ hara gəlmişəm ki, mənim hələ o qədər yolum var, arzularım var ki…
– Hansı uğurunuzu daha şirin hesab edirsiniz və həmin hissləri necə xatırlayırsınız?
– Bakı Dövlət Universitetinə qəbul olunmağımı. İlk dəfə bu ali təhsil ocağının tələbə vəsiqəsini və təqaüdünü almağımı unutmuram. Həmin pula iki dəstə gül almışdım- birini apardım Ülvi üçün, digərini isə anam üçün…
– Könül Bünyadzadə hər gün inkişaf edir?
– Hamı inkişaf edir. Kim yerində dayanır ki?
– Düşünə bilərlərki, Könül Bünyadzadə ilə ünsiyyət qurmaq çətin ola bilər. Düşüncələrinizi ən çox kiminlə bölüşürsünüz. Sizi kim daha yaxşı anlayır?
– Burada Kərəmi ağlamaq tutdu (gülür)… Sizinlə ilk dəfə söhbət edirik, sizə mənimlə çoxmu çətindir söhbət etmək?
– Əvvəldə bir qədər çətin idi…
– Niyə?
– Bəlkə də daşıdığınız statuslar təsir edir. Amma danışdıqca, ünsiyyət qurduqca da söhbətlərinizdən həm öyrənib, həm də doymaq olmur.
– Bilirsinizmi, mən belə düşünürəm ki, Allah qarşısında hər kəs eynidir. Onları fərqləndirən ancaq imandır, o da gizlidir. Hər kəs eynidirsə, kimsə-kimdənsə iki kitab artıq oxuyursa, iki diplomu artıqdırsa, bu o demək deyil ki, onun ünsiyyətində bir ağırlıq yaranmalıdır. Mütləq bir ortaq məqam tapmaq olur.
– Sizi tanıyanlar haqqınızda gözəl fikirlər söyləyirlər, yaxşı adam olduğunuzu deyirlər….
– Amma müqəddəs deyiləm (gülür). Yəqin nifrət edənlərim də var. Bilirsiniz, əgər bir insanı hamı çox istəyirsə, bu hal bir qədər şübhəlidir.
– Bəs dostlarınız çoxdurmu?
– Şükürlər olsun var.
– Bəs sirdaşınız?
– Elə dost var ki, sevgisi beş düşmənin nifrətini üstələyə bilər. Ona görə də, onların kəmiyyətindən danışmaq istəmirəm. Şükürlər olsun ki, dostların sevgisi sınmamağıma kifayət edir.
– Düşmənlər çoxdur?
– Bütün Azərbaycanın bir düşməni var – o da erməni. Mənim düşmənim yoxdur, mən düşmənli adam deyiləm. Sadəcə elə adam var ki, onlarla mənim dalğam tutmur, mən onlardan sadəcə uzaqlaşıram. Yəni, dalğamdan çıxarıram ki, onu görəndə hansısa neqativ hiss keçirməyim. Bəlkə də, ən gözəl insan odur, onun məndən də artıq sevənləri var. Amma eyni dalğada deyiliksə, ən yaxşısı aralanmaqdır.
– Gözləmədiyiniz hərəkətlə qarşılaşanda nə edirsiniz?
– Aralanıram, bir insana ən böyük cəzam, onu məndən məhrum etməkdir. Əgər mən onun həyatındayamsa, bu onun üçün xoş lütfdür. Mənim ona yeganə cəzam, onu məndən məhrum etməkdir. Məhrum edirəm, qalır mənsiz. Eqoist bir cavabdır, amma həqiqətən də belə edirəm.
– Deyirlər ki, yaradılanı Yaradana görə bağışlamaq lazımdır. Siz hansı səhvə görə yaradılanı bağışlamaqda çətinlik çəkərsiniz?
– Mənə yalan danışanları bağışlaya bilmirəm. Əzizimdirsə, çox sevdiyim biridirsə, ona xəbərdarlıq edirəm. Mən yalana qarşı həssasam, yalanı dərhal anlayıram. Mənə yalan danışma. İstər-istəməz, o gerçəyi mən haradansa eşidirəm. Açıq de ki, səni öldürmək istəyirəm mən səni bağışlayacağam, ünsiyyəti kəsməyəcəyəm, amma mənə yalan danışma.
– Qarşınızdakı yalan danışanda ilk reaksiyanız necə olur?
– Mən heç nə demirəm, sadəcə onu dinləyirəm, hətta söhbətinə qoşuluram. Bir dəfə belə bir hadisə olmuşdu: biri özü haqqında yalan danışırdı, mən də inandığımı göstərdim, əlavə fikirlər bildirdim. O da sonra gedib demişdi ki, Könul xanım yalan danışdığımı bilə-bilə məni ələ saldı.
– Bu həyatda keçici nədir, qalıcı nə?
– Keçici dünyadır, qalıcı sevgi.
– Sevgidən danışaqmı?
– Yox, danışmayaq (gülür)
– “Feysbuk” statuslarınızdan birində hər kəsin arzu ağacının ən bərəkətli meyvəsinin onun övladının olduğunu bildirmişdiniz. Elmi fəaliyyətinizə, bugünkü mövqeyinizə nəzər salanda belə təəssürat yaranır ki, ən bərəkətli meyvəyə sahib olmaq istəyiniz siyahınızda ön yerlərdə deyil….
– Niyə? Mənim kitablarım da mənim övladlarımdır (gülür). Qoyun mən sizə fəlsəfədən bir nümunə deyim.
– Mən fəlsəfədən qorxuram, məni çətinə salmayın..
– (gülür) Hər halda deyim. Sokratın müəllimi qadın fiolosof Diotima öyrədirdi ki, iki cür sevgi var. Sevgini bədən istəyəndə dünyaya övlad gətirirlər, bu, mənəvi bir hamiləlik olanda isə ortaya gözəl düşüncələr, kəşflər çıxır.
– İnsan hələ bu dünyaya gəlməmişdən öncə yaradanla bir əhd bağlasa da sonra unudur. Bəlkə də bu dünyanın zər-zibasını görür və həqiqəti yaddan çıxarır. İnsanı Allaha xəyanətdə ittiham edirlər. Sizin yanaşmanız necədir?
– İnsan doğulanda zəif olur.İllər ötdükcə həyatı boyu öyrənir və ruhunun bildikləri sanki altda qalır, nüvə kimi üstünə qabıqlar gəlir.Allahın verdiyi və insanın ruhunda doğuluşdan olan biliklərbir növ kölgədə qalır. İnsan onları sadəcə xatırlaya bilər, unutmayıb, sadəcə alt qatda qalıb. Və insanın həyatı boyu ən yaxşı addımı onlara doğru geri qayıtmaqdır, onları təkrar xatırlamağa çalışmaqdır. O bilir ki, ruhunun bildikləri var. Ora dönüb getməsinə təsir edən isə onun imanı, təhsili, olduğu mühit, müəllimləri, valideynləridir.
– Məncə, Allah istəsə, o əhdi bəndəsinə unutdurmaz…
– Belə bir söz var ki, axtaran tapar. Sufilər deyir ki, hər axtaran tapmır, tapan axtarandır.
– Eləsi də var ki, axtarmaq barədə düşünmür…
– Amma Allah ona birdən birə qapı açır.
– Axı, Allah bunu hamıya verə bilər…
– Sən bunun üçün hazır olmalısan. Sənin ürəyin, əxlaqın, təfəkkürün hazır olmalıdır.
– Yəni iradə məsələsi…
– Bəli, Allah hər kəsə iradə verib ki, insan özü seçim etsin.
– Seçimi Özü etsə, olmazdımı?
– Onda həyat rəngarəng olmazdı. Şərqdən Qərbə qədər əksər alimlərin, yazıçıların, filosofların Allaha imanları olub. İmanları ilə daxillərindəki nüvəni kəşf etməklə dahi olublar.
– Deməli nüvəni kəşf etməyə çalışmaq lazımdır…
– Bəli, axtaran olmaq lazımdır.
– Könül xanım nədən qorxur? Nəyi düşünməkdən və ya itirməkdən qorxursunuz?
– Allahdan qorxuram, Ona imanımı itirməkdən, Allahsız qalmaqdan qorxuram .
– İnsan qazandıqlarının qarşılığında mütləq nələrisə itirir. Siz nə itirmisiniz?
– Qazandıqlarım? Hələ əvvəlcə bu barədə düşünməliyəm: nə qazanmışam?
– Mənə belə başa düşdüm ki, siz çoxsaylı uğurlarınıza rəğmən hələ heç nə qazanmadığınızı düşünürsünüz…
– Axı mən hələ nə etmişəm ki?! Bu bir yoldur, məsələn 65 nömrəli avtobusa minmisən və o dayanacaqları keçməlisən… Mən o yolu gedirəm.
– Əsas da o marşrutun nömrəsini dəqiq bilməkdir…
– (Gülür) Bəli, doğru avtobusa minəndən sonra o dayanacaqları keçməlisən. Mən indi o dayanacaqları keçməyimlə fəxr etsəm, təvazökarlıqdan uzaq olar.
– Sizi hansı hadisə depressiyaya sala bilər…
– Mən ümumiyyətlə asanlıqla depressiyaya düşən adam deyiləm. Mənim sevimli cizgi qəhrəmanım Baron Münhauzendir (gülür). O, düşür bataqlığa, görür çıxa bilmir, yapışır öz hörüyündən, çəkir çıxardır özünü. Yəni, hər insan özü özünü xilas etməlidir. Bu cizgi filmi deyil, bu həyatın özüdür: tut öz hörüyündən, çıxart özünü. Amma gözlənilməz itki məni depressiyaya sala bilib. Ən son atamı itirəndə bu hissləri yaşamışam…
– Ürəyinizin dərinliyində gizli saxladığınız hansı duyğunu …
– Sizə deyim hə, oxuculara? (gülür)
– Bəli, hər şeyə rəğmən sizə yad olan oxucularla paylaşmaq istərdinizmi?
– Sevgimi paylaşmaq istərdim. Bütün ürəyimin hakimi sevgidir. Eşq. Böyük hərflərlə eşq.
– Könül Bünyadzadənin eşq tərifi necədir?
– Yüksəlmək, gözəlləşmək, ancaq irəliyə getmək. Mənən yüksəlmək!
– Əsas amalınız nədir?
– Sevmək.
– Artıq gerçəkləşdirilməsi qeyri-mümükün olan arzularınız varmı?
– Bəli, bəstəkar olmaq istəyim. Mən musiqiçi olmaq istəyirdim, o mənim yaralı yerimdir (gülür).
– Heç cəhd etmisinizmi?
– Bəli, iki dəfə cəhd etdim. Onda mən Şərqşünaslıq fakültəsinə daxil olmuşdum. Dedilər birini seçməlisən.
– Bəs gələcək planlarınız nədir?
– Sadəcə Könül qalmaq, dəyişməmək, bu qaranlıq, xaotik dünyada simamı itirməmək. Çalışmaq lazımdır, məndə çalışıram ki, simamı itirməyim. Nəyəmsə, necəyəmsə eləcə də qalım…
– Siz hərtərfli biliklərə malik xanımsınız. Sizinlə hər şeydən danışmaq faydalıdır. Qorxuram soruşmadığım amma sizin cavablandırmaq istədiyiniz sual qalar. Sonda oxucularımıza əlavə demək istədikləriniz varsa, buyurun.
– Sizi yüksəldən bir eşqlə yaşayın. Yəni, insanı rəzilləşdirən, nəfsinin quluna çevirən,onu insanlıqdan çıxaran dar hissdən uzaq olub daha gözəl bir hissə qapılmaq və bu duyğu ilə yaşamaq lazımdır. Belə olarsa, vaxtın da, ömrün də bərəkəti olar. Bərəkətli bir həyat yaşayarsan.
https://modern.az/news/157352/
Ülvi Bünyadzadənin bacısı: “Mən onun arzusunu reallaşdırdım”
Bu gün vətəni, doğma xalqı qarşısında övladlıq borcunu şərəflə, ləyaqətlə yerinə yetirəcəyini vicdan borcu bilən, 20 Yanvar şəhidi Ülvi Bünyadzadənin doğum günüdür.
O, 19 yanvar 1990-cı ildə gecə Bakıya girən Sovet ordusunun yolunu kəsib, dinc piketin gülləbaran edilməsinə dözməyərək, sinəsini xalqına tuşlanmış gülləyə sipər edib və saat 00.20-də həlak olub. Yanvarın 20-də axşamüstü dostları, tələbə yoldaşları və müəllimləri onu Semaşko adına xəstəxanadan tapıblar. Ülvi Bünyadzadə Bakıda Şəhidlər Xiyabanında 40-cı qəbrdə dəfn olunub.
Modern.az saytı xalqın erkən vaxtda itirdiyi övladını yada salmaq üçün Ülvi Bünyadzadənin bacısı, şərqşünas alim, fəlsəfə elmləri doktoru Könül Bünyadzadə ilə həmsöhbət olub.
Ülvi Bünyadzadə necə biri idi?
K.Bünyadzadə deyib ki, qardaşı enerjili və həyəcanlı oğlan idi:
“Ülvi işıqlı, bildiyini bölüşən, bilmədiyini öyrənməyə can atan şair ruhlu bir adam idi. Ülvi gözəllik aşidi idi. O, əlaçı tələbə olub. Hətta semestr imtahanlarını vaxtından əvvəl verirdi ki, mübarizələrə daha rahat gedə bilsin. Elə yanvarın 19-u da imtahanını öncədən verib getmişdi. Bütün qiymətləri “5” olub və o, nümunəvi, sevilən, hər kəsin hörmət etdiyi tələbə idi.
Ülvi enerjili, həyəcanlı uşaq idi. Hansısa bir gözəllik şahidi olanda onu şeir kimi ifadə etməyənə kimi çox həyəcanlı olurdu. Eyni zamanda o, musiqi alətlərini coşqu ilə çalırdı. Yəni sakit ya da küncə qısılan uşaq deyildi”.
“Elə bir musiqi aləti yox idi ki, əlinə düşəndə rahat çalmasın”
Müsahibimizin sözlərinə görə, Ülvi Bünyadzadə şərqşünas olmaq istəyirdi:
“Ailədə üç uşaq idik. Biz gələcək haqqında plan qurmağı çox sevirdik. Həmişə oturub neçənci ildə kimin neçə yaşı olacağı, kimin harada oxuyacağı, işləyəcəyi haqqında söhbət edirdik. Bu cür müzakirələr xoşumuza gəlirdi. Ülvinin əsas arzusu şərqşünas olmaq idi. Əsasən xarici dillərlə maraqlanırdı. Bir neçə xarici dil bilirdi. İngilis, rus, ərəb, fars, latın, özbək dillərini özü öyrənmişdi. Yəni Ülvinin dil öyrənməyə həm qabiliyyəti , həm də marağı var idi. Şərqşünaslıq alınmadığı üçün, ingilis dili üzrə təhsil alır və mütəxəssis olmaq istəyirdi. Bəzən qəhrəman olmaq haqqında xəyallar qurardıq. O, musiqi məktəbinə getmişdi, qarnom üzrə təhsil almışdı. Amma evdə olarkən həm tar, saz, həm də pianinoda ifa edirdi. Elə bir musiqi aləti yox idi ki, əlinə düşəndə rahat çalmasın, musiqi duyumu güclü idi. Hətta sonradan onun əsərlərinin arasında özünün hansısa pyesinə bəstələdiyi balaca musiqi parçası da tapdıq. Təbii ki, bu, yarımçıq parça idi”.
“Ülvi hər zaman bizim üçün nümunə olub”
“Bizim evimizdə bir tendensiya var idi. Nə varsa, evin böyük uşağına öyrət, balacalar ondan öyrənsin. Həm atam, həm anam nə öyrətmək lazım idisə, Ülviyə öyrədirdilər. Biz də ona baxıb öyrənirdik. Bu baxımdan Ülvi hər zaman bizim üçün nümunə olub. Hələ orta məktəbdə oxuyarkən Ülvi mənim üçün ideal idi. Mən əslində həkim olmaq istəyirdim. Amma tale elə gətirdi ki, Ülvinin arzusunu reallaşdırdım. Yəni şərqşünas oldum”. https://modern.az/medeniyyet/144126/sehid-lvi-bunyadzadenin-bacisi-men-onun-arzusunu-reallasdirdim-/
Kim BİLİR-lə söhbətlər
“Uşaqlıqda əlimə keçən hər şeyi sökürdüm: zəngli saat, ütü, alışqan…” – 1-ci söhbət
“kamilinfo”nun budəfəki qonağı AMEA-nın müxbir üzvü, Amerika Fəlsəfə Assosiasiyasının və UNESKO nəzdində Filosof Qadınlar Cəmiyyətinin üzvü, Asiya Fəlsəfə Assosiasiyasının vitse-prezidenti Könül BÜNYADZADƏdir.
– Hardan başlayaq?
– Biri var imiş, biri yox imiş…
– “Dava-dava” oyunlarından başlamaq necədi?
– Mən iki böyük qardaş yanında böyümüş biriyəm. Uşaqlığımın ən sevimli oyunu “dava-dava”, “partizan” oyunları olub. Uşaq olanda o qədər “nemes” qırmışam ki…
– Sanki uşaq vaxtından elə də sadəlövh olmamısınız.
– Heç sadəlövh olmamışam. Yalanı hiss eləsəm də, üzə vurmamışam. Məlumatsız olmuşam, sakit, dinməz, özünəqapalı olmuşam, amma sadəlövh yox.
– Fotoaparatdan qorxurdunuz?
– Yox. Uşaqlıqda əlimə keçən hər şeyi sökürdüm: zəngli saat, ütü, alışqan, lampa, patron. Evimizdə bir köhnə fotoaparat var idi. Onu çox hərlədim, imkan vermədilər sökəm. Hələ də ürəyimdə qalıb.
– Fotoqraflar uşaqları obyektivdən quş çıxacağı ilə aldadıb şəkil çəkirdilər. Siz şəkillərdə ya sağa, ya da sola baxırsınız.
– Yəqin, çıxmış quşu axtarmışam da (gülür). Heç vaxt o quş məsələsinə inanmamışam, hətta gülməli gəlib mənə.
– Uşaq vaxtı Siz də dondurmasatan olmaq istəmisiniz? Bəzi uşaqlar elə hesab edir ki, daha çox dondurma yeməyə ən real imkanı olan adam dondurmasatanlardır…
– Yox, dondurma sevdalısı deyiləm. Mənim üçün daha maraqlı işıq düzəldənlər – montyorlar, ustalar olub. Köhnə şeylərdən nə isə düzəltməyi çox sevmişəm. Özümə bir gecə lampası da düzəltmişdim. Hətta uşaq vaxtı bir ağac parçası tapmışdım, ondan guya quş yonacaqdım. Onun planını cızana qədər anam ağacı tulladı, mənim də həvəsim öldü.
-Deyirlər, insanın iradəsindən kənar olan şeylərdən biri də hansı dövrdə yaşamağıdır. Yəni qədər buna demək olar. Biz yaxşı dövrdəmi yaşayırıq?
– Əlbəttə. Mənə elə gəlir, bəşəriyyət öz inkişaf yolunun düz zirvəsindədi, burdan sonra eniş başlayacaq. Biz də həmin zirvədəyik. Tarixi hadisələrin düz ortasında, iştirakçısıyıq. Dinozavrımız olmasa da, dinozavrdan qorxulu adamlarımız var. Nyutonu da tanıyırıq, Platonu da, hələ bir desəniz, Çikotilonu da. Yerdə oturub kosmosu öyrənirik, kosmosdan videolar izləyirik, eləmə tənbəllik Samanyolu, heç kimin görmədiyi qara dəlik haqqında nəzəriyyələr də irəli sürürük. Əvvəl insanlar elmi kəşflər edirdilər, indi elm insanı kəşf edir. Şikayət eləməyə səbəb yoxdu: insanın potensialının açılması, insan adının təsdiqi üçün bütün imkanlar açıqdır.
– Dinozavrlar dövründə yaşamaq da qədərdir. Bu, cəzadır?
– Tarixin gedişinə baxanda belə qərar vermək olar ki, dinozavrlar üçün cəza olub. İnsanlar: “dünya pəncərədir, hər gələn baxar, gedər”, – deyir. Amma o pəncərədən baxanda içəri nə atır, aranı necə qarışdırır, qısa müddətdə öz qayda-qanunlarını bərqərar etməyə iddialanır, o pəncərənin şüşələrini niyə qırır, soruşan yoxdu. Şüşə qırmaq deyəndə ekologiyanın pozulmasını, ozon qatının zədələnməsini nəzərdə tuturdum.
– Amma adam həyata bir dəfə gəlirsə…
– Yaxşı ki, bir dəfə gəlir. Hələ bu bir dəfədə Allaha bəndəlik eləmək istəməməyi o tərəfə dursun, üstəlik Tanrılıq iddiasına da düşür. İki dəfə gələcəyini bilsə, həyatın özünü monopoliyaya alar, bir vaxt ona səcdə eləməmiş lənətullahı qarşısında diz çökdürərdi.
– Adam həyata bir dəfə gəlir?
– Dediklərim olmadığına görə, deməli, bir dəfə. Amma digər tərəfdən mən Sizdən soruşum, həyat deyəndə nəyi nəzərdə tutursunuz? Bəlkə, Siz deyən həyat təkrar yüklənə bilən batareya kimidir, tükənəndə təkrar şəbəkəyə qoşmaq olur?
– Yalnız Allah əzəlidir, eləmi? Bəs ruhlar necə? Onlarda yaş fərqi varmı? Yəni “ələst əzmi”ndə hələ anadan olmamış insanların ruhları da ilahi andlaşmaya imza atıb?
– Kim deyir ki, Yaradan “ələst aləmində” insanoğlunun ruhuna xitab edir və onun ruhu ilə müqavilə bağlayır? O aləm ruhdan bir boy yuxarıdadır, orada hələ ruh yoxdur. Qurani-Kərimə görə, ruhlar Yaradanın Özü tərəfindən üfürülür, yəni ümumi bir aləmdən məhz həmin bədən üçün nəzərdə tutulur. Bədən öləndə ruh qayıdır ümumi aləmə və bununla da fərdiyyətini itirir. Yəni ruhun yaşı elə insanın yaşı qədərdir.
– Hələ anadan olmamışlar çox gözləməli olmadılar?
– Hələ anadan olmayanlar ən çox 9 ay gözləyir. Var olmaqdan söz gedərsə, burada məsələ başqadır. “Ol” əmri alan hər varlıq varoluş prosesinə başlayır. O, gözləmir, sadəcə maddi forma qazanmaq üçün müəyyən mərhələləri keçir. Son nəticəni yalnız Yaradan bilir. Gözləyən də odur. Məsələn, siz düşünürsünüz ki, ana bətnində uşaq doğulacağı günü gözləyir? Məncə yox, o sadəcə böyüyür, formalaşır. Gözləyən anadır.
– Tutalım, bir saleh əməl sahibi olan şumerli 5 min il əvvəl dünyasını dəyişdi. Yaxşı adam idi, təbii ki, xırda-para günahları da vardı. Yəhya bin Müəz kimi “Rəbbim, bilirəm, günah mənə yaraşmır, amma bağışlamaq Sənə çox yaraşır” deyib, Allahın Rəhim sifətindən də faydalandı və müsbət saldo aldı. Bir şoğərib şumerli isə “doğuluruq, ölürük, qalanı nağıldı”, – demişdi, onun isə cəzası cəhənnəmdi. İndi o saleh əməlli şumerli cənnətdə, şoğərib cəhənnəmdədir, yoxsa qiyaməti gözləməlidirlər?
– Siz elə düşünürsünüz ki, bu sualınız yeni bir mötəzili cərəyanının əsasını qoyacaq? Mən cənnət və cəhənnəm məsələsində Rabiə əl-Ədəviyyə tərəfdarıyam: cənnəti yandırar, cəhənnəmi söndürərəm ki, insanlar Allahın Özünü görsünlər. Gözlərini haqq-nahaqq tərəzisinə zilləməsinlər, o tərəzinin Sahibinin nə istədiyini düşünsünlər.
– Əgər qiyaməti gözləyəcəklərsə, neçə min il əvvəl eyni günahı edən bu günün günahkarından daha çox yanacaq, neçə min il əvvəl cənnəti haqq etmiş insan isə indikindən daha çox cənnət zövqü alacaq?
– Cənnət-cəhənnəmin mühasibatı çox qarışıqdır. Hətta burada məncə “qara mühasibat” daha keçərlidir. Yəni bizim bilmədiyimiz, Yaradanın isə bildiyi çox şey var. Biz istəsək də, o gizli hesablamaları kimsə bizə deməyəcək. Heç öz “əmək haqqımızı” bilmirik, başqasınınkını necə hesablaya bilərik? Hamısı gümandı.
– Müsəlmana məktub yazmışdınız… Gileylər də yetərincə. Eşidən oldumu?
– Yazdım, hətta Novruzəli kimi bir müddət poçt qutusunun dibini də kəsdirib oturdum. Nə cavab verən oldu, nə haraya yetən. Sonra ağlıma gəldi ki, dünya o qədər səslərlə dolub ki, yəqin, mənim də səsim onların arasında əriyib itdi. Heç əks-sədası da gəlmədi.
– Guya başqa din mənsubları çox matahdır?
– “Özgə elin halvası hololoyla yeyilər”, – deyiblər. Amma hər halda biz Usta Zeynalın yerlisiyik. Öz dinimizi hamısından matah bilirik.
– Allaha inanmayan yaxşı adamlar da olur?
– İman Allahla bəndə arasında gizli bir müqavilədi. Kimin inanıb, kimin inanmadığını bəndə təyin edə bilməz. Ümumiyyətlə, Allaha aid olan bir şeyi bəndə sorğu-sual etməməlidir. Biz ancaq onun yaxşı-pis adam olduğunu deyə bilərik, orda da çox vaxt meyar öz marağımız olur.
– Amma Ona inanmamaq haqsızlıq deyilmi?
– Ona qarşı haqsızlıq, cahillik əslində özünə qarşı cinayətdi. Sanki adama səhranın ortasında bir qab su verirlər, o da atır o tərəfə ki, özüm quyu qazıb, su tapacam. Sənə veriləni dəyərləndirsən, lütfün artar, dəyərləndirməsən, olanını da itirərsən. Bir də ki, inam adamı gözəlləşdirir, işıqlandırır, ucaldır. Özünü bunlardan məhrum etmək suisiddir.
– Heç bir səmavi kitab və ya sühufdan xəbəri olmayan bir qövm təsəvvür edək. Onlar Allahı inkar edirsə, cəhənnəmlikdirlər?
– Cəhənnəmə də, cənnətə də buraxılış vərəqini verən Yaradandı. Onun qərarını mən bilmirəm. Sizin dediyinizə nümunə tarixdə var, onu da həm İbn Sina, həm də İbn Tüfeyl qələmə alıblar. Söhbət Hayy bin Yakzandan gedir. İnsan səmavi kitabdan xəbərsiz ola bilər, amma Allahdan yox. Allahı inkar etməyə cürət edən Onu tanıyır, yoxsa necə inkar edərdi? Sadəcə, lütfünü, rəhmini görəcək gözə, duyacaq ürəyə sahib deyil.
– Amma peyğəmbər, kitab, sühuf göndərilənlər daha şanslıdır, deyilmi? Axı bunlar Allahın rəhmətidir.
– Əlbəttə, şanslıdırlar. Həm əllərində gedəcəkləri yolun dəqiq “xəritəsi” var, həm səhradan keçməyə kifayət edəcək “şirin su” ehtiyatları var, həm yıxılanda qolundan tutub qaldıranı var. Başqa nə lazımdı daha?
– Onda belə çıxır ki, Allah bəzi insan birliklərini rəhmətindən məhrum edib.
– Allah heç kimi heç nədən məhrum etmir. Onun rəhmi böyükdü, qıymaz. Məhrum edən insan özüdür. Onun rəhmi də məhduddur, biliyi də. Xeyir qazanacam deyib, ilk zərbəsini özünə vurur.
– Onların (peyğəmbər, kitab, sühuf göndərilməyənlərin) imtahanı daha yüngül olacaq deyə bilərikmi?
– Quranın dediyinə görə, Allah bəndəsinə daşıya biləcəyi qədər yük verir. Kənardan qiymət verib, kimin imtahanının daha ağır, daha yüngül olacağını təyin etmək mümkün deyil. Eyni zərbədən kimsə yıxılır, ölür, bir başqası əksinə həmin zərbədən daha da güclənir.
– Qayıdaq əvvələ. Sadəlövh olmaq pisdir ki? Uşaq kimi…
– Uşaqların inamları çox olur, sevgiləri səmimi olur, etibarları böyük olur, təcrübələri də minimum. Bunların hamısını ümumiləşdirib adına sadəlövh deyirik. İnsanın təcrübəsi artıqca, digər keyfiyyətlər azalmağa doğru gedir. Azalmasa, aradakı nisbəti qoruyub saxlasa, adına yenə sadəlövh deyirlər. Qəribədir, belə insanlar hər kəsdə müsbət emosiya yaratsa da, onun səmimiyyətindən, sevgisindən sui-istifadə etməyə çəkinmirlər. Bu, o vaxta qədər davam edir ki, həmin adamın təcrübəsi ilə digər dediyimiz keyfiyyətləri əks göstəricilərə çatır. Hə, onda həmin adamdan qorxurlar, hörmət edirlər, yeri gələndə söyürlər, əleyhinə danışırlar. Mən daim nisbətin bərabər olmasının tərəfdarı olmuşam.j
“Amma paxıllıq elədiklərim də var” – 2-ci söhbət
– Bir nəfər Sizin haqqınızda deyir ki, məziyyətlərindən biri də “elmi camiədə bir çox hallarda müşahidə edilən “elmi paxıllığın” onda olmaması”dır.
– Nə yaxşı. Amma paxıllıq elədiklərim də var. Məsələn, paxıllığımdan Rabiə əl-Ədəviyyəni uzun müddət tədqiq eləməmişəm. Hipatiyanın hər adı gələndə içimdən bir gizilti keçir. İbn Sinanın, Sührəvərdinin tələbələrinə olan paxıllığımı heç dilimə gətirməsəm yaxşıdı. Amma məni paxıl tanımırlar, qoy elə də bilsinlər.
– Paxıllıq pisdir? Fəaliyyət üçün stimul ola bilmir?
– Fəaliyyət üçün stimullar qəhətəmi çıxıb ki, paxıllığa stimul deyirik? Paxıl ayağının altına, ətrafına baxmadan yeriyən, hətta yeri gələndə qaçan adamdı. Baxır paxıllıq elədiyi obyektə. Onu nə təhlükələr gözlədiyini təsəvvür belə etmək istəməzdim. O qədər də xoş olmayan bir misal çəkim. İtlər arasında yarışma keçiriləndə yalançı bir dovşan, ya da sümük parçası avtomatik hərəkət edir. İtlər özlərini həlak edirlər ki, ona çatsınlar. Axırda qalibin qazandığı bir qab yemək olur, amma sizi inandırıram, uzun müddət həmin sümüyün həsrətini çəkir.
– Təsəvvüflə çoxdan məşğul olursunuz?
– Namizədlik dissertasiyası yazandan.
– Təsəvvüflə məşğul olanda o da adamla məşğul olur?
– Hərdən düşünürəm ki, deyəsən, birinci o mənimlə məşğul olub, yoxsa necə gəlib ora çıxardım? Bunu sonradan anladım ki, o mənimlə hələ mən orta məktəbdə ikən məşğul olmağa başlayıb. Xəbərim olmayıb, olanda artıq gec idi.
– Ağına-bozuna baxmadan?
– Bozu bilmirəm, amma heç bir işdə ağ eləmək olmaz. İfrat təhlükəli şeydi.
– Deyirlər, Quran adamdan küsə bilir. Təsəvvüfdə də belə xasiyyət var?
– Hə, qapıları bağlayır, qoyur səni küçədə. Bir dəfə Yunusun şeiri belə hal almışdı gözümdə:
Bir mən vardır məndə məndən içəri,
Bağlayıb qapıları, buraxmır məni içəri.
Sən də Mövlana sayaq gəzib dolaşıb yenə gəlib qapının ağzında büzüşürsən. O da bir gün dözmür, barışır.
– Sərrac Tusidən başladınız?
– Yox, Yunus və Nəsimidən.
– Niyə əvvəl Sərrac, sonra Mənsur Həllac?
– Bu sıralama mənə aid deyil, ona görə bilmirəm. Mənim kitablarımı nəzərdə tutursunuzsa, Həllacın kitabı Sərracdan əvvəl hazır idi, sadəcə, elmi ad almağa görə Sərracın kitabı ilk nəşr olundu. Adamda bəxt yaxşı şeydi. Sərrac Həllacdan daha qismətlidi.
– Belə bir fikir var ki, Quran araşdırmaları zamanı ayələrin nazil olma ardıcıllığı ilə oxumaq daha yaxşıdır. Təsəvvüfü də əvvəldən (xronologiya ilə) başlamaq yaxşı deyilmi?
– Quranla bağlı fikirlə razı deyiləm. Quran fizika kitabıdır, romandır nədir bəyəm, ardıcıllığı qoruyaq. Quran hikmətlər kitabıdır və bu hikmətlər bir-birindən ayrı şəkildə, bitkin haldadır. “İxlas”ı anlamaq üçün əvvəlcə “Fil” surəsini oxumaq niyə şərt olsun ki? Yaxud “Nəs” surəsini əvvəlcə oxusam, Məryəmin hekayətini anlamağıma mane olacaq? İndi dediniz, təkrar düşündüm, yenə razı olmadım. Təsəvvüfdə isə kökü öyrənmək vacib şərtdi. Onu mənimsəyəndən sonra xronologiyanı pozsan belə, həqiqət öz yerindən tərpənmir.
– “Vallah, bu xirqənin içində Allahdan başqası yoxdur”. Mənsur belə deyib? Niyə elə deyirdi?
– Yox, Mənsur Həllac deməyib, Əbu Yəzid Bistami deyib. Niyə elə deyib? Nəyi görübsə, onu da deyib. Yalan deməz.
– Amma Məhəmməd peyğəmbər «mənim qəlbim pasla örtülür və gündə yetmiş dəfə Allaha tövbə edirəm» deyib. Mənsurun iddiası təkəbbürlü deyilmi? Yeri gəlmişkən, Quranda deyilir ki, nəfsinizi təmizə çıxarmayın…
– Sualınız əcəb sandal yeməyini xatırlatdı. Bir uydurma hədis, demədiyi sözə görə ittiham olunan Mənsur və Qurandan bir ayə. Əslində, belə nəticə çıxartmaq olar ki, birini ittiham etmək üçün uydurma hədislərə baş vurublar, sonra da sözünə inandırmaq üçün “yeri gəlmişkən”, “söz arası”, “atüstü” Qurandan bir ayə gətiriblər. İnanmıram Həllacla tanış olsanız bunu onun özünə deyə biləydiniz.
– Dərviş “sərxoş” olanda hər şey deyə bilər?
– Bayaq dedim ki, ifrat hər zaman təhlükəlidir. Bunu mənə təmkin əhli Cüneyd, “sərxoş” olanda belə həddini bilən Həllac öyrədib.
– Qəzali Mənsuru qınayıb belə şəthiyyatlara görə. Deyir, qoy camaat işi-gücü ilə məşğul olsun…
– Qəzalidən başqa çoxları qınayıb. Düz deyirlər də, camaat bir qəpik pul qazanmaq qayğısında, bu da deyir, “Mən Haqqam”. Camaat yeməyə çörək tapmır, bu da deyir, “Kəbəni yıx”. Digər tərəfdən baxanda da, Həllac kiminsə yaxasından tutub demir ki, gəl mənimlə bərabər gecəli gündüzlü oruc tutub, namaz qıl. O zatən edam ayağında deyir ki, “Ay Allah, bu camaat mən biləni bilsə, məni edam eləməzdi”.
– “Mənim sevimli cizgi qəhrəmanım Baron Münhauzendir”, – demisiniz müsahibələrinizin birində. Kreativliyinə görə?
– Yox, hər çıxılmaz vəziyyətdən bir çıxış tapdığına, heç vaxt ruhdan düşmədiyinə görə.
– Bu tip Don Kixotla müqayisədə cılız deyilmi?
– Don Kixot heyranının gözündə, bəlkə də, elədi. Münhauzen heyranının da Don Kixot haqqında fikirləri yüksək deyil. Baxır, kim həmin qəhrəmanın hansı xüsusiyyətinin vurğunudur. Bəlkə, eyni şeydir? Biri onu Münhauzendə görüb sevib, o biri də Don Kixotda.
– Yazılarınızın birində deyirsiniz ki, emosiya ağılı passivləşdirən qara pərdədir. Bu, bədii ədəbiyyata meydan oxumaq deyil?
– Görünür, çoxdan demişəm, öz yadımdan da çıxıb. Maraqlıdır, bəs bu qədər vaxta qədər meydanda niyə təkəm? Meydan oxuduğum ədəbiyyat hanı?
– Amma balı emosiyalar idarə edir: onlar idrak prosesini stimullaşdırır, idrakın istənilən hərəkətini doğurur və istiqamətləndirir deyənlər də var…
– – Baxır balın sahibi kimdi… Yadıma nədənsə “Hərb və sülh”dəki bal düşdü. Orda Nataşa Rostova da var, Bolkonski də, güclü emosiyalar, həyəcan da var, dərinlikdə varlığı-yoxluğu düşünmək də. Emosiyaların hər şeyi üstələməsi müvəqqətidir, sonra o, duman kimi çəkilir, yerdə qalır idrak.
– İncəsənət adamı obrazlarla, filosof sillogizmlərlə düşünür. Fəlsəfə təxəyyülü kütləşdirmir?
– Bayaqdan “sərxoş”lardan, maddi dünyanın fövqünə qalxmış həmkarlarımı ittiham edirsiniz, indi də deyirsiniz, sillogizmlə düşünürlər. Onu kim deyibsə, görünür, fəlsəfəsi sillogizmdən ibarətdir. Mənim fəlsəfəmdə obraz da var, təxəyyül də, rasionallıq da, irrasionallıq da, təmkin də, sərxoşluq da.
– Təkcə idraka üz tutanda adam “Faust”dakı Vaqner kimi olmaz? (iraq olsun: tuk-tuk)
– O boyda dahi deyirsə, inanıram ki, olar. Necə ki, Qəzali Həllacı ittiham edir, eləcə də Vaqner və Faust üz-üzə gəlir. Neynəsin? Vaqner işi-gücü ilə məşğuldu, Faust da özünü, həqiqətini, Haqqı, nahaqqı düşünür, ölür-dirilir. Hərənin öz arşını var.
“Onlara baxanda elə düşünmək olar ki, mən bal arısıyam” – 3-cü söhbət
– Deyirlər, ibn Sina uşaq olanda oyuncağı düşüb sınıb və ilk sualı “niyə?” olub. Beləliklə, ömrü boyu “niyə?”lərə cavab axtarıb. Siz nədən fəlsəfəni seçdiniz?
– Elə o “niyə?”lərin oduna düşmüşəm. Təsəvvüfü öyrənmək istəyirdim, qabağıma fəlsəfə çıxdı. Filmdəki kimi, “oğlumu axtarırdım, dostumu tapdım”.
– Qorkinin bir qəhrəmanı deyir, fəlsəfə ilə məşğul olmaq tum çırtlamaq qədər əyləncəlidir… Elə bir o qədər də faydalıdır. Filosofluq insana kömək edirmi? Məsələn, qohumu və ya qonşusu filosof olanı xoşbəxt (ən azı qonşudan yarımış) saymaq olarmı?
– Qohum-qonşuda filosof yoxdu deyə, o sualınız cavabsız qalacaq. Qorki «Fəlsəfənin zərəri”ndən yazanda Vasilyevin dili ilə deyir. O, əyləncəli demir, maraqlı deyir. Təhrif eləməyin. Bizim dilimizdə ona iki adekvat söz var. Birinci “iynəynən kor qazmaq”dı. Düşüncə dənə-dənə, fikir-fikir mənimsənilir. Şorba deyil ki, qaşıqlayıb yeyəsən. İkincisi, “dama-dama göl olar”. Günəbaxan tumu çırtlamaqda xeyir var. Səbirlə oturmağı öyrənirsən, əlin bir işlə, başın başqa şeylə məşğul olur, Sezar kimi, ən vacibi də dənə-dənə xeyli xeyirli maddə qəbul edirsən. (gülür).
– Deyirlər ki, fəlsəfə oğlu öylü, qızı göylü yaşlı adama bənzəyir. Artıq tənha qalıb…
– Məncə, dediyiniz fikirdə qız göylü yox, köylü olmalıdır. Bizdə bir misal da var: öylü öyünə, köylü köyünə. Göylü nədi? Gələk sualın məğzinə. İndi guya mən Kral Liri xatırlamalıyam, vəfasızlar haqqında sonata deməliyəm? Demirəm. Hə, fəlsəfə tək qalıb, bəlkə, indi vaxt tapa öz işi ilə məşğul ola. Gör, neçə övlad böyüdüb ərsəyə çatdırıb. Fəlsəfə nə çiçək deyil, nə böcək, heç qoca çinar da deyil. Fəlsəfə məhsuldar, qara torpaqdır. Tapdalayırlar, əzirlər, üstündə göydələn tikib çıxıb 101-ci mərtəbədən ona yuxarıdan aşağı da baxırlar, daha nə bilim nələr. Amma o, öz işindədi. İstəyir çiçək, ya da bir toxumdan nəhəng ağac bitirir, istəyir içində qızıl, yaqut böyüdür, istəyir lap dərinliyindən neft, ya dumduru su verir, ya da od püskürür. Öz əli, öz başı. Bax belə!
-Xeyr, “köylü” deyil. Bu söz indi də kürəkən mənasında işlənir. “Kitabi-Dədə Qorqud”da var. “Güyəgü” və “göygi” kimi transliterasiya olunub. Oğlu öylü, qızı göylü – yəni oğlu evlənib, qızı isə ərə gedib.
– Bizdə, yəni Göyçədə o söz işlənmir. Eşitməmişəm. Yeni söz öyrəndim, təşəkkür. Amma mənim cavabıma bunun bir istisi-soyuğı olmadı.
– Elmlərin differensasiyası, sonradan isə bəzilərinin inteqrasiyası fəlsəfəyə nə verdi, nə aldı?
– Fəlsəfə təməldir, öz yetişdirdiyi ondan nəyi isə əskildə, nə də verə bilməz. Mən Sizdən soruşuram: bir dənə alma təsəvvür edin. O, alma ağacına nə verir? Həmin elmlər meyvə kimidirlər, yetişirlər, budağından qopub gedirlər. Sağlam olanı öz yolunu davam etdirir, çürük olanı yarı yolda qalır. İlk baxışda nəzərə çarpmayan, amma əhəmiyyətli bir şeyə diqqətinizi yönəldim. İstənilən elm, istənilən sahə, hətta şou-biznes əhli də öz sözünün ciddiliyini vurğulamaq, fikirlərini əsaslandırmaq üçün fəlsəfəyə müraciət edir, ən azından adını çəkməklə neçə ağıllı olduğunu göstərməyə çalışır. Fəlsəfə bir növ bütün sahələrin “cəddinə” çevrilib, hamı onu çağırır. Mən “cədd” deyəndə baba nəzərdə tuturam.
– Min il…, yox, çox oldu, yüz il bundan sonranı necə təsəvvür edirsiniz? Texnologiya və mənəviyyat cəhətdən. Birincinin ikinciyə nə kimi təsiri olacağını düşünürsünüz?
– Gələcəyi düşünmək, təsəvvürlərdə, xəyallarda uçmaq şakərim yoxdu. Necə olacaq? Min il qabaq necə idi, min il sonra da elə olacaq. Mənəviyyatı öldürən texnologiya deyil. Texnologiya cansız, iradəsiz bir şeydi. Mənəviyyatı öldürənlər onun yerini bir şeylə doldurmağa çalışırlar. Dovşanı öldürüb dərisinə saman təpib müqəvva düzəltmək kimi. Sual verməyin ki, niyə dovşan? İlk ağlıma gələn o oldu. Dovşanı öldürən qalıb qıraqda, samanı söyürlər. Hipatiyanı edam edib 9 əsr qadınları fəlsəfəyə, düşüncəyə yaxın buraxmayan texnologiya olub? Yoxsa “Platonik eşq” dediklərinin müəllifinin əslində qadın-filosof, Sokratın müəllimi Diotima olduğunu dilinə gətirməyən texnologiyadır? Bəlkə, bir əsrdə iki dünya müharibəsi qaldırıb insanların psixologiyasını məhv edən də texnologiyadır? Misallar, yəni müqəvvalar çoxdur, amma samanın günahı yoxdur, heç o bədbəxt heyvanlara dəyən qurğuşunun da günahı yoxdur. Sadəcə, əvvəllər həmin samanı əllə təpirdilər, indi müasir texnologiya ilə. Nəticədə müqəvvalar lap canlıya oxşayır. Günahkarı düz tanıyın. Nə çox danışdım?!
– 30 il bundan sonra ailə institutunun dağılacağını iddia edənlər var…
– Eləsinlər də. Gedib Marsda su tapıb orda yaşayacağını iddia edənlər də var. Bilirsinizmi, olmayacaq, yaxud qorxulu, təhlükəli bir şeyin olması üçün atılan ilk addım həmin iddianı qaldırmaq və onu tirajlamaq əsas şərtdir. Tədricən hər kəs inanacaq və o, həyata keçəcək. O iddia Sizə aid olmasa da, Siz indi onu tirajlayırsınız. Mən Sizə qoşulmayacam.
– İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra qəddimiz düzəldi. Bu qələbədən sonra Azərbaycan başqa Azərbaycan olacaq deyə ümid edirdik. Bunun ilkin şərtləri var, amma nəticələri varmı, olacaqmı? Olacaqsa, nələr olacaq?
– Azərbaycan niyə başqa Azərbaycan olsun axı?! Bir anlıq dediyinizi nümunə ilə Sizə təkrar çatdırım. Bu Azərbaycanın oğlu Vətəni üçün canından keçir, qələbə qazanır. Mən də ümid edirəm ki, indi mən başqa (!) Azərbaycanda yaşayacam?! Həmin övladı yetişdirən Vətənin nəyə dəyişməsinin arzusundayam?! Səbəb dediyiniz əslində Azərbaycanın çox gözəl bir Yurd olduğunun sübutu oldu. Üzdə haramlar, nadanlar gəzsə də, mahiyyətdə halal, müdrik bir Xalqımızın olduğunu xatırlatdı. Dəyişim kimə oxşayım? Gül kimi orijinal, qədim tarixə, mədəniyyətə, gözəl dilə, hikmətə sahibəm, gedim kimi yamsılayım?!
– Yamsılamaq mənasında demədim. Əksinə, məğlub olanda qalibləri yamsılamaq ehtimalı yüksəkdir. İbn Xəldun deyir, məğlub xalqlar onlara qalib gələnləri yamsılayır (yeri gəlmişkən, bu fikir Qurandan qaynaqlanır). Biz qalib gəldik. Özümüzə hörmətimiz artmalı, şəhid və qazilərimizin fədakarlaığı hər kəsi öz sahəsində daha çalışqan olmağa həvəsləndirməli deyilmi? Yeri gəlmişkən, Lev Qumilyov deyir ki, etnos kataklizmlərdən salamat çıxanda passionar qızışma (перегрев) dövründəkindən daha böyük uğurlar qazanır. Bunu nəzərdə tuturam…
– Bunu qəbul edirəm. Son illər avropalaşma, müasirləşmə adı ilə təqlidçilik artmışdı. Ümid edək ki, o ənənə zəifləyəcək. Mən də elə düşünürəm ki, bu qələbədən sonra yaradıcılıq enerjisi aşıb daşacaq və yaradılan daha çox milli ruhda, yüksək mənəvi dəyərlərə həsr olunacaq. Bunu 2-3 il sonra görəcəyik. İndi nə isə demək tezdi.
– Çox yazırsınız? Niyə? (az yazıram desəniz də, eyni sual veriləcək)
– Cavabın əhəmiyyəti yoxdursa, niyə belə sual verirsiniz? (qaşlarını çatır) Hər şey nisbidir. Deyilənə görə, İbn Sina 450 əsər yazıb, onun ancaq 270-si bizə çatıb, Bağdad alimləri Mühyiddin İbn Ərəbinin biblioqrafiyasını tərtib ediblər – 500 səhifə, Şihabəddin Sührəvərdi cəmi 37, Eynəlqüzat Miyanəci isə 32 il ömür yaşayıblar, ancaq onlar fəlsəfə tarixində iz qoyan əsərlər yazıblar. Onlara baxanda mən nəinki az yazıram, ümumiyyətlə, papağımı günə yandırıram. Amma eləsi də var ki, yalnız namizədlik və doktorluq tədqiqatı yazır, sonra da başı qarışır elmi adları almağa. Onlara baxanda elə düşünmək olar ki, mən əməli-başlı bal arısıyam.
– Hansı meyvəni daha çox xoşlayırsınız? (hərəsinin öz yeri var tipli cavab verəcəksinizsə, əlavə sual: Evdə hərəsindən bir səbət olsa, hansı tez qurtarar?)
– (Düşünür) Əvvəllər mandarin idi. İndi çiyələk olar. Narı yeməyə baslayanda dayanammıram. Əlimdən almaq lazımdı. Zəhləm banandan gedir. Aha, tapdım. Gilas olsa, tez bitər.
– Sıra ilə sadalayım. Belə bir mənzərə alınır: Qonaqlığı və kampaniyaları sevir, insanlarla dil tapmağı yaxşı bacarır. Şən və qonaqpərvərdir. Heç kəsin paxıllığını çəkmir, xırda şeylərə görə əsəbiləşmir (çiyələk). Bu şəxsə borc vermək olmaz (nar). Yumşaq xasiyyətli, xoş rəftarlı və rəhmlidir. Özünü başqalarının naminə qurban da verə bilər. Uşaq kimi safdır. Kiçik sürprizləri və heç kəsi inçitməyən dəcəllikləri sevir (gilas). Eləsinizmi?
-Yaxşı şeyləri seçib yazdınız. Kim yox deyər? (gülür) İnsanın necə olmağını özü bilməz ki. Ətrafımdan soruşsanız, biri deyəcək rəhmlidi, o biri deyəcək, zalım, biri deyəcək sürprizləri sevir, biri deyəcək qətiyyən arası yoxdu. Hər biri də haqlıdı. Qısası, mən meyvə səbəti ilə xarakterizə olunan biri deyiləm!
– Hansı bürcdənsiniz?
– Demək çətindi. Çünki ad günüm ildə iki dəfə olur: yayda və payızda: de-yure və de-fakto. Kimsə məni xərçəng kimi təbrik edir, bir başqası da əqrəb kimi. Hər ikisi qəbulumdu.
– Buğa bürcündən olmadığınız üçün çox üzülürsünüz?
– Elə bürc də var?! Mənə elə gəlir, başqa bürclərin qəbul etmədiyi, donkixotsevərləri, israrla payızın müdrikliyini qəbul etmək istəməyənləri, rənglər arasında ayrı-seçkilik salanları, tərsa qızlarının ətəyindən tutub kəlisa axtaranları yığıblar bir yerə, buğa adlı bir bürc yaradıb bağışlayıblar onlara ki, qoy sevinsinlər. Mən paxıl deyiləm, onların da haqqı var sevinməyə.
– Arzu olunan, amma vermədiyim sual varmı? Varsa, hansıdır?
– Arzu olunsa, verərdiniz. Verməmisiniz, deməli, verilməməyi məsləhətdi. Sabir demiş, “Səs salma, yatanlar oyanar, qoy hələ yatsın”. İndi biz də yatan sualları oyatmayaq.
– Mənə sualınız?
– Bayaq meyvələrdən danışdınız, amma mandarin qaldı axı, demədiniz. Maraqlıdı, əvvəllər necə olmuşam ki, sonralar kamilləşib meyvə səbətinə dönmüşəm?! (gülür)
– Ətraflı cavablara görə sağ olun. Mandarinin sirrini açmaq üçün xüsusi icazə – lisenziya tələb olunur. Baha olduğu üçün ala bilmirəm.
-Mən də Sizə təşəkkür edirəm.
“Azərbaycanda fəlsəfə Heydər Hüseynovun adı ilə bağlıdır” – Ağarza Həsənli ilə (2019)

Bir millətin identikliyini qoruması üçün onun mütləq öz hikməti, öz fəlsəfəsi olmalıdır. “Xalqı fəlsəfəsiz qoymaq, məscidi axundsuz qoymaq kimi bir şeydir”, – deyən filosoflar da fəlsəfənin çox mühüm və önəmli olduğunu bildirirdilər. Fəlsəfə çox dərin bir elm olduğundan onu nəinki tələbələr, hətta müəllimlər də çətinliklə qavraya bilir. Bu halda bəzi müəllimlər fəlsəfəni məhz özlərinin başa düşdükləri şəkildə tələbələrə öyrədirlər.
Fəlsəfə fənninin ölkəmizdə nə zamandan tədris edildiyini, onun tələbələr üçün önəmini və bu kimi bir çox suallara cavab tapmaq üçün şərqşünas alim, fəlsəfə elmləri doktoru Könül Bünyadzadənin 24media.az-a verdiyi müsahibəni oxuculara təqdim edirik:
– Fəlsəfə dərsləri ölkəmizdə nə zamandan tədris edilir?
– Filosoflar deyirdilər ki, bir xalqı və ya bir milləti məhv etmək istəyirsənsə, onun təhsilindən fəlsəfəni çıxarmaq lazımdır. Buna görə, Sovet dövründə fəlsəfə mütləq tədris edilirdi. Fəlsəfənin tədrisi təbii ki, o dövrdə bəlli çərçivələr, konkret mövzular üzrə öyrədilirdi. Yəni, söhbət Marksizm və Leninizmdən gedirdi.
Dini inancların kökündən vurulması üçün ateizm təbliğ olunurdu, yəni həmin dövrdə bizə qərbdən gələn fəlsəfə də dəyişdirilmiş şəkildə tədris edilirdi. Məsələn, həmin vaxtlar bizə Hegel, yaxud Fixte, Kant, hətta şərq fəlsəfəsindən kimsə öyrədilirdisə o, mütləq həmin Marksizm və Leninizm çərçivəsinə salınırdı. Bu şərt idi və buna mütləq riayət olunmalı idi. Bu çərçivədən kənara çıxanda, məsələn kimsə Hegeli orijinaldan oxumaq istəyirdisə bunu az qala cinayətə bərabər tuturdular.
Həmin şəxs mütləq ideologiya çərçivəsində oxumalı idi ki, Marksizm, Leninizm ideologiyasına xələl gəlməsin.
Amma bilavasitə Azərbaycanda fəlsəfə Heydər Hüseynovun adı ilə bağlıdır. Məhz H.Hüseynov Elmlər Akademiyasında vitse-prezident olandan sonra Fəlsəfə İnstitutu yaradıldı, fəlsəfə dərsləri ali məktəblərdə tədris olunmağa başladı. Bu baxımdan fəlsəfə camiyəsi H.Hüseynova çox minnətdardır. Çünki məhz o, milli kimliyi qorumaq ənənəsini yaşatdı.
– Ümumiyyətlə, din fəlsəfəsi anlayışı nədən ibarətdir?
– Bu çox vacib məsələdir. Bizim Allaha, peyğəmbərlərə inancımızı, namaz qılmağı və s. din öyrədir. Bu dinin predmetidir. Dinin fəlsəfəsi isə dini dərk etməkdir. Məsələn, Qurani-Kərimdə tez-tez işlənən bir sual var: “Heç düşünürsünüzmü?” Əgər burada dinin fəlsəfəsindən söhbət gedirsə, məsələ dinin dərk edilməsidir. Sadəcə inanmaqla dərk edərək inanmaq çox fərqlidir.
Mən tez-tez İslamı qəbul edən avropalılarla və eyni zamanda ərəblərlə rastlaşıram, onlarla ünsiyyətdə oluram və onların arasında çox böyük fərq görürəm.
Bir ərəb anadan olandan müsəlman kimi doğulur, onun dini atasından miras kimi qalır və o, bunu bəzən yük kimi daşıyır. Bəzən də öz dininə için-için nifrət edir. Çünki dərk etmir, mahiyyətini anlamır. Amma bir fransız oxuyur, dərk edir, Qurani-Kərimin bütün hikmətini qəbul edir, yalnız ondan sonra müsəlman olur. Sonra isə onu öz dinindən çıxarmaq qeyri-mümkün olur. Çünki o inanıb və dərk edib. Bir sözlə, din fəlsəfəsi dinin hikmətini dərk edərək öyrənilir.
– Fəlsəfədə varlıq problemi dedikdə nə nəzərdə tutulur?
– Varlıq problemini lap əvvəldən idrak problemi ilə bərabər tutublar. Dekartın sözləri ilə desək: “Var olduğumuzu dərk etmək üçün düşünməliyik”. İnsanı maraqlandıran ilk şey onun varlığı olmalıdır. İdrak prosesi bir çevrədir, bir nöqtədən başlayır, çevrə cızılır və həmin nöqtəyə təkrar olaraq qayıdır. Nöqtədən başlanan nöqtədə də bitir, amma çevrə cızılandan sonra.
Bu yolda ünsiyyət çox vacibdir, lakin kimlə və ya nə ilə ünsiyyət. Məsələn, dəmir su nəm ilə ünsiyyətə girəndə dəmir paslanır və çürüyür. Amma dəmir zindan və çəkic ilə ünsiyyətə girəndə ortaya qılınc çıxır. Yəni insan öz varlığını düşünəndə mütləq kimlə ünsiyyətdə olduğunu, həqiqəti harda axtarmalı olduğunu da fikirləşməlidir. Biz öz varlığımızı düşünə-düşünə öz şəxsiyyətimizi qurmağa başlayırıq. Nə qədər mükəmməl şəxsiyyət quracağımız bizim idrakımızdan, öz varlığımızı necə dərk etdiyimizdən asılıdır.
– Bəzi müəllimlər isə varlıq problemi dedikdə məhz Allahın var olması problemini nəzərdə tuturlar. Sizcə bu düşüncə doğrudur?
– Əgər bir müəllim tələbəsinin beynini öz bildiyi kimi, öz düşüncəsi çərçivəsində saxlamağa çalışırsa bu, həmin müəllimin bədbəxtliyidir. Heç bir müəllim tələbəni məcbur edə bilməz ki, sən mənim kimi düşünməlisən. Çünki hər kəsin bir bilik çərçivəsi var. Müəllim yalnız tələbəyə onun öz bilik çərçivəsini qurmağı öyrədə bilər. Əgər bir müəllim tələbə ilə Allahın var olub-olmaması məsələsini müzakirəyə qoyursa, elə həmin müəllimin özünün o suala cavabı yoxdur və çalışır ki, bunu həmin tələbə vasitəsilə öyrənsin. Amma istənilən müəllimin ilk missiyası tələbəsinə öz düşüncə çərçivəsini qura bilməyi öyrətməkdir.
– Bir çox hallarda müəllimlər tələbələrə fəlsəfə dərslərində məhz şəxsi dini biliklərini aşılayırlar. Bu nə dərəcədə doğrudur?
– Qeyd etdiyim kimi bu doğru hal deyil. Ancaq bir nüans da var ki, hər müəllim dərs deyəndə öz şəxsi düşüncəsindən, şəxsi inancından çıxış edir. Yəni mən Allaha inanıramsa, bu özünü mənim danışığımda mütləq bildirəcək və ya əksinə inanmıramsa, yenə də mənim inamsızlığım öz nitqimdə bunu bildirəcək. Amma o müəllim yaxşı müəllim olur ki, tələbəsinə düşünməyi öyrədir. Savadlı müəllim həm də bir az psixoloqdur. Deməli, tələbəsinin nəyə qadir olduğunu da görməlidir. Yaxşı müəllim bir az da zərgərdir, yəni tələbə müəllimin qarşısına saf, qiymətli bir daş kimi gəlir. Müəllimin borcudur ki, onu cilalasın, qiymətli daşa çevirsin. Bu halda hər müəllim öz tələbəsinə bir zərgər gözü ilə baxmalıdır. O fikirləşməlidir ki, görəsən bunu necə cilalasam gözəl bir qiymətli daşa çevrilər. Həmin qiymətli daş ki, sonradan öz millətinin xəzinəsində bir sərvətə çevrilir.
2019
https://yarpaq.az/az/azerbaycanda-felsefe-heyder-huseynovun-adi-ile-balidir-msahibe/
“Tolerantlığın, xoşgörünün, qarşısındakına hörmətin yolu ilk növbədə özünə və öz dəyərlərinə hörmətdən keçir” – Sevinc Mürvətqızı ilə
Müsahibimiz fəlsəfə elmləri doktoru Könül Bünyadzadədir. Gənc alimlə söhbətimizin məğzini müsahibimizin əsasən dini və milli tolerantlığa fəlsəfi aspektdən yanaşması, millət olaraq inkişaf və tərəqqimizin milli və dini özünüdərkdən keçməsi tezisinin müdafiəsi təşkil edir.
– Könül xanım, hazırda Avropanın və Amerikanın demokratiyanın ən üstün dəyərlərindən biri kimi təbliğ və təqdim etdiyi tolerantlığın mahiyyətcə nədən ibarət olduğunu, bir filosof kimi, sizin nöqteyi-nəzərinizdən dinləmək maraqlı olardı.
– Tolerantlıq termini bizə Qərbdən gəlib. Mənası dözümlülük deməkdi. Bəs bizim xalqımızın adına bağlanan nədir? Bizim xalqımıza daha çox qonaqpərvərlik, türkcə desək, xoşgörülük, qarşısındakına yüksək səviyyədə, özündən də artıq hörmək etmək xasdır. Əslində tolerantlıqla saydıqlarım arasında fərqlər də vardır. Bir var sən kiməsə dözürsən, onunla eyni yerdə mövcud olmağı qəbul edirsən, bunu sənə qanun diktə edir, dövlət tələb edir. Bir də var sən qarşındakı insanı bütün mənfisi və müsbəti ilə birgə qəbul edib ona hörmət edirsən, ona xoş baxırsan. Bu, bizdə hələ qədimdən mövcud olan anlayışdır. Qədimdən bəri bizim ayrıca qonaq otağımız, qonaq gələndə xüsusi bişirdiyimiz yeməklər, qonaq üçün ayrıca qab-qacaq, yorğan-döşək olardı. Bu, hələ də əksər Azərbaycan ailələrində qalmaqdadır. Bu, tolerantlıq deyil, tolerantlıqdan artıq bir münasibətdir. Dövlət bunu bizdən tələb eləməsə də, biz çalışırıq ki, gələn qonağın dilində danışaq. Təsadüfi deyil ki, indi də biz rus gələndə rus dilində, ingilis gələndə də ingiliscə danışmaq istəyirik, hətta onların istədiyi bir səviyyədə danışmağa can atırıq. Hətta bunun üçün öz dəyərlərimizi də kənara çəkməyə, arxa plana keçirməyə hazırıq. Yəni bu, bizim qarşıdakına olan hörmətimizdir.
– Bəziləri isə bu situasiyanı milli özünüdərkin aşağı səviyyəsi kimi qiymətləndirir…
– Bəli, çünki biz hərdən ifrata varırıq. Burada əsas bir cəhət mütləq yadda saxlanmalıdır, bunu hətta bir kredo, şüar olaraq yazıb yapışdırmaq lazımdır ki, öncə özümüzü kifayət qədər güclü bilib, özümüzü kifayət qədər dərk eləmiş bir səviyyədə hiss eləyəndən sonra artıq qarşımızdakını rahatlıqla qəbul edə bilərik. Biz əvvəlcə bilməliyik ki, biz kimik, dəyərlərimiz, həqiqətlərimiz hansıdır ki, bunların yanında gələn yenini hansı səviyyədə ağırlayıb-uğurlamalısan? Gələn yeni hansı hörmətə layiqdi? Su nə qədər duru olarsa, ona əlavə olunan ən xırda nəsnə belə görünür. Ağ köynək üzərindəki kiçicik bir ləkəni də həmən görmək mümkündür. Yəni özümüz-özümüzü o dərəcədə tanımalıyıq ki, gələn yeninin mənfisini, müsbətini görərək dəyər verə bilək. Belə olmazsa, yenini qəbul edərkən öz dəyərlərinlə birgə onun içində itib-batarsan.
Bəzən alimlərimiz sırasında da olur, bəzən lap sıravi vətəndaşlar arasında da bu olur, həmən özgədən gələnin yüksək olduğunu qəbul edir və çalışır ki, onun kimi danışsın, onun kimi hərəkət eləsin, onun dəyərlərini qəbul edərək yaşasın. Nəticədə nə olur? Öz dəyərləri də itir. Təsadüfi deyil ki, hal-hazırda müəyyən gənclik yetişir ki, məhz Qərb dəyərlərini daha üstün görür və çalışır, özünü ona kökləsin.
– Bu, həm də daha çox kor-koranə təqlid formasında özünü göstərir.
– Doğrudur. Bəli, bu artıq təqliddir. Görkəmli mütəffəkkir Cübran da deyir: “Təqlidçililk ayrı-ayrı xalqlardan götürülmüş hissələrdən özünə yamaqlı paltar tikməkdir”. Yəni, kor-koranə təqlid edənlər sanki yamaqlı bir paltarla yüksək səviyyəli bir xalqın qarşısına çıxmağa hazırlaşırlar. Səliqəli avropalı təbii ki, “yamaqlı” paltarda olan birini qəbul etməyəcək. Deməli, çarə milli özünüdərkdir. Yəni, sən özünü bir millət olaraq nə qədər dərindən dərk eləsən, bir o qədər sənin özünə inamın, hörmətin artır. Öz dilinə, mədəniyyətinə, dininə hörmətin olursa, təbii ki, bu kor-koranə yox, dərk olunmuş bir hörmət olur, digər xalq da hörmətlə yanaşmağa başlayır. Bu gün almana, ingilisə onların fəlsəfəsini çatdırmaq maraqlı deyil. Onlara maraqlıdır ki, sənin özünəxas, spesifik nəyin var, sən ona özündən nə çatdıra bilərsən? Fikir verirsinizmi, hardasa tolerantlığın, xoşgörünün, qarşısındakına hörmətin yolu ilk növbədə özünə və öz dəyərlərinə hörmətdən keçir. Məhz özünə hörmət edən birisi özünə hörmət etdirməyi də bacarır. Bu gün bizim gəncliyimizin hansısa qismi Qərbə bənzəməyə nə qədər çox çalışırsa, bir o qədər aşağı gedir. Çünki özünü də unudur, kökünü də unudur. Kökünü unudandan sonra isə olur bir alaqotu. Mən həmişə öz kökündən imtina edən gəncləri alaqotuna bənzədirəm. Unutmayaq ki, alaqotunu əvvəl-axır təmizləyib atırlar.
– Dediyiniz qismi kosmopolit adlandıranlar, qloballaşma meylləri ilə əlaqələndirənlər də var…
– Hər şeyin əvvəlcə mahiyyətini dərk etmək lazımdır, nədir kosmopolitizm, nədir qloballaşma? Bunlar nəyə xidmət edir? Bunların əvvəlcə mahiyyətini anlamaq lazımdır ki, nəyə xidmət etməyə hazırlaşırsan? Özünə aid olanı kənara itələyib axına qoşulmağa can atanlar itib-batmağa məhkum olurlar. Qloballaşma bir seldir, gəlir və yuyub aparır. Qloballaşmaya qoşulanların bir qismi orada “böyük balıqlara yem olur”, yəni daha yüksək səviyyəli xalqları maddi resurslarla, həmçinin düşünən beyinlərinlə yemləməyə başlayırlar. Beləliklə də istifadə obyektinə çevrilirlər. Belələrindən ancaq tükənənə qədər istifadə edirlər, sonra isə onu kənara qoyaraq yeni bir istifadə obyekti axtaracaqlar. Əgər özündən nə isə həmin qloballaşmaya verə bilirsənsə, onda bu gün olmasa da, sabah təqribən onlarla bir səviyyəyə yüksələ bilərsən, ən azından səninlə hesablaşmağa başlayacaqlar. Bu baxımdan, istər kosmopolitlik, istərsə də ümumbəşərilik milli özünüdərkdən başlayır. Ayağının altı nə qədər möhkəm olsa, bir o qədər yuxarı qalxarsan. Yəni, sən qloballaşma selinə qarşı hazırlıqlı olmalısan.
– Bu gün biz millət, cəmiyyət olaraq milli dəyərlərimizlə buna hazırıqmı?
– Burada təbii ki, hər şey nəzərə alınmalıdır. Bu gün gəncliyi çox qınayırlar ki, Qərbə meyllidir. Qınayanların biri də özüməm hardasa. Amma burada bir incə məqam da var. Əvvəla, biz kimdən nümunə götürürük? Biz böyüklərimizdən nümunə götürürük. Bizim böyüklərimiz elə bir quruluşun qurucuları, yetirmələri idi ki, onda bir ideologiya var idi, hər kəs nə üçün yaşadığını bilirdi, hər kəs əməyinin nə dərəcədə dəyərləndiriləcəyini bilirdi. Azərbaycan artıq müstəqil dövlət olaraq dünyada gedən ümumbəşəri proseslərə qoşulub. Və bu gün Azərbaycan müəyyən sərhədlərlə məhdudlaşsa da, dünyada baş verən qlobal proseslərin içindədir. Yəni, bu gün Azərbaycanda hər bir evdə Avropada gedən prosesləri çox rahatca izləyə, oradan dərs götürə bilirlər. Bu gün bizim gənclərimizi daha çox kabel televiziyalarının verilişləri tərbiyələndirir, nəinki öz atası-anası. Nəticədə ata-ana gözləmədiyi bir övladla qarşılaşa bilir. Deməli, valideynlərlə yanaşı, gənclərin də üzərilərinə böyük məsuliyyət düşür.
– Həzrət Əlinin dediyi kimi, uşaqlar valideynlərindən daha çox zəmanələrinə bənzəyirlər…
– Bəli, məhz öz zəmanələrinə bənzəyirlər. Bu sanki təbiətin qanunudur. Həzrət Əli həm də deyirdi ki, övladlarınızı daha çox gələcək üçün tərbiyə edin. Yəni bu baxımdan bizim gəncliyimiz bu gün özündən əvvəlki nəsilə bənzəyə bilmir, çünki əvvəlki nəsil özünü daha əmin hiss edirdi. Bəs yeni dövrdə bizim gənclərimiz kimə bənzəsinlər? Deməli, onların öz üzərlərinə düşür ki, özlərini axtarsınlar. Amma harada axtarsınlar? Bunun məsuliyyəti isə bizi düşünən ustadlarımızın üzərindədir. Əsasən, filosoflarımız, ədəbiyyatçılarımız, şair və yazıçılarımız, ziyalılarımız düzgün obyektlə, bədii təsvirlərlə, məhz düzgün seçilmiş mövzularla gəncləri yönəltməlidirlər. Kosmopolit olmaq istəyən yenə də kosmopolit olsun, amma kökünü dərk edərək. Kökündən ayrılmadan kosmopolit olmaq lazımdır. Bu gün mütaliə problemi də var. Əgər gənclər az oxuyurlarsa, bu o deməkdir ki, öz mədəniyyəti, milli düşüncə tərzi, milli adət-ənənələri ilə tanış deyillər. Bu o deməkdir ki, onda heç öz cəmiyyətini də tanımır, deməli, heç özünü də tanımır. Oxumaq bizə özümüzü göstərən aynadır. Burada təbii ki, nə oxumaq da böyük önəm daşıyır.
– Bu gün Avropadan bizə külli-miqdarda saxta dəyərlərlə yanaşı, ədəbiyyat axını da var. Bu günlərdə məşhur hind mütəfəkkiri Rabindranat Taqoru oxuyurdum. Çox qəribədir, Taqor artıq ömrünün sonlarında belə bir yazı yazıb ki, bizə Qərbdən – İngiltərədən mədəniyyət gələndə çox sevindik ki, bizə işıq gəldi. Sonra mən yavaş-yavaş gördüm ki, bu, işıq deyilmiş. Bu işığı biz öz daxilimizdə də tapa bilərdik. Sonra mən gördüm ki, ingilislər çıxıb gedəndən sonra Hindistanda, buralarda ancaq xarabalıq və uçqunlar qalıb.
Taqorun əvvəlki əsərlərində Qərb barədə daha fərqli şeylər yazılıb, filosof onda Qərbi sivilizasiya, mədəniyyət ilə birgə assosiasiya edir, ancaq həyatının sonunda bir həqiqəti dərk edir və yazır: “Mən gedirəm, ancaq ümid edirəm ki, Hindistan özünün enerjisini yenidən qaldıra, dirçəldə biləcək”. Bunu çox böyük bir ürək yanğısı ilə yazırdı. O da öz gənclərinə müraciət edərək bildirir ki, Qərbdən sivilizasiya adı ilə bizə sırınanlar mədəniyyət deyil, ancaq tör-töküntüdür. Yəni, fikir verin, Qərbin bu gün özündə dəyər verdiyi ədəbiyyat, filmlər bizə ixrac etdikləri ilə eynidirmi? Təkcə ondan götürün ki, hətta adi bir qida məhsulunu da onlar iki cür istehsal edirlər: özləri üçün və xaric üçün. Hətta üçüncü dövlət və Afrika üçün olanlar belə fərqlidir. Eyni tendensiyanı onlar mədəniyyətdə də edirlər. Elə bunlardan görmək olar ki, əsl mədəniyyəti özləri üçün saxlayıb bizə tör-töküntü ötürürlər. Bunu görmək lazımdır. Bunun nə dərəcədə tör-töküntü, yaxud həqiqi mədəniyyət olmasını görmək üçün müqayisə obyekti lazımdır. Həqiqət müqayisədə üzə çıxır. Mənsur Həllacın bir sözü var: “Ancaq qara baramanın nisbətində ağ ipəyi görmək mümkündür”. Təhlil etməyi bacarmaq, analiz qabiliyyətini inkişaf etdirmək, bunun müqabilində də nəyin üstün olduğunu görməyi bacarmalısan. Bunun üçün mükəmməl təhsil, düzgün yönəldilmiş mütaliə vasitəsilə özünüdərk olmalıdır. Mütaliənin, ədəbiyyatın da önəmi böyükdür. Bu gün yüz cür ədəbiyyat çap olunur və hər kəs də özününkünün məhz ədəbiyyatın mərkəzi olduğunu diqtə etməyə çalışır. Bu gün sivillik adı altında elə “dəyərləri” qəbul etdirməyə çalışırlar ki… Əgər bu “dəyərlər” milli soy- kökü unutdurmağa xidmət edirsə, insanı vasitəyə çevirirsə, onda buna necə yol vermək olar?
– Dəyərlərdən söz düşmüşkən soruşum, milli və dini dözümlülüklə bağlı keçirilən elmi konfrans və tədbirlərdə də tez-tez vurğulanır ki, tolerantlıq bizə kənardan aşılanan dəyər deyil, bu, bizim qanımızdadır, həyat tərzimizdir. Sizcə, bu həyat tərzi hansı dəyərlər əsasında formalaşaraq bu günə gəlib çıxıb?
– Əvvəla bu, bizim dinimizdən – islamdan gəlir. Dini xoşgörülük islamın nəticəsində yaranıb. Bir də bu təbii ki, bizim milli ruhumuzdan qaynaqlanır. Bizim güclü, əzəmətli tariximiz var. Türkçülük tarixini, qəhrəmanlıq silsiləsini nəzərdə tuturam. Güclü bir xalq həmişə qarşıdakına ədalətlə və xoşgörü ilə yanaşır. Çünki o, böyükdür. Biz türk olaraq həmişə böyük olmuşuq. Bu baxımdan bizə yıxılanı kəsməmək, zəifə əl tutmaq, düşmənin övladını götürüb saxlamaq kimi nəcib keyfiyyətlər xasdır.
– Fərman Kərimzadənin “Axırıncı aşırım”ında olduğu kimi, düşmənə öz ailəsinin namusunu etibar etmək də həmçinin…
– Bəli, hətta düşmənlik də ədəb-ərkan çərçivəsində olmalıdır. Xalq olaraq öz gücünə arxayın olduğu üçün o mərdliyi qarşıdakına da aşılamağa çalışır. Bu, milli ruhdan gələn bir gücdür. Güclü olan həmişə zəifə qarşı mərhəmətlə yanaşır. Digər tərəfdən, bu, islamla əlaqədardır. İslamı tənqid etmək istəyənlər onun daha çox qorxu tərəfini qabartmağa çalışırlar, sevgi tərəfini yox. Amma gəlin diqqət edək, Qurani-Kərimdə sevgi sözü qorxu ilə yanaşı işlənib. Yəni, saysaq, Qurani- Kərimdə qorxu ayələri heç də sevgi ayələrindən artıq deyil. İslam daha çox sevgi dinidir. Sadəcə olaraq, bəzi insanlar qorxmaqla, bəziləri isə sevgi ilə islah olunur. Bu da insanın özündən asılıdır. İnsan Allahını tanıyırsa və Allaha nisbətdə özünü görürsə, o dərəcədə o ya sevgiyə, ya da qorxuya yaxınlaşır. Müqəddəs kitabımızda da qorxu o kəslərə aşılanır ki, onlar günaha meyillidirlər. İndi sual olunur? Niyə qorxu ayələrini dillərinə gətirirlər, amma sevgi barəsində olan ayələrdən danışmırlar. İslamda sevgi ilə yanaşı həm də mərhəmət, dözümlülük aşılanır. İslamda vurğulanır ki, sənə qarşı ədalətsiz olandan qisas ala bilərsən, amma almasan, bağışlasan daha yaxşıdır. Qurani-Kərimin aşılandığı ən böyük tolerantlıq “kafirlər” surəsində öz əksini tapıb: “Mən sizin ibadət etdiklərinizə (bütlərə) ibadət etmərəm! ? Siz də mənim ibadət etdiyimə (Allaha) ibadət etməzsiniz!… Sizin öz dininiz var, mənim də öz dinim! Elə isə sizin dininiz sizə, mənim dinim də mənə!” Bundan artıq xoşgörü ola bilərmi? Amma bir məsələ də var ki, bu cür xoşgörü bəzən həddindən artıq olanda bizə ziyan verib. Qlobal səviyyədə götürsək, müsəlmanların ən çox əzilən bir ümmət olmasından başlamış, ermənilərin Qarabağda yerləşdirilməsinə qədər olan məsələləri nəzərdə tuturam. Çünki hər dəfə İslama riayət edərək qarşıdakına daha çox tolerant yanaşırıq, çox vaxt da bundan sui-istifadə ediblər və edirlər. Yaşadığımız ölkə bir neçə xalqı özündə birləşdirir. Dövlətin özündən gələn bir xoşgörü ilə hər bir xalqa, etnik qrupa həm hörmət, həm də yüksək münasibət var. Azərbaycanda hansısa xalq o birinin yanında aşağılanmır, nə də əksinə. Bu baxımdan burada dövlətin tolerantlığının nəticəsidir ki, burada hər bir xalq özünü rahat hiss edir. Hələ üstəlik, yad ölkələrdən gələnlər də Azərbaycandakı rahatlığı, qonaqpərvərliyi, yerli xalqın istiqanlılığını, özündən yuxarı başa keçirtməyini görür, ona görə də bura gələn bir daha gəlmək istəyir, hətta burada qalıb yaşamaq, bizneslə məşğul olmaq istəyənlər də az olmur. Bu məhz dövlət tərəfindən yaradılan tolerantlıqdır. Bu gün ictimai həyatın demək olar ki, bütün sferalarında tolerantlıq özünü balanslaşdırılmış şəkildə göstərir. Nəzərə alaq ki, Azərbaycanın əhalisi əsasın türk kökənlidir. Türk kökənli olduğumuzdan təsadüfi olaraq söz açmadım. Bizim tolerantlığımızın bir kökü də soyumuzun türk olması ilə bağlıdır. Məhz türk olaraq böyüklüyümüzdən irəli gəlir ki, Azərbaycanda ləzgi də, talış da, kürd də, inqiloy da, digər millətlərin nümayəndələri də özlərini rahat hiss edirlər. Çünki burada baza möhkəmdir, heç kəs də burada narahatlıq keçirmir.
– Sizin tədqiqat istiqamətiniz həm də milli özünüdərk problemləri ilə bağlıdır. Bu barədə söz açmağınızı istərdik.
– Buna misal olaraq Fransaya diqqət yetirək. Burada milli özünüdərk o qədər yüksəkdir, öz millətinin dəyərlərini o qədər yüksək qiymətləndirirlər ki, hansısa kənar bir qüvvənin buna qarışıb bunu korlamasını istəmirlər. Onlarda demokratiya var, amma özləri üçün, bizim üçün yox. Burada hardasa Qərbin eqoizmi də üzə çıxır. Yaxud alman xalqı özünə o qədər yüksək dəyər verir, adı çəkiləndə o qədər qürur hissi keçirir ki, bunun yanında hansısa üçüncü bir xalq gəlib ona yeni bir mədəniyyətmi öyrədəcək? Ona görə də bunların devizi belədir: mən o qədər yüksəyəm ki, mənə xidmət olunmalıdır. Və uzun əsrlər boyu bir çox ölkələr Qərbə xidmət ediblər, Qərbin müstəmləkəsi olublar. Ona görə də bu gün də Qərb elə hesab edir ki, Şərqə sivilizasiya verib. Hazırda Malayziya, İndoneziya, Hindistan, hətta Yaponiya kimi ölkələrdə də yüksək səviyyəyə qalxmaq o deməkdir ki, deməli, sən Qərbdə təhsil almısan.
– Biz unuduruq ki, tarixlə yaşamaq olmaz. Bu təkcə türklərə yox, müsəlman xalqlarına aid bir anlayışdır, biz keçmişlə yaşayırıq. Bizim tariximiz zəngin olub, şanlı olub. Biz arxaya baxa-baxa gedirik. Ancaq onu da unutmayaq ki, arxaya baxa-baxa gedən nə ayağının altını görmür, nə də qarşısını. Bu ona gətirib çıxarır ki, Babək, Koroğlu, Qaçaq Nəbi nəsli deyə-deyə, fəxr eləyə-eləyə bu günümüzü yaddan çıxarırıq, bu günümüzü dərk eləyə bilmirik. Axı inkişaf getməlidir. Su da axmasa iylənər. Düşüncə tərzimiz də inkişaf etməlidir, inkişafa açıq olmalıyıq. Bəzən nələrisə atmağı da, nələrdənsə imtina etməyi də, nələrisə qəbul etməyi də bacarmaq lazımdır. Yoxsa yeni mərhələyə keçmək mümkün deyil. Deməli, biz də nəyisə atmağı bacarmalıyıq, amma nəyi, bax bunu düzgün müəyyənləşdirmək lazımdır. Deməli, öz mədəniyyətimizi, milli dəyərlərimizi, milli kimliyimizi elə dərindən bilməliyik ki, nəyi atmağın, nəyi saxlamağın da vacib olduğunu anlaya bilək. Bu mənimdir, buna toxuna bilmərəm konsepsiyası ilə yaşamaq da mümkün deyil. İslam da inkişafa açıqdır. İslam da düşünməyə, yenilənməyə, irəli getməyə çağırır. Böyüyük, amma böyüklüyü daha da böyütmək lazımdır. Böyüklüyü qoruyub saxlamaq və inkişaf etdirmək lazımdır. Əbu Turxanın “kəsilməz tarix” adlı gözəl bir prinsipi var. Bunu hər yerdə misal çəkirəm. Bu prinsipə görə bu gün bir xalq yoxdursa, deməli, keçmişi də yoxdur. Bu gününü düzgün qurmaqla kəsilməz tarix təmin olunur. Nədir kəsilməz tarix? Əgər bir xalq müəyyən müddət ərzində tarixdən gələn inkişafını kəsir və müəyyən müddət fasilə verirsə, yenidən həmin nöqtəyə gələ bilməz, onu davam etdirə bilməz. Həmin tarix kəsilməməlidir, davam eləməlidir. Kəsilərsə, yenidən hər şeyi sıfırdan başlamalı olacaq. Ona görə imkan vermək lazım deyil ki, kökümüzdən qırılaq, potensialımızı itirəndən sonra yenidən onu axtarmağa başlayaq, ona qayıtmağa çalışaq. Qayıtsaq, yenə sıfırdan başlamalı olacağıq. Buna görə də biz bugünümüzü düzgün qurmalıyıq. Bunun üçün həm milli, həm dini dünyagörüşümüzün inkişafı, həm də təhsilin vəziyyəti nəzərə alınmalıdır. Bu gün dini etiqadımızın düzgün dərk olunması da vacib məsələlərdəndir. Bəzən özünü göstərən dini separatizm meyilləri də məhz dini etiqadımızın düzgün dərk olunmamasından irəli gəlir. Burada istər yazıçılarımızın, istərsə də filosoflarımızın fəaliyyəti bir-birini tamamlamalıdır. Bu baxımdan bizdə də mərkəzi xətt milli və dini özünüdərk olmalıdır.
– Dediyiniz milli və dini özünüdərk üçün konkret nələr lazımdır?
– İlk növbədə bizə mükəmməl təhsil lazımdır. Məhz yüksək təhsil istiqamət verəcək ki, hansı ədəbiyyatı oxusun, hansı dünyagörüşə malik olsun. Bu lap bağçadan başlamalı bir prosesdir. Çox təəssüflə qeyd eləməliyəm ki, bu gün orta məktəbi qurtaran gənclərimizdə milli ruh, milli çalar çox zəifdir.
– Dini çalar da həmçinin. Sizcə, məktəbdə lazımi səviyyədə dini bilgi verilirmi? Yəqin ki, islam lazımi səviyyədə orta məktəblərdə təbliğ olunsa, öyrədilsə, bu gün uşaq intiharlarının dəhşətli statistikası ilə qarşı-qarşıya qalmazdıq…
– Bəli, qeyd etdiyiniz kimi dini çalar da lazımi səviyyədə deyil. Ya tamam ifrata varırlar, ya da tamam kosmopolit olmağa meyillənirlər. Deməli, qızıl ortanı tapa bilmirik. Bu gün dini təhsil zəifdirsə, yaxud fanatizmə gedib çıxırsa, bunun günahkarı ancaq və ancaq təhsili verəndir. Unutmayaq ki, ayrı-ayrı cəmiyyətlər, bəzi imperialist mənafelərə qulluq eləyənlər əllərini aşağı salıb oturmurlar, yatmırlar. Onlar özlərinə sərf eləyən şəkildə bizə zərərli informasiyanı ötürürlər. Bunun önündə akademik səviyyədə, dövlət səviyyəsində tənzimlənən bir tədris yoxdursa, onda həmin ayrı-ayrı qruplar məqsədlərinə çatırlar. Deməli, biz öz əlimizlə övladımızı həmin cəmiyyətlərə təhvil vermiş oluruq. Bayaq qeyd etdiyiniz uşaq, məktəbli intiharlarına gəlincə, burada bir neçə səbəb bərabər götürülüb araşdırılmalıdır. Hansı bir proses bu intihara gətirib çıxarır? Burada cəmiyyətin də rolu böyükdür. Problemdən çıxış yolu tapmaq üçün təkcə dini baxımdan yox, kompleks yanaşma tələb olunur. Bayaq dediyim kimi dini özünüdərklə yanaşı uşağa, yeniyetməyə, gəncə milli kimliyi də dərindən öyrədilməlidir. O bilməlidir ki, hardan gəlib, kökü hardandır, hara gedir, nəyə xidmət etməlidir? Bunun isə kökü yenə təhsilə dayanır. Mükəmməl təhsil vasitəsilə şagirdə dünyəvi biliklərlə yanaşı, dini və milli kimliyi aşılanmalıdır. Bu gün yeni yetişən gəncliyimizdə Qərb, Avropa təsiri aşkar duyulur. Bütün bunlara qarşı milli və dini kimliyimizi sipər edərək duruş gətirə bilərik. Özümüzü tanımalıyıq. Tariximizi, mədəniyyətimizi, keçmişimizi, dinimizi, milliyətimizi tanımalıyıq. Bütün bunları da kənardan gələn hansısa təsadüfi bir ədəbiyyatdan, müəllifdən, yaxud iradəsini diqtə etməyə çalışan kimdənsə yox, öz mütəfəkkirlərimizdən, öz yazarlarımızdan öyrənməliyik. Niyə məhz özümüzünkü? Çünki özümüzünkü məhz öz milli ruhumuza uyğun olanı verəcək. Bu gün məsələn , belə bir fakt mövcuddur ki, ABŞ- da islamı qəbul etmək istəyən əsgərlər üçün xüsusi Qurani- Kərim tərcümə ediblər. Orada bəzi məsələləri, sözləri, ayələri “yüngülcə” dəyişməklə bütöv ideyaları dəyişiblər və bunu ingilis dilinə tərcümə edib əsgərlərə təqdim edirlər. Onlar Qurani-Kərimi oxuyurlar, amma təhrif olunmuş variantını. Deməli, biz dini olduğu kimi dərk eləməliyik, xurafat tərəfini, təhrif olunmuş variantını yox. O olduğu kimi, akademik səviyyədə. Bundan başqa tariximizi öyrənməklə, keçmişimizi bilməklə yanaşı, orada ilişib qalmamalıyıq, bugünümüzü dərk etməli, inkişafa meyillənməliyik.
– Konkret olaraq siz kimdən öyrənirsiniz, gənclərə də kimi oxumağı məsləhət görürsünüz?
– Mənim özüm klassiklərlə yanaşı, müasir dövrdən ilk növbədə tez-tez görkəmli mütəfəkkir, filosof Səlahəddin Xəlilovun kitablarına müraciət edirəm. Çünki Səlahəddin müəllimin yaradıcılığında həm milli ruh, həm islam dəyərlərinin düzgün qiymətləndirilməsi, həm də Qərb mədəniyyəti var. Onun yaradıcılığında bu saydıqlarım bir sintez halında birləşir. Səlahəddin müəllim özü isə tez-tez Hüseyn Cavidə, mərhum alim Xudu Məmmədovun yaradıcılığına müraciət edir. Xudu Məmmədovda da həm Qərbi tanımaq var, həm də milli ruh var. Son günlərdə hind mütəfəkkirlərini mütaliə edərkən bildim ki, Qandi rus yazıçısı Tolstoya müraciət edir, ona nəzərən öz xalqına dəyər verir. Sonra gördüm ki, yenə də Tolstoydan nümunə götürərək Səlahəddin Xəlilov öz xalqı və dini barəsində yazır. Məhz təfəkkür, düşüncə yüksəldikcə daha yuxarıdan baxıb daha çox şey görmək mümkündür. Bu zaman əsl dəyərləndirmə qabiliyyəti yaranır. Niyə məhz Səlahəddin Xəlilovun, Xudu Məmmədovun adını çəkirəm? Çünki onlar milləti oyatmaq istəyən şəxsiyyətlərdir. Əgər Xudu Məmmədov “qoşa qanad” deyib elmlə mənəviyyatı bərabərləşdirməyə çağırırsa, əgər Səlahəddin Xəlilov “mənəviyyat fəlsəfəsi” deyib özünüdərkdən yazırsa, niyə gənclər bunu oxuyub milli və dini kimliklərini dərk etməyə çalışmasınlar? Milli kökümüzü hər şeydən üstün tutan yazıçılarımızı niyə oxumayaq? Şükürlər olsun ki, bizdə belə kamil insanlar var. İnkişaf da, bəşərilik də özünüdərkdən başlayır. Millət olaraq tərəqqiyə aparan yolumuz məhz milli və dini özünüdərkdən keçir.
6-11 aprel, 2013
“Müəllimlər ona barmaq oğrusu deyirdi” – Oğuz Ayvaz ilə
Şəhid şair Ülvi Bünyadzadənin bacısı Könül Bünyadzadə ilə müsahibəni təqdim edirik.
– Könül xanım, evdə neçə uşaq olmusunuz?
– Evdə 3 uşaq olmuşuq – iki qardaş və mən. Ülvi evin böyüyüdür, mən kiçiyi.
– Aranızda neçə yaş fərq olub?
– Ülvi məndən 5 yaş böyükdür.
– Qardaş-bacı kimi münasibətiniz necə olub?
– Ümumiyyətlə, ailədə hər uşaqdan, xüsusilə Ülvidən atdığı hər addımı, etdiyi hər əməli düşünərək etməyi tələb edər, ondan məhz yetkin bir şəxsin hərəkətini və mülahizəsini gözləyərdilər. Bizim evin prinsipinə görə, böyük uşaq tərbiyə olunmalı, kiçiklər ondan nümunə götürməli idi. Elə də olurdu, Ülviyə nümunə kimi baxırdıq. Onun kiçik bacı-qardaşına münasibətində də bu özünü göstərirdi. Çalışırdı hər işimizdən, fikrimizdən xəbərdar olsun, problemlərimizi həll eləsin, öz fikrini bildirsin. Sonralar bu obraz məndə çox böyüdü və mən orta məktəbin səkkizinci sinfində oxuyanda “Mənim idealım” adlı inşa yazanda Lermontovun Peçorinini və Ülvini təhlil eləmişdim. Hətta, müəllim təəccüblənmişdi və Ülvini tanımaq istədiyini demişdi. Sonra həmin inşanı məktubla Ülviyə göndərmişdim. O vaxt Ülvi əsgəri xidmətdə idi və biz gedib poçtdan ona zəng vurardıq. Ailəmizdə hamı növbə ilə danışırdı. Növbə mənə çatanda həmin inşanı müzakirə eləməyə başladıq. Ülvi hansı insanların ideal ola biləcəyini mənə ətraflı izah elədi, yanlış məqamlarımı dedi. Az qala hər cümləmi təhlil elədik o telefonda, o qısa vaxtda.
– Ülvi evdə necə uşaq idi? Şıltaq, nadinc yoxsa…
– Bizim evdə hamı sakit olub. Bəzən bizə kimsə gələndə evdəki sakitliyə təəccüblənib soruşardı ki, bəs uşaqlar hanı? Biləndə ki, evdəyik, daha çox təəccüblənirdilər. Ən sevimli məşğuliyyətimiz ya xəyallarımızı, planlarımızı paylaşmaq, ya da musiqi alətlərində nə isə ifa etmək olurdu. Həmin anlar bütün həyətimizdə şənlik qurulurdu, ətrafda hər kəs qoşulurdu. Qonşu uşaqlarla oynamağa yalnız mən və ortancıl qardaşım Şövqi çıxardıq. Ülvi qətiyyən çıxmazdı, qonşular onun üzünü ancaq dərsdən gələndə görərdilər.
– Onun şeir yazmağını nə vaxt bildiniz?
– Mən özümü anlayandan onu şeir yazan görmüşəm. Sonralar bildim ki, 5-6 yaşından yazırmış. Bizim evdə hər şey ortaq olurdu, gizli heç nə qalmırdı. Ülvi yazdığı şeirləri də tez-tez atamla müzakirə edirdi, hamımız da maraqla dinləyərdik. Otağının qapısını bərk-bərk bağlayıb heç kimi qoymayanda bilirdik ki, şeir yazır. Birinci anama oxuyardı, o da bəh-bəhlə dinləyəndən sonra axşam atama oxuyardı. Ancaq sonrakı şeirlərindən belə başa düşdüm ki, heç də hər şeyi bizə oxumurmuş, anasını narahat edə biləcək, yaxud valideynlər tərəfindən həyəcanla qarşılana biləcək şeirlər sonradan ortaya çıxdı – o Bakıya, ali məktəbə qəbul olub gedəndən sonra. Onu da deyim ki, Ülvi Bakıya gedəndən sonra ortaya çıxan qalın dəftərlər, qalaq-qalaq vərəqlər evdə hamını heyrətə salmışdı. Hətta anam zarafat eləmişdi ki, mən də elə bilirəm, uşaq otağa girib dərs oxuyur. Atam da onlara toxunmamağı, toplayıb saxlamağı tapşırdı. Anam elə də elədi.
– Qardaşınızın hansı şeirlərini əzbər bilirsiniz?
– Mənim şeir əzbərləmək qabiliyyətim yoxdur, ancaq yeri gələndə misralar, hətta bütöv bəndlər yadıma düşür. “Mən qorxmuram uzaq yola çıxmaqdan”, “Atama oğul deyiləm”, “Daş altında bitən çiçək” ən çox yadıma düşən şeirlərdi. Sonralar mən Ülvinin şeirlərini təhlil edərək “Gəncliyin fəlsəfəsi”ni yazdım və nəticədə demək olar ki, bütün yaradıcılığı hopdu beynimə. Oradan Ülvinin cəsarətinin mənbəyi də, sevgisinin ülviliyi də, axtarışlarının dərinliyi də, hamısı məlum oldu. Ülvinin şeirlərindən yola çıxıb başqa gənc şairləri, gənc yaşda tarixdə öz izini qoya bilmiş şəxsiyyətlərin həyatını və yaradıcılığını araşdırdım, ən son keçən il tədqiqatlarımı “Ülvi gəncliyin sirləri” adlı kitabda toplayıb, nəşr elətdirdim, oldu Ülvinin 50 illiyik yubileyinə hədiyyəm. Demək istəyirəm ki, bu şeirlər sadəcə əzbər öyrənmək, pafosla söyləmək üçün deyil, onları dərk eləmək lazımdır.
Maraqlı bir hadisəni də danışım. Biz “Azərbaycan” jurnalına 1978-ci ildən abunə idik və onları toplayırdıq. Bəzi əsərləri ilk oradan oxuyurduq. Sonralar həmin jurnalları saf-çürük edəndə birinin arxa səhifəsində Ülvinin belə bir şeirinə rast gəldim. Heç bir kitabında çap olunmasa da, bu il Türkiyədə nəşr olunan kitabına verdim.
Ürəyim dərdlidir, halım pərişan
Dayanmır gözümün yaşı bu axşam
Pəncərəm önündə titrəyən ay şam,
De, məni anırmı heç o vəfasız.
Yol çəkir gözlərim, – kimi gözləyir?!
Yolları qaranlıq gecə gizləyir,
Bu dərdə, sitəmə ürək dözməyir,
O yoxdu! O gedib! Qalmışam yalqız,
De, məni anırmı, heç o vəfasız.
İndi özgəsinin sığal yeridi,
Mənim oxşadığım o qulac saçlar
İndi özgəsinin öpüş yeridi,
Sevdiyim o gözlər, o çatma qaşlar.
Pəncərəm önündə titrəyən ay şam,
Keçmiş günahlartək, keçmiş səhvlərtək,
De, məni anırmı heç o vəfasız.
Yadına salırmı heç o vəfasız.
…Yox, yox, yox! Aldatma mənim sevgimi,
Daha xatırlamaz bir də o məni.
O məni sevmədi…
Sevsin özgəni –
Bilim ki, sevdiyim sevmək bacarır.
– Ən çox hansı şairləri sevirdi?
– Bizim evimizdə böyük kitabxanamız var idi və dünya ədəbiyyatının bütün şedevrləri toplanmışdı orda. Hansı müəllifi oxuyurdusa, onun şəklini çəkib otağında divardan asırdı. O divarda Lev Tolstoy, Dostoyevski, Bayron, Lermontov, Puşkin, Səməd Vurğun, Nizami, Füzuli, Sabir, Çingiz Aytmatov var idi. Hamısı yadımda qalmayıb. Orta məktəbdə idealı Etel Lilian Voyniçin Ovodu olsa da, konkret bir şairə aludə olub, yalnız onun yaradıcılığı ilə kifayətlənmirdi. Millətini sevən, millətinin dəyərlərini çatdıran hər şair əziziydi, maraqlıydı ona. Ümumiyyətlə oxuduğu kitabları sonra təhlil edirdi, əsas ideyasını açırdı və bizdə də maraq yaranırdı, oxuyurduq. O vaxt Ovodun cəsarətini necə rəğbətlə, şövqlə təsvir etmişdisə, yaşımdan çox böyük olsa da, əsəri həmən oxumuşdum. Eləcə də digər müəlliflər.
– Ədəbi mühitdə dostları kimlər idi?
– Ülvi hələ orta məktəbdə oxuyanda atam onu yaşadığımız Daşkəsən rayonunda fəaliyyət göstərən “Qoşqar” ədəbi birliyinə aparmışdı və onu üzvlüyə qəbul eləmişdilər. Həmin məclisdə şeirlərini oxuyurdu, yerli “Daşkəsən” qəzetində çap edilirdi. Daha sonra Xarici Dillər İnstitutunda oxuyanda şeirlərini institutun “Bilik” qəzetində nəşr etdirməyə başladı. Sonra hərbi xidmətə yollandı. Orada Azərbaycan həqiqətlərini çatdırmaq üçün “Xətai” cəmiyyəti yaratdı, oradan tələbə dostlarına məktublar yazdı, şeirlərini, məqalələrini, düşüncələrini yolladı. Hərbi xidmətdən qayıdanda artıq ölkədə mitinqlər başlamışdı və bütün düşüncə sahiblərinin fəaliyyəti o tərəfə yönəlmişdi. Ülvi də o cümlədən. Demək istədiyim budur ki, Ülvi olduğu hər yerdə öz mühitini yarada bilirdi. Öz şeirləri, fikirləri ilə kiçik bir cəmiyyət formalaşdırırdı və onun düz mərkəzində olurdu. İllər sonra mən onun o vaxtlar oturub-durduğu şəxsləri tanıyıram. Bəziləri cəmiyyətdə özünü tapıb, sabit bir şəxsiyyət kimi formalaşa bilib, sabit və sağlam əqidəli şəxslərdir, bəziləri isə, hələ də axtarışdadır.
– Ailəniz onun şeir yazmağına necə baxırdı?
– Mənim atam da şair təbiətli insan idi, şeir yazırdı, anamın gözəl musiqi duyumu var, xalı ustasıdır. Yəni yaradıcılığın nə olduğunu bizim evdə bilib, dəyərləndiriblər həmişə. Ülvinin də şeir yazması yalnız alqışlanıb, düzgün istiqamətdə inkişaf etməsi üçün müzakirələr edilib, yollar göstərilib, başqa şairlərin yaradıcılığından nümunələr gətirməklə yeni ədəbi üslublara həvəsləndirilib. Yəni nəinki mane olmurdular, əksinə, onun şairlik istedadını cilalayırdılar. Uşaqların ən böyüyü olduğuna və ona heç vaxt körpə kimi baxmadıqlarına görə, Ülvinin yazdığı ən kiçik şeir də, misra da ailədə həmişə ciddi qarşılanar, ciddi təhlil edilirdi.
– Ülvi həm də musiqi təhsili almışdı. O, qarmon, tar, saz, piano, kamança kimi musiqi alətlərində çalmağı bacarırdı…
– Mənim hər iki qardaşım musiqi təhsili alıb. Gördüyü hər ifanı birdəfəyə, qüsursuz çaldığına görə müəllimi Ülviyə “barmaq oğrusu” deyirdi. Evimizdə tar, qarmon, piano, saz varıydı. Axşamlar kiçik konsertlər təşkil edərdik, bəzən pəncərəmiz açıq olanda qonşular da tamaşaçılarımız olardılar. Ülvi qədim, unudulmaqda olan xalq mahnılarına xüsusi maraq göstərirdi və bu işdə anam ona çox kömək edirdi. O, astadan zümzümə edər, Ülvi də qarmonda öyrənərdi. Məsələn, “Yaylığı” mahnısını o vaxt tanımışam. Sonralar eyni detalları, anamın zümzümə eləməsi, xalı toxuması Ülvinin şeirlərində, hekayələrində əks olundu və onları oxuyanda həmin tanış mənzərə təkrar canlanır gözümün qabağında. Ülvinin şeirlərini oxuyanda daxili musiqi hiss olunur. Həm də bu, doğma, milli musiqidir. Gah coşub daşan, qəhrəman ruhlu, gah da həzin, sevgi dolu. Qardaşlarımdan fərqli olaraq mən rus dilində təhsil alırdım və evdəki mühit elə idi ki, mən milli ruhdan bir an olsun aralı düşmədim.
– Sazda hansı havaları ifa edə bilirdi?
– Elə hava yoxuydu ki, ifa edə bilməsin. İlk dəfə eşitsə də, həmən çala bilirdi. Daha çox “Dilqəmi”ni, “Orta sarıtel”i, “Yanıq Kərəmi”ni, “Göyçə gülü”nü çalardı. Öz otağından hansı hisslərlə, duyğularla çıxardısa, ona uyğun da musiqi seçib ifa edərdi. Bəzən bir-iki not vurub soruşardı, hansı hava gəlir? Həmin havaların tarixi, ifaçıları haqqında söhbətlər olurdu. Yəni sadəcə ifa olunmurdu o hava, həm də yaşanırdı.
– Xarici Dillər İnstitutunda oxuyurdu. Ərəb, fars, latın, ingilis, rus dillərini bilirdi. Dillərə marağı hardan idi?
– Ülvinin dillərə marağı həmişə olub. Düşünürəm ki, bu, evimizdəki kitabxana ilə bağlıdır. O vaxtlar 100 cildlik “Dünya ədəbiyyatı kitabxanası” və “Dünya uşaq ədəbiyyatı” seriyaları çap olunurdu və biz onlara abunə idik. Təsəvvür edin, dağın başında Daşkəsən şəhərinə dünya ədəbiyyatının yenicə tərcümə edilmiş seçilmiş şedevr əsərləri gəlirdi. Bir dəfə Firdovsinin “Şahnamə”sini müzakirə edirdik, o vaxt kitabı təzəcə almışdıq. Atam həvəslə danışırdı ki, deyilənə görə, əsərin orijinal dilində döyüş səhnələri elə təsvir edilib, elə samitlərdən istifadə edilib ki, ucadan oxuyanda qılıncların səsini duymaq olur. O vaxt bu məlumat hamımızı heyran qoymuşdu. Təbii ki, bədii ədəbiyyatı da orijinaldan oxumaq həvəsi yaradırdı. Ülvinin mütaliəsi məktəb çərçivəsini çox aşmışdı, həm yaşından çox böyük əsərləri oxuyub təhlil edir, həm də həmin əsərlərin yazıldığı dilə maraq göstərirdi. Elə oxuduqlarından da ilhamlanaraq ingilis və rus dillərində olan dünya ədəbiyyatından bəzi nümunələri tərcümə edirdi. Sonralar öyrəndiyi dillərin sayını daha da artırdı.
– Sizinlə sirlərini bölüşürdü?
– Ülvinin bir sirr yoldaşı var idi – anam. Mən ondan 5 yaş kiçik idim və sirlərini bölüşəcək biri deyildim. Əksinə, mən ona nə isə danışır, ondan məsləhət alardım. Fərqi yoxdu, harada olur-olsun, ya məktubla, ya telefonla, ya şəxsən, mütləq ona bütün beynimdəkiləri söyləməli idim, ürəyimi ona boşaltmalı idim. O da dinləyib, bir aydınlıq gətirərdi. Bildiyiniz nümunəvi böyük qardaş.
– Ülvi Bünyadzadə 20 Yanvar hadisələrində şəhid oldu. O günləri necə xatırlayırsızınız?
– Hamı necə, mən də elə. Qap-qara günlər idi. Bir də qaranlıqda qırmızı qərənfillər var idi. Bundan başqa heç nə.
– Özü də imtahan günü şəhid düşür…
– Ülvi uşaqlıqdan məsuliyyətə öyrənmişdi. Həmişə deyirdi, mənə oxumağa, yazmağa bir künc verin, başqa heç nə istəmirəm. Mitinqlərin ön sıralarında durmasına, ən aktivlərdən olmasına baxmayaraq, Ülvi dərslərini də oxuyurdu və həmin semestr imtahanlarını vaxtından əvvəl vermək istəyirdi. İmtahanlarını verməliydi, bu daxili bir məsuliyyət idi və verdi.
– Şəhid olma xəbərini sizə kim çatdırdı?
– Əmim atama demişdi yaralıdır. Biz Bakıya o adla gəldik. Burada isə demək lazım gəlmədi, hər şeyi özümüz gördük.
– Son görüşünüz yadınızdadır?
– Həmin hadisələrdən 4 ay qabaq babam rəhmətə getmişdi, Gəncədə. Ülvi Bakıdan ora gəlmişdi, mən də ordaydım.
– Ülvinin son illər yaşadığı küçəyə “Ülvi Bünyadzadə küçəsi” adı verilib. O küçəyə tez-tez gedirsiz?
– Ancaq işim olanda. Xüsusi getmirəm.
– Məzarını tez-tez ziyarət edirsiz?
– Xeyr, mən maddi formaya əhəmiyyət verən deyiləm. Mənə lazım olan ürəyimdə, beynimdə, yaddaşımdadırsa, memorial lövhə, quru mərmər mənim üçün soyuq daşdı sadəcə.Kulis.az
Mənbə: https://cenub.az/7365-hid-airin-bacs-mllimlr-ona-barmaq-orusu-deyirdi-msahib.html
“Fəlsəfənin dili yəqin ki, elə ruhun dilidir – Fuad Babayev və Təmkin Məmmədli ilə
Müsahibimiz Fəlsəfə İnstitutunun İslam fəlsəfəsi şöbəsinin müdiri, fəlsəfə elmləri doktoru, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü Könül Bünyadzadədir.

– Biz İslam dünyasının tərkib hissəsiyik və həmin məntiqdən çıxış etsək, bizim fəlsəfə də İslam fəlsəfəsinin bir tərkib hissəsi olmalıdır. Ən azından formal məntiq bunu deyir. Adi oxucunun başa düşə biləcəyi tərzdə İslam fəlsəfəsi haqqında nə deyə bilərik? Yəni Sizin fikrinizcə, adi insan, filosof olmayan azərbaycanlı İslam fəlsəfəsi haqqında nəyi bilməlidir?
– İslam fəlsəfəsi islamın mahiyyətini dərk etməkdir, islamı qana-qana yaşamaqdır. Yəni söhbət hansısa formal cümlələr qurub cövhərdən, aksidensiyadan (Aksidensiya – latın sözüdür, təsadüfi yaranan deməkdir. Yunan dilinə Aristotel tərəfindən gətirilmiş və əşyanın müvəqqəti, qeyri mühüm xassəsini nəzərdə tutan fəlsəfi termindir – red.) danışıb sonra da bunu bəh-bəhlə təqdim etməkdən getmir. Söhbət qısa müddətdə dünyanı – Asiyada Hindistandan, Malayziyadan və İndoneziyayadan tutmuş, Avropada İspaniyaya qədər məkanı mənəvi baxımdan fəth edən dünyagürüşündən gedir. Fəth qüvvəsinin nədən ibarət olduğunu dərk etdikcə o qüvvəni özündə tapmağa başlayırsan. Təbii ki, bunu mən bir müsəlman olaraq deyirəm. Yəni bir var, balın şirinliyindən danışırsan, bir də var bu balı dadırsan və sonra onu təsvir etməyə başlayırsan.
– Təcrübədən sonrakı.
– Bəli. Bu baxımdan islamın fəlsəfəsini də onu yaşayaraq yazan daha dəqiq yaza bilər, nəinki onu yaşamayan, ona kənar bir obyekt kimi baxan birisi. Bəziləri İslam fəlsəfəsini Kindidən, bəziləri Fərabidən, Şərq peripatetiklərindən (Peripatetiklər – yunanca gəzinti deməkdir. Aristotelin öyrənciləri və ardıcılları idilər – red.) başladığını deyir, bəzilərinin fikrincə isə İslam fəlsəfəsi Aristotelin fəlsəfəsinin başqa cür yozumudur. Bilirsinizmi, əslində belə deyil. Kindidən də əvvələ gedəndə İslamın fəlsəfəsi nə idi? Peripatetiklər sadəcə Aristotel fəlsəfəsinin təfsiri etmir, onun yeni – İslam işığında təqdim edirdilər və fəlsəfələrində bir çox yeni ideyalar ehtiva edirdilər. Bundan başqa, məncə, İslam fəlsəfəsinin mahiyyətini başqa bir dünyagörüşdə – təsəvvüfdə (təsəvvüf – İslamda geniş yayılmış ezoterik-mistik dini və fəlsəfi cərəyan – red.) axtarmalıyıq. Mən təfsirlərə getmək istəmirəm. Çünki təfsirləri fəlsəfə hesab etmirəm, məhz təsəvvüfün üstündə durmaq istəyirəm. Əgər islamın mahiyyətində insansevərlik, sevgi, kamilləşmə prosesi, insanın ucaldılması və iradəsinin möhkəmləndirməsi varsa, İslam fəlsəfəsi elə budur. Bu baxımından, islam fəlsəfəsi bu gün də aktual olmalıdır. Bu yaxınlarda mən “Müsəlmana açıq məktub” (https://525.az/site/?name=xeber&news_id=103490#gsc.tab=0) adlı bir yazı yazdım. Bu məqalə “525-ci qəzet”də çıxdı və sonra başqa saytlarda da onu yaydılar. “Müsəlmana açıq məktub”u niyə yazdım? Bu yazını mən Pakistana səfərim zamanı yazmağa başlamışdım. Orada İslam dünyasının fərqli tərəflərini tanıdıqca, o müsəlman mühitini gördükcə yavaş-yavaş bir açıq məktub yazmaq qərarını verdim. Çox qəribədir ki, o yazıya qarşı olan əks reaksiyalar yenə də özünə müsəlman deyən, özünə fanat deyən kəslərdən gəldi. Təəccüb elədim. Niyə islamı olduğu kimi qəbul etmək bu qədər çətin görünür? Niyə islamın fəlsəfəsi deyəndə hansısa ərəzdən (ərəz – əslində olmayıb sonradan əmələ gələn, cismin mahiyyət və məzmunundan başqa, digər xüsusiyyətləri, forması – ), cövhərdən (cövhər – mahiyyət – red.) danışmaq daha rahatdır? Nə üçün İbn Sinanı təkrar təfsir etmək daha rahat, daha cazib görünür? Amma XXI əsrin insanı olaraq İslamı təkrar təhlil etmək olmaz? Hansısa fransıza, ingilisə olar, amma bizə olmaz?
– Özümüz daha yaxşı yazmalıyıq əslində, yaza bilərik.
– Əlbəttə, axı biz bunu bilirik. Məsələn, bir konfransda fransız alim Qurani Kərimin təhrif olunmağı barədə, orada olan yanlışlıqlar barədə uzun bir məruzə etdi. Konfransdakı müsəlman tələbə və alimlər ona sual verdilər ki, siz hansı cürətlə Quran haqqında belə danışırsınız? O çox rahat və sakitcə cavab verdi ki, sizin Quranınız bütün təhlillərə açıqdır və mən istədiyim kimi onu təhlil edə bilərəm. Haqlıdır. Quran doğrudan da bütün təfsirlərə, təhlillərə, tənqidlərə və yeniliklərə açıqdır. Qurani Kərim hər kəsi düşünməyə dəvət edir. Qurani Kərim, islam buna imkan verir. Müsəlman qardaşım, bəs sən niyə düşünmürsən? İslam fəlsəfəsi məhz düşünən müsəlmanın ortaya qoyduğu fəlsəfədir.
– Adi insan İslam fəlsəfəsi dedikdə qorxmamalı, çəkinməməli, meydandan qaçmamalıdır. Əksinə onu elə Sizin tərif verdiyiniz formada da dərk etməlidir.
– Mütləq.
– Bu dərketmə nə səviyyədədir? İslam fəlsəfəsi ilə bağlı elementar baza bilikləri hansı arealı əhatə edir? Yəni insanlarımızın nə qədəri bu mövzuda 4-5 dəqiqə danışmaq iqtidarındadır?
– Mən həmişə gənc kadrlara inanmışam. Rusca, ingiliscə, farsca, ərəbcə yazan gözəl kadrlarımız var. Deyim ki, onlar da çalışırlar ki, islam adına nə isə etsinlər.
– Alimlərimizi nəzərdə tutmuram. Bəs adi insanlar?
Adi insanlarımızın əksəriyyəti, təəssüf ki, daşlaşmış, şablon təsəvvürlərə malikdir. Yəni cəmiyyətimizdə mariflənmənin zəifliyi özünü göstərir. Onlar islam deyəndə məhz qüsulun necə alınmasını, çoxarvadlılığı, saqqalın və paltarın hansı uzunluqda olmasından danışırlar. İslam deyəndə, təəssüf ki, bunlar başa düşülür. İndi mən maraqlı bir söz deyim. Avropada yeni yayılmağa başlayan və hələ zəif olan fəlsəfi məsləhətləşmə, fəlsəfi psixologiya adlanan yeni bir sahə var. Bu bir növ məişət, ruhi, mənəvi problemi olan insanların psixoloqa deyil, filosofa müraciət etməsi, filosofdan məsləhət almasıdır. Biz bu istiqamətdə Azərbaycan Dillər Universitetinin nəzdində fəaliyyət göstərən Bakı-Amerika mərkəzi ilə bərabər fəlsəfi seminarlar təşkil edirik. Bu seminarlarda mən həftədə bir dəfə söhbətlər aparıram.
– Dinləyicilər kimdir?
– Hər kəs.
– Yəni tələbələr deyil. Kim istəsə gələ bilər.
– Bəli. Biz elan veririk, daha doğrusu, həmin Bakı Amerika mərkəzi elan verir və müxtəlif peşə sahibləri, fərqli yerlərdən ora insanlar gəlir. Məsələn sonuncu dəfə Şirvan məktəbindən müəllim və şagirdlər gəlmişdi. Yəni auditoriyamız fərqli olur. Bu seminarlarda mən ruhdan, insanlıqdan, gözəllikdən, musiqidən danışıram. Bir dəfə dinləyicilərdən bir nəfər məndən soruşdu ki, sizin anlatdıqlarınız fəlsəfədirmi? Dedim onu sən bilərsən fəlsəfədir, yoxsa yox? Çünki, mən kifayət qədər sadə bir dildə həyatın hər sahəsindən danışmağa çalışıram. Gələn hamı filosof deyil axı. Sonra həmin şəxs başqa maraqlı bir sual verdi ki, Sizin dediyiniz dinə aiddir hə? Dedim bəli, dinə də aidiyyatı var. Amma daha çox insanın öz mənasına aiddir bu. Sual verən şəxs dedi ki, başqaları islamı belə izah etmir axı? Siz dediyiniz fərqli islamdır, çox rahat islamdır. Mən belə islam görməmişəm axı? Siz nə baş örtüsündən, nə siğədən, nə mütədən, nə də ehkamlardan danışmırsınız. Bu necə islam olur? Dedim, zatən onlardan danışanlar kifayət qədərdir. Mən də bunlardan danışıram. Yəni, bilirsinizmi, artıq şablonlaşmış söhbətlər var ki, islam dedikdə onlar gəlib yada düşür.
– Bəli, stereotiplər.
– Bəli. Bəs uduzan kim olur? Mən deməyəcəyəm ki, İslam uduzur. Xeyr, İslam uduzmur.
– Qətiyyən.
– Həmin o bilməyən şəxsimiz, vətəndaşımız uduzur.
– Nəzəri cəhətdən demək olar ki, politologiyanın dili ingilis, dəbin dili fransız dilidir. Əvvəllər deyirdilər, fəlsəfənin dili də alman dilidir. Çünki alman dili çox zəngin dildir. Amma mən belə başa düşürəm ki, İslam fəlsəfəsinin də dili ərəb, qismən də fars dilidir. Bizim bu elmə gələn insanların dil biliyi sizi qane edirmi?
– Əslində fəlsəfənin dili yəqin ki, elə ruhun dilidir. Mən fəlsəfənin dili alman dilidir deyib, öz millətimi fəlsəfəsiz qoymaq istəmirəm. Ruhun hansı dildə danışırsa, həmin fəlsəfəni də o dildə çatdırmağı bacarırsan. Yetər ki, dilin və təfəkkürün bir-birini tamamlaya bilsin. Yəni söhbət ruhun dərkindən, ruhun ifadəsindən gedir. Gənc kadrlarla bağlı onu deyə bilərəm ki, bəzən görürsən ki, dil bilən gənclərimiz fəlsəfəyə gəlmir, fəlsəfəyə gələnlər isə dili bilmir. Yəni tarazlılıq pozulub. Ərəb dilini bilənlərimiz azdır. Nəyə görə azdır deyirəm. Axı, Şərqşünaslıq fakültəsinin kifayət qədər məzunu var.
– Bəli, Sovet dövründən qat-qat çoxdur.
– Mənim vaxtımda Şərqşünaslıq fakültəsinə cəmi 3 nəfər qəbul olmuşduq. İndi onların sayı 30-a yaxındır. Amma fəlsəfəyə gələn varmı? Yoxdur.
– Səbəb ümumilikdə elmin cəlbedici olmamasıdır?
– Yəqin ki. Digər səbəb isə odur ki, Ərəb ölkələrində oxuyub gələnlər İslama fəlsəfədən uzaq, bir başqa cür yanaşırlar. Yəni daha çox kəlamı, təfsiri əsl İslam bilirlər və nəticədə yenə fəlsəfə uduzur, yenə ortada kimsəsiz qalır. Axı cəmiyyətin düşünə bilən bir insana ehtiyacı var. Ərəb dilini bilən Quranda kəlamları sayıb, hansı sözün neçə dəfə işləndiyinin statistikasını aparır, Quranda muta sözünün işlənib işlənməməsini, qüsulun dirsəkdən aşağı, yoxsa yuxarı alınmasına dair dəlil axtarır, hansı isə Quran təfsirçisinin həyat və yaradıcılığını öyrənir. Yəni İslamı məişət səviyyəsinə endirir. Bunlar da lazımdır yəqin ki, ancaq bu, fəlsəfə deyil.
– Publikaya da o maraqlıdır.
– Yox, pubilkaya bunlar bir və ya iki dəfə maraqlı ola bilər. Sonrakı mərhələdə bir-birilərini kafirlikdə ittiham edirək təhqirə gedib çıxırlar. Burda artıq nə ortaqlıqdan, nə də ümumi bir düşüncədən söhbət gedə bilməz. Amma, əsl islamda, əsl fəlsəfədə məhz ümumi bir nöqtə var. Bax ondan danışanda gəlib o ümumi nöqtəyə çatanda, bir də baxırsan ki, qarşındakı elə can qardaşındır ki. O da elə sən deyəni deyir ki. Maraqlıdır ki, həmin nöqtədən danışanda heç müsəlman olmayan bir insanla da ortaq dəyərlərə sahib olduğun məlum olur.
– Amma o nöqtəni tapmaq lazımdır.
– Bəli. Mən həmişə belə bir misal çəkirəm. Təsəvvürünüzə gətirin ki, bir adam binanın üçüncü mərtəbəsində, digəri isə zirzəmisində yaşayır. Bəzən zirzəmidə yaşayan şəxs üçüncü mərtəbədə baş verənlərdən ağızdolusu danışır, məsləhətlər verir, iradlar tutur. Bilmir, amma danışır.
– Olmayıb heç orada.
– Heç olmayıb. O heç zirzəmidən çıxa bilmir. Amma üçüncü mərtəbədəki bilir ki, o zirzəmidən düz üçüncü mərtəbəyə qədər nələr baş verir, hansı mərtəbədə kimlər yaşayır, hər mərtəbənin hansı problemləri var. İslam fəlsəfəsi üçüncü mərtəbədə oturan şəxsin dünyagörüşüdür. Zirzəmidə oturan isə məişət səviyyəsində olan və özünə müsəlman deyən bir fanatdır. Yəni həmin şəxs İslamın mahiyyətini bilmədən ən yüksək dəyərlər barədə öz düşüncəsi səviyyəsində danışmağa başlayır, hətta qərar da verir. Sözügedən “Müsəlmana açıq məktub” məqaləsindən sonra siz bilsəniz mənə nələr yazdılar, necə ittihamlar elədilər? Mən demirəm üçüncü mərtəbədəyəm, amma ən azından zirzəmidə deyiləm.
– Amma zirzəmidə yaşayan zirzəmidə yaşadığını etiraf etmir axı.
– Etiraf etmir. Onun ümumiyyətlə zirzəmidə olduğundan xəbəri yoxdur. Bu zirzəminin heç pəncərəsi də yoxdur axı. Nə olar bir dünyaya çıx, dünyanı da gör. Problem məişət səviyyəsinin ali həqiqət kimi insanlara çatdırılmasındadır.
– Siz gözəl bir məqama toxundunuz ki, ərəb dünyasında bizim insanlarımız müxtəlif ali təhsil müəssisələrini bitirirlər.
– Bizim xaricdə ali təhsil alan çox gözəl məzunlarımız var. Yenə də deyirəm kifayət qədər intellektli, savadlı, dünyagörüşü geniş olan gənclərimiz var. Ərəbcə, farsca məqalələr yazırlar, təhlillər verirlər, yəni çox gözəl gənclərimiz var.
– Ciddi alimlər.
– Bəli, ciddi alimlərimiz var.
– İslam fəlsəfəsi şöbəsinin fəaliyyətinin adi oxucumuz üçün maraqlı olan tərəfləri hansılardır?
– Ən maraqlı tərəfi odur ki, yeni yaranmışıq, biz təqribən fevraldan fəaliyyətə başlamışıq. O vaxta qədər din fəlsəfəsi şöbəsi var idi. Mən şəxsən Universiteti bitirib Akademiyaya gələndə din fəlsəfəsi şöbəsində işə başlamışam. Daha sonra o bağlandı, başqa bir adla təkrar açıldı, sonra bir də adı dəyişdirildi və nəhayət fevral ayında mən o şöbənin müdiri təyin olundum. Şöbəmizdə hələ ki, 4 nəfər elmi işçi var. Qüvvəmiz azdır, amma mən İslam fəlsəfəsi ilə məşğul olan gənclərimizi, alimlərimizi tanıyıram deyə şöbəmizdəki adi bir müzakirəmizə də mütləq onları dəvət edirəm. Çalışıram ki, mümkün qədər çox adam, mütəxəssis iştirak etsin.
– Şöbənizin əməkdaşları arasında Sizin yetirmələriniz də var təbii ki.
– Xeyr, onların arasında mənim yetirməm yoxdur. Yaşca məndən böyükdürlər. Yalnız biri aspirantımdır. Amma bayaq dediyim kimi müzakirələrimizə özümün inandığım, hörmət etdiyim alimləri kənardan dəvət etməyə çalışıram. Şöbədə həqiqi fəlsəfi təhlilə şərait yaradıram, əməkdaşları xarici konfranslara getməyə təşviq edirəm. Allah rəhmət etsin İlyas müəllimə (İlyas Babayev – red.). O bu işləri çox gözəl bilirdi və çox düzgün qeyd edirdi ki, elm şöbə müdirinin çiynindədir, gərək onu aparmağı bacarasan.
– Bu yaxınlarda oxudum ki, Sizin “Metafizika” jurnalı nüfuzlu beynəlxalq indekslərdə qeydiyyata alınıb.
– Bəli, bizim jurnal “İdealonline” beynəlxalq indeksində qeydiyyata alınıb. Bu qeydiyyata əsasən, rüblük nəşr olunan akademik jurnal “EBSCO” (EBSCO – dünyanın aparıcı nəşriyyatlarının elmi resurslarının ən böyük aqreqatorudur. Şirkət 14 elmi istiqamətdə kitab və jurnalların məlumat bazasına giriş təqdim edir – red.) beynəlxalq informasiya xidmətinin loqosu ilə çap ediləcək. Bundan başqa, jurnalımız həm də TEİ (Turkish Educational İndex), DIIF (Directory of Indexing and Impact Factor), İndex Copernicus və DRJİ (Directory of Research Journals Indexing) kimi nüfuzlu indekslərdə də qeydə alınıb və bu yöndə fəaliyyətimiz davam edir.
– Siz “İslam fəlsəfəsi” şöbəsi ilə əməkdaşlığa yalnız Azərbaycan alimlərini dəvət edirsiniz?
– Təəssüf ki, hələlik yalnız Azərbaycan alimlərini dəvət ediə bilirik.
– Aydın məsələdir ki, şöbənin imkanları xaricdən mütəxəssis cəlb etməyə imkan verməyə bilər. Amma “Metafizika” jurnalının bazasında o sintezə nail ola bilirsinizmi? Türkiyə, İran, lap elə Rusiya alimləri ilə əlaqələr, müştərək layihələr (elmi araşdırmalar, məqalələr və s. – red.) gerçəkləşdirə bilirsinizmi?
– Jurnalımızın 3 sayı işıq üzü görüb. Yeni olmasına baxmayaraq nəşrimiz artıq bir neçə nüfuzlu indeks alıb. Məqsədimiz bu jurnalda məhz siz dediyiniz sintezə nail olmaqdır. Əvvəla jurnalın Redaksiya Şurasının demək olar ki, səksən faizi ilə şəxsən tanışam və onlara əməkdaşlıqla bağlı özüm müraciət etmişəm. Redaksiya şurasının üzvlərinə misal olaraq ABŞ-dan Olqa Luçakovanı, hazırda Avstraliyada yaşayan yapon alimi Alison Tokitanı göstərə bilərəm. Bu alimlərin hər biri ilə mənim müəyyən mənada əməkdaşlığım olub. Indi isə istəyirəm onlarla bizim alimlərimizlə yaxından təmasda olsunlar, bizim yazılarımızı oxusunlar. Digər tərəfdən fəlsəfi və fənlərarası jurnalımızın Metafizika (yunanca meta – sonra, fizika isə -təbiət, fizika deməkdir. Təbiətin və dünyanın strukturu haqqında fəlsəfənin bölməsi – red.) adlandırılması da təsadüfi deyil. Bütün fənlərin hansısa yüksək fəlsəfi zirvəyə qalxdığı bir nöqtə var ki, biz o nöqtəyə qalxa bilən məqalələri qəbul edirik. Baxmayaraq ki, məqalə toplamaq çox çətindir. Amma yenə də seçirik. Eyni zamanda məqalələri 5 (Azərbaycan, ərəb, fars, türk, və ingilis – K.B.) dildə çap edirik və bununla Şərq və Qərb arasında intellektual körpü olmaq iddiasındayıq.
– Bir məqalə 5 dildə nəşr edilir?
– Bir cildin içində məqalələr müxtəlif dillərdə çap edilir. Bu eyni zamanda beynəlxalq indekslərin tələblərinə uyğundur.
– Yəni bu məqalələr tərcümə deyil. Biri ingilis dilində çıxır, biri ərəb dilində.
– Bəli. Məqalə hansı dildə yazılıbsa, kimin ruhu hansı fəlsəfi dildə danışırsa, həmin dildə də veririk. Yetər ki, oxusunlar. Bununla yanaşı, mütləq hər bir məqalənin Azərbaycan və ingilis dilində xülasələrini veririk.
– Jurnalınız xaricdə necə yayılır?
– Jurnalın hər sayı Redaksiya Şurasının üzvlərinə göndərilir. Eyni zamanda, nəşrin elektron versiyasını “Metafizika” jurnalının saytında yerləşdiririk. Beynəlxalq standartın tələbinə görə hər məqalə ayrıca pdf şəklində olmalıdır ki, onun neçə dəfə oxunması qeydə alınsın.
“Qələbədən sonra düşüncələr də “işğaldan” azad olunacaq” – Vasif Sadıqlı ilə
AMEA-nın müxbir üzvü, Amerika Fəlsəfə Assosiasiyasının və UNESKO nəzdində Filosof Qadınlar Cəmiyyətinin üzvü, Asiya Fəlsəfə Assosiasiyasının vitse-prezidenti Könül xanım Bünyadzadə “ilkxəbər” saytına müsahibəsində ədəbi dilmizin indiki vəziyyəti, televiziya kanallarının dili və əlbəttə, küçə və prospektlərimizin “əcnəbiləşməsi” barədə danışıb.
Strateq.az müsahibəni təqdim edir.
– Könül xanım, Sizin üçün ənənəvi olmayan bir mövzudan – ədəbi dilimizin indiki vəziyyəti və dövlət dili haqqında qanunun icrası vəziyyətindən danışmaq istəyirik. Hardan başlayaq?
– Mənim sahəmdən – fəlsəfədən. İnsan hansı istiqamətdə özünü təsdiq edibsə, o “dildə” də fikrini, özünü ifadə edir. Məsələn, Dantenin qələmlə təsvir etdiyi cəhənnəmi Roden daş üzərində canlandırıb, Ferens List isə musiqi ilə çatdırıb. Həllac deyirdi ki, həqiqətin dili “nə ərəbcə, nə əcəmcədir” və bu səbəbdən onu dilindən, dinindən, zamanında asılı olmadan hamı anlaya bilir. Həqiqət hər kəslə öz dilində danışa, “ünsiyyət qura” bilir. Bu, yüksək yaradıcılığın dilidir və kimliyindən asılı olmadan hər kəs üçün anlaşılandır və həmin əsər demək istədiyini hər kəsə öz dilində deyə bilir.
– Yəni…
– Gələk sizin dediyiniz sahəyə. Dil elə bir sahədir ki, onun qayğısına yalnız dilçilər qalmamalıdır. Bunun üçün fərqli sahələri birləşdirən mütəxəssislərin komissiyası yaradılmalıdır ki, heç bir düyünlü məqam qalmasın. Dövlət dilimiz məlumdur və bütün sualların fövqündədir. Ədəbi dilimizə gəlincə… Haydegger düşüncə sahiblərini və şairləri varlığın evinin – dilin qoruyucusu adlandırır. Ərəb dilinin gələcəyindən narahat olan Cübran Xəlil Cübran da belə hesab edir ki, bu dili “diriltməyin yeganə üsulu şairin ürəyində, dilindədir. Şair xalqın yaradıcı gücünün ifadəçisi, ruh aləmində baş verənləri əql dünyasına ötürən, bilik dünyasında baş verənləri bilik xəzinəsinə toplayan bir bələdçidir”. Bəli, şairlər dili zənginləşdirən, onun saflığını qoruyanlardır. Bəs hansı şair dili zənginləşdirməyə, onu ayaqda saxlamağa qadirdir? Özü belə bir dilə sahibdirsə, zəngin söz bazası, milli kimliyi dərk etmiş, millətin bu günü, modern çağı ilə yanaşı qədim tarixini, mifologiyasını, dastanlarını da bilən şəxsdirsə. Əks halda, həmin adam şair, yaxud yazıçı olmaqdan daha çox dilin düşmənidir. Məqalələrinin birində Üzeyir Hacıbəyov yazır ki, “Şəxsən öz haqqımda bunu deyə bilərəm ki, mən xalq musiqisini əsaslı surətdə öyrənməyincə böyük əsərlər yazmağa tələsməmişəm. Öz işlərim məni bu qənaətə gətirmişdir ki, Azərbaycan xalq musiqisi bir sıra tarixi səbəblərə görə xüsusi bir sistemə malikdir və tamamilə formalaşmış müstəqil bir incəsənətdir”. Eyni şey dilə də şamil olunur. Təməl nə qədər güclü olarsa, onun üzərində təqdim edilən yaradıcılıq da o qədər güclü və aydın olar. Və bu yaradıcılıq həm dilin qoruyucusu, həm də inkişafında xüsusi rol oynaya biləcək şəxsdir. Xatırladım ki, Cəfər Cabbarlı Azərbaycan dilinə neçə gözəl ad qazandırıb: Oqtay, Almaz, Elxan. Yenə Cübrana müraciət edim. O deyir ki, “dil bütün millətin və ya onun ümumi mahiyyətinin yaradıcılıq təzahürlərindən biridir. Əgər yaradıcılıq zəifləyirsə, dilin inkişafı da dayanır”. Eyni sözləri mən fəlsəfəyə də aid etmək istəyirəm. Bu gün dilimizin bütün hücumlara qarşı bu qədər qorumasız olmasının məsuliyyəti həm də bu dildə yazıb yaradan şəxslərin üzərinə düşür. Mənim də o cümlədən.
– Qaldığımız yerdən davam edək…
– Fəlsəfədə qalmışdıq. Dil var düşüncənin ifadəçisidir, düşüncədəkiləri ətrafa çatdırır və əksinə, ətrafda olanları düşüncəyə ötürür. Şüurun qavradığı hər informasiya mütləq dil süzgəcindən keçir. Dil həm də mədəniyyətin zərrələrini ehtiva edir. Məsələn, öz dükanının üstündə ingilis dilində reklam yapışdıran bir şəxs bununla özünün ingilis mədəniyyətinə aid olduğunu, buralara gələn turistlərlə “doğma” olduğunu çatdırmaq istəyir. Öz mədəniyyətini bunun üçün yararlı, yetərli hesab etmir. Əlbəttə, həqiqətdə həmin şəxs nə öz mədəniyyətini dərindən bilir, nə də ingilisin. Adı üstündə: bu, reklamdır. Malından çox özünün. Bir tərəfdən, dil “mən”in ifadəsidir, digər tərəfdən kənar dünyanın bu “mən”dəki inikasıdır. Bir növ dil – iki dünyanın ehtivasıdır. Bu baxımdan, dil və düşüncə faktorlarının bir-birini tamamlaması xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Aradakı tarazlıq pozulanda, əlaqə itəndə, gördüyümüz xaotik mənzərə yaranır.
– Burda dayanaq. Yəni dil təkcə verbal kommunikasiya vasitəsi deyil?
– Əlbəttə deyil. Bir var dil təfəkkürün ifadəçisi olur, bir də var dil təfəkkürün istiqamətləndiricisi. Konkret şeylərin, şəraitin tələbləri arasında dilə də qoyulan şərtlər var. Dil şüurun qəbul etdiklərini həmin tələblərə uyğunlaşdırmalıdır ki, cəmiyyət, çoxluq onu qəbul edə bilsin. Dil bu zaman hakim mövqe tutur, təfəkkürü də istiqamətləndirir. Digər tərəfdən, şüur ruhun köməkliyi ilə ilahi aləmə, sonsuza keçə bilir. Bu səbəbdən yaradıcılığı çox vaxt ruha şamil edirlər. Oradan qaynaqlanan əsərin “dili” də ruhun dili olur. Bu zaman sözlər, cümlələr yalnız xidmətçi rolunu oynayır. Məsələn, dövrün tələbinə uyğun olaraq və səsini daha geniş auditoriyaya çatdırmaq üçün Məhəmməd İqbal “İslam düşüncəsinin rekonstruksiyası” əsərini ingiliscə yazıb. Mütəfəkkir öz düşüncələrini məhz hakim dilin tələblərinə uyğunlaşdırıb. Amma “Cavidannamə” əsərini, yaxud şeirlərini urduca – ruhunun dilində yazıb. Hər ikisi eyni təfəkkürün məhsuludur, ancaq birində hakim mövqe dilə, digərində ruha aiddir.
– Gələk şüurun dilinə…
– Bayaqdan elə ondan danışırıq. İndi də konkretləşdirək. Şüurun iki dili var: konkret, maddi dünyaya aid və mücərrəd, yaradıcılığına, ruhuna aid. Bunlar bir-birini tamamlasa da, eyni olmaya bilər. Əgər birinci olan dövrün şərtlərinə, qanunlarına görə dəyişə bilirsə, ikinci – ruhun öz dilidir və sabitdir. Bundan başqa, bütün yaradılmışların öz “dili” var ki, şüur fitrən onları bilir və obyektlə ünsiyyətdə olandan sonra onu öz dilinə çevirir. Beləcə, insanın dünyası genişlənir, şedevr sənət əsərləri yaradır, bütün dünya ilə bir harmoniya halında yaşayır.
– Deyirlər, dil həm də xalqın mentaliteti, milli xarakteri, ənənələri, əxlaqı və dəyərlər sistemini əks etdirən bir güzgüdür. Bu baxımdan yanaşanda Bakının və ardınca digər şəhərlərin əcnəbi dillər tərəfindən işğalı hansı mədəni təhdid ünsürləri daşıyır?
– Bu suala az əvvəl cavab verdik. Bəli, dil güzgüdür. Bu baxımdan, Bakının küçələrini bir az əyri güzgülər krallığına da bənzətmək olar. Onlara baxıb nə isə anlamaq, millətin simasını görmək olmur.
– Bakı Şəhər İcra Hakimiyyətində dövlət dilinin qorunmasına məsul rəsmilərlə ziyalıların görüşündə Siz də iştirak edirdiniz. Problemlərin etiraf edilməsi yaxşıdır. Tədbir görüləcəyinə inanırsınızmı?
– Bəli, bu işə can yandıran ziyalılarla getdik həmin görüşə və bəzi suallara aydınlıq gətirdik. Bilirsinizmi, bu problemin həlli sadəcə bir idarədən asılı olsaydı, gedərdik, tələb edərdik, mütəxəssis kimi əlimizdən gələn köməyi edərdik, yetər ki, bəlli zaman içində problem artıq tamamilə yox olsun ortadan. Ancaq həmin görüşdən də aydın oldu ki, məsələnin həlli kompleks yanaşma tələb edir. Daha dəqiq desək, kökündən mövqe dəyişməlidir. Gərək dil haqqında qanun elə bir qüvvəyə malik olsun ki, onu pozmaq, əymək, təhrif eləmək kiminsə ağlına gəlməsin. Maraqlıdır ki, Türkiyədə bizim təşəbbüsdən sonra bənzər addım atıldı. İnanıram ki, bizdə də məsələ kökündən həll olunacaq, bu problem keçmişdə qalacaq.
– Araşdırmalara görə, 7 il əvvəl Bakının mərkəzi küçələrində ticarət, və xidmət obyektlərində lövhələrin 43 faizi əcnəbicə imiş. Bu gün mərkəzdə bu göstərici 70-80 faizə, Rəsulzadə küçəsində 99,99 faizə çatıb. Paytaxtın belə sürətlə “işğalı”, Sizcə, nə ilə bağlıdır?
– Düşüncələrin işğalı ilə. Məsələn, düşünürəm ki, böyük Qələbəmizdən sonra düşüncələrdə milli kimlik önə çıxacaq və bu, öz əksini ticarət və xidmət obyektlərinin adında da öz əksini tapacaq. Yəni hər şeydən əvvəl insan öz millətini, öz kökünü sevməlidir ki, onun dilini də sevsin, onu hər şeydən üstün bilsin, onu eşitməkdən, eşitdirməkdən qürur duysun. Vətən müharibəsi müddətində bütün fəxr olunası hadisələr, adlar, yerlər məhz öz dilimizdə olduğuna görə, Qələbədən sonra bir növ düşüncələr də “işğaldan” azad olacaq. Buna əminəm.
“Bir milləti ayaq üstə saxlayan onun milli ruhudur” – Elnur Eltürk ilə
-Könül xanım, Sizcə, bir milləti güclü edən və onu ayaq üstə saxlayan əsas amillər nədir? – Bir milləti ayaq üstə saxlayan onun ruhudur. Şair təsadüfən demir ki, “kaş millətdə ruh yaşasın”. Əsas məsələ ruhun neçə ayaq üstə qalması, çətinliklər önündə çökməməsidir. Ruhun mətinliyinin isə iki əsas qarantı (təzmin) var: dil və təfəkkür. Şərti bir təsnifat aparsaq, demək olar ki, dilin qoruyucusu, varlığının qarantı şairlər, yazıçılardır, təfəkkürün sağlamlığının, dinamikliyinin təminatçısı isə filosoflardır. Cübran deyir ki, “dil bütün millətin və ya onun ümumi mahiyyətinin yaradıcılıq təzahürlərindən biridir. Əgər yaradıcılıq zəifləyirsə, dilin inkişafı da dayanır”. Daha əhəmiyyətli fakt (əsas) isə dil və təfəkkürün bir-birini tamamlamasıdır, bir-birinin inkişafını gücləndirməsidir. Təsadüfi deyil ki, fəlsəfə tarixində əhəmiyyətli yerlərdən birini tutan alman fəlsəfəsinin formalaşmasında və inkişafında, yüksək zirvəyə qalxa bilməsində, Hegelin də etiraf etdiyi kimi, “yalnız alman təfəkkürü, onun fəlsəfi ənənələri deyil, həm də alman dilinin verdiyi imkanlar müəyyən rol oynamışdır”. S.Xəlilovun fikrinə görə, müəyyən səbəblər üzündən elmin geri qalması, milli fəlsəfi fikrin buxovlanması dilin inkişaf ahəngini pozur və “artıq ahəngi pozulmuş dil özü də elmi-fəlsəfi fikrin inkişafına mane olan amillərdən birinə çevrilir. Dilin məhdudluğu təfəkkürə də çəpər çəkməyə başlayır”. Deməli, təfəkkürün yeni orijinal ideyalarla zənginləşməsi azdır, bunu ifadə edə biləcək, hətta ona daha da dərinə getməyə imkan verən dil olmalıdır. Bu prosesin qoruyucusu, bələdçisi isə ilk növbədə milli ruhu fəlsəfi zirvəyə qalxmış şəxslərdir. Məqalələrimin birində mən bu məsələyə toxunaraq belə nəticəyə gəlmişdim ki, bir millətin filosofu, Kamil İnsanı yoxdursa, deməli, mənəvi qazancı da yoxdur, deməli, xərclədiyi mayadandır, deməli, bir gün o xalq tükənəcək, batacaq! – Cəmiyyətdə ən çox eşitdiyimiz sözlərdən biri də, bizim millət kimi formalaşa bilməməyimizdir. Doğrudanmı, dəyişmək istəmirik və ya cəmiyyətimiz dəyişməyə hazır deyil? – Mən deyərdim, düşünmək istəmirik. Cəmiyyət dəyişməyə çox hazırdır, ancaq hansı istiqamətdə? Qərb alimi Hantinqtonun sivilizasiyalar (təməddünlər) barədə düşüncələrindəki “biz” və “qeyri-biz” qarşıdurması dünya ictimaiyyəti tərəfindən kifayət qədər mənimsənilib. Onu kiçik miqyasda (ölçüdə) – bir cəmiyyət nümunəsində götürəndə maraqlı bir oxşarlıqla ilə rastlaşırıq. Ölkələr, xalqlar, dinlər arasında gedən bu proses ayrı-ayrı cəmiyyətlərdə təzahür edir. “Mən” hər şeydən öndədir, yeganədir, qeyri-mən fərqlidir, yaddır, təhlükəlidir. Nəticədə, cəmiyyətdə bir tərəfdən “mən”lər arasında, digər tərəfdən də, “mən” və “qeyri mən”lər arasında anlaşılmazlıq artır, sərt münasibət yaranır, inkarçılıq zəncir kimi uzanır. Hər şeydən əvvəl, cəmiyyət bərabər tərəflərin dialoqu üzərində qurulmalıdır. Tədqiqatçılar müasir dövrü şərh edəndə ilk vurğulanan fakt informasiya bolluğu və xaos (hərc-mərc) olur. Bu baxımdan, kompüter texnologiyasının, informasiya ötürücülərinin artdığı və əsasən elektronlaşmış vasitələrin üstünlük qazandığı bir vaxtda dialoqdan daha çox, bir tərəfin qarşı tərəfi kəsilməz bir proses boyu informasiya ilə yükləməsindən söhbət gedə bilər. Düzdür, bu informasiya selinin axarına düşən bir şəxs guya bu dialoqa qoşulmuş olmur. Əslində isə, o, ən yaxşı halda, özü informasiya yükləyən və diqtə edən tərəfə, yaxud daha güclü bir informasiya selinin vasitəçisinə çevrilə bilir. Belə bir “ünsiyyət” şəraitində insanlar nəinki qarşıdakını dinləməyə imkan tapa bilir, heç öz şəxsiyyətinə, özünüdərkə də vaxt ayıra bilmir. İnsan ancaq informasiya alıb-ötürür və nə onları, nə də özünü dərk edə bilir! İnformasiyanın qabağına salıb qovduğu insan dayanıb ətrafına baxıb düşünsə, görər ki, cəmiyyət var, dəyərlər var, mənəviyyat var. Dərk edər ki, onu qovan, idarə edən “qüvvə” hansıdır. Əslində, bu bir nəfərin dayanması ilə düzəlmir. Böyük bir axının qabağında duruş gətirmək asan deyil, bunun üçün daha böyük qüvvə, ən əsası mətin ruh lazımdır. – Bəzən deyirik ki, Qərb Şərqdən çox şeyi öyrəndi. Amma, indi Qərb hansı səviyyədədir, Şərq isə… – Coğrafi mənada Şərq və Qərb arasında “fikir mübadiləsi” həm qədimdə, həm də orta əsrlərdə aparılmış və bu, filosofların özlərinin də etiraf etdikləri kimi, ideyanın bir məkandan digərinə keçməsi, transferi olmuşdur. Yeni dövrdən başlayaraq, yəni Şərq və Qərb təfəkkürlərinin qütbləşməsindən sonra “fikir mübadiləsinin” xarakteri (mahiyyəti) və məqsədi dəyişdi. Həqiqətən də, Qərb Şərqdən təməldə nə isə öyrənib, orta əsr Şərq filosoflarının ideyaları, alimlərinin ixtiraları Qərbin inkişafı üçün böyük təkan oldu. Lakin sonrakı inkişaf sırf Qərbin öz nailiyyətidir və bu yolu onlar özləri getdilər: elmin yeni nailiyyətləri, təhsilin təşkilatlanması, Qərbin hegemonluğunun təminatçısı oldu. Şərqin isə burada yalnız maddi resurs (imkanlar), ucuz işçi qüvvəsi kimi rolu oldu və hələ də davam edir. Qərb hansı səviyyədə, Şərq hansı səviyyədə məsələsi isə bir az incə münasibət tələb edir. Mən bu problemə “Milli dəyərlərin maya dəyəri” adlı məqaləmdə də toxunmuşdum. Son iki əsrdə Qərbdə ilk vurğulanmalı olan fakt insan fenomeninə, eyni zamanda, bütün cəmiyyətin həyatına təsir göstərən başlıca amil olan elm hakimiyyətinin öz qüdrətini itirməsidir. Əsl həqiqət və Yaradanın yanında, daha vacibi isə mənəviyyatdan uzaq olanda elmin bir heç olduğunu ilk olaraq təbii ki, alimlər özləri gördülər. Tarnas yazır: “XX əsrin üçüncü onilliyinin sonunda elmin irəli sürdüyü bütün əsas postulatlar (məntiqi qiyas) inkar olundular” və bütün bu ziddiyyətlərlə üzləşən, onlara heç bir izah tapa bilməyən, üstəlik özləri də çaşqınlıqda qalan Eynşteyn, Heyzenberq kimi alimlər belə etiraf etməli oldular ki, “sanki ayağımızın altından yer qaçır və ehtiyat etmədən ayağımızı basmağa möhkəm bir yer yoxdur”. Müəyyən mənada bu etiraflar və daha neçələri Qərb insanının tanrısının bir daha ölməsindən, güvəndiyi ən böyük dəstəyinin yıxılmasından xəbər verir. Şərqdə isə başqa bir ifrat vəziyyət formalaşıb. XX əsrdən bəri Şərqdə bir tərəfdən Qərb təsirləri böyüməkdə, digər tərəfdən isə milli dövlətlərin qurulmağına, yəni milli təfəkkürün inkişaf etdirilməsinə meyllər artmadadır. Maraqlıdır ki, Uzaq Şərqdə bu cərəyanların başında duranların kimliyini nəzərə alsaq, demək olar ki, bir sıra Şərq ölkələrində milli dövlətlərin qurulması da əslində Qərbin təsirinin nəticəsi olmuşdur. Bu gün də Şərqdə baş verən hər hansı dəyişiklik mütləq Qərbin vasitəli və ya vasitəsiz təsirinin nəticəsidir. Bəzən bu hadisələrin stimulu (təsir, əngizə) kimi Qərb əsatirindən qurtulmaq istəyi olsa da, bu həm də Qərbdən götürülmüş nümunənin həyata keçirilməsidir. Başqa sözlə desək, Şərq öz inkişafında bir neçə mərhələ geri qaldığı Qərblə ayaqlaşmağa çalışır və bu, şəxsiyyətin formalaşmasında müəyyən naqisliyə səbəb olur – Şərq təqlidçiyə çevrilir. Dəyişən forma olur, məzmun isə dəyişməz qalır. Bu da insanda yalançılıq, lovğalıq, var-dövlət hərisliyi kimi keyfiyyətlər formalaşdırır və cəmiyyət belə insanların toplusuna çevrilir. Deməli, Şərq də, Qərb də böhrandadır və bu böhrandan çıxmaq üçün bərabərhüquqlu dialoqa ehtiyac var. Səlahəddin Xəlilov yazır ki, “Qərb bu problemləri təkbaşına həll etmək iqtidarında deyil. Onun Şərq ruhuna ehtiyacı vardır. Lakin bu ruh çağdaş Şərqin görünən qatlarında görünməz olmuşdur. Şərqin dərin genetik qatlarında uyuyan böyük ruhani gücün qayıdışına nail olmaq çağdaş Şərqin imkanı xaricindədir. Buna nail olmaq üçün Qərbin köməkliyinə ehtiyac vardır». Bəli, Şərqin həm ideya, həm də mənəvi potensialı böyükdür, çünki xərclənməyib. Bunu Qərb bilir və istifadə edir. Və təəssüf ki, Şərq özünü də bir çox hallarda Qərbin interpretasiyasında tanımalı olur, təbii ki, Qərbə necə sərf edirsə. Bu potensialın kəşfi isə yuxarıda dediyim kimi, milli ruhun inkişafına bağlıdır. – Ən çox narahat olduğum əsas məsələlər içərisində gənclərimizin radikal dini cərəyanların təsir dairəsinə düşməsidir. Bəlkə, bizdə din düzgün təbliğ olunmadığı üçün bu problemləri yaşayırıq? – Ən vacib, xeyirli bir şey də düzgün istifadə olunmazsa, zərərli və təhlükəli ola bilər. Sadəcə, həmin şeyin əsl təyinatını düzgün bilib, düzgün öyrətmək lazımdır. Orta əsrlərdə kilsənin bayrağı altında necə qanlar axıdılıb, Volter, Nitsşe belə öz dinindən diksindiyini yazıblar. Bu gün xristianlıq sülh və barışıq dini kimi tanınır. İslamı isə əksinə, bütün yüksək prinsiplərini (ilkə, əsl) kölgəyə salıb terrorçu, radikal, mühafizəkar bir din kimi tanıtmağa cəhd edirlər. Çıxış yolu dini düzgün tanımaq, yəni onun məqsədini, mahiyyətini, vasitələrini dərk edib düzgün tətbiq etməkdir. Dinin verdiyi nədir, aldığı nə? Bütün bunlar dini maariflənmənin işidir. İnsanların yaradılışdan həm mənəvi, həm də maddi bir ehtiyacı var – Mütləq Həqiqətin varlığına inanmaq və onu axtarmaq. Din onun mənəvi tərəfini ödəyir, elm – fiziki. Bunlar insanın bir şəxsiyyət kimi formalaşmasının təməlidir. Biri o birini əvəz edə bilməz. Qərbdə də, Şərqdə bu əvəzetmə cəhdləri oldu, nəticədə bu gün hər ikisi böhran yaşayır. İslam dinində dönə-dönə deyilir: dininizi dərk edin, iman və ağıl bir-birinin arxası və gücüdür. Qurani kərim müsəlmana ağıllı, təmkinli, tədbirli, səbirli olmağı öyrədir. Əgər uşaq bıçağı götürüb özünü zədələyirsə, günah bıçaqdadırmı? Əgər biz dinimizin aliliyini, verdiyi mükəmməl prinsipləri dərk edə bilmiriksə və tanımadığımız bir şeydən vahiməylə danışırıqsa, günahkar dindirmi? Bəli, bu gün dini cərəyanlar, sektalar (icmalar) çoxalıb və dindən kənar o qədər məsələlər qaldırıblar ki, həqiqət yalanın içində görünməz olub. Və dünyanı bürümüş bu təhlükədən qorunmağın iki yolu var. Əvvəla, yuxarıda da dediyim kimi, özü düşünməyəni mütləq idarə edirlər. Məhz bunu nəzərdə tutaraq, Qurani Kərim düşünərək inanmağı öyrədir. Deməli, müstəqil düşünməyi öyrənməliyik. İkincisi, dinini tanıyan insan biləcək ki, İslam yeganə dindir ki, Allahla bəndəsi arasında heç bir vasitəçi yoxdur, bütün insanlar Yaradanın qarşısında bərabərdirlər və yeganə səcdə yeri yalnız Allahdır. Deməli, dinini düzgün dərk etməklə adamı insanlıqdan çıxaran, hər cür alçaqlığa, hərisliyə sövq edən qorxulardan da uzaq olarıq. Bunlar isə dini maariflənmə nəticəsində mümkündür. Lakin burada da bir incə məsələ var. Maariflənmə akademik səviyyədə olmalıdır ki, alternativ, şəxsi maraqlara xidmət edən naqis və məqsədli “maariflənmələr” insanlara, cəmiyyətə təhlükəli olmasın. Məlumdur ki, qadağan olunan şeylərə insanlar daha çox can atır və bu səbəbdən sektaların mahiyyətindən asılı olmayaraq tərəfdaşları artır. Bir yapon döyüş növü var – aykido. Hücum edənin enerjisini onun özünə yönəltməklə ona qalib gəlmək olur. Dini maariflənmə bir növ bu döyüş üsulu ilə həmin dini sektalara qalib gəlmək deməkdir. Mənbə: http://davam.az/print:page,1,5464-knl-bnyadzad-bir-millti-ayaq-st-saxlayan-onun-milli-ruhudur.html |
“Bəzi gənclər Şərqi pisləyib, Qərbin imtina edilmiş dəyərlərini təbliğ edirlər” – Elmin Nuri ilə
Modern.az saytı elm xadimləri ilə silsilə müsahibələrini davam etdirir. Budəfəki müsahibimiz fəlsəfə elmlər doktoru, Şərq fəlsəfəsi və sufizm tarixçisi üzrə araşdırmaçı Könül Bünyadzadədir.
– İnsan çox vaxt özündən özünə gedən yollarda niyə azır?
– İnsan özünə gedən yox, getməyən yollarda azır. Əgər bunlara yol demək olarsa. Bir var insan özünü dünyanın mərkəzi bilir və özündən kənar bir dünyanın olduğundan xəbərsiz qalır ömrü-boyu. Onun yolu qapalı bir çevrəyə bənzəyir. Adam öz oxu ətrafında fırlana-fırlana qalır. Cahil və ya dünya malına, şan-şöhrətə əsir olan insanlar kimi.
Bir var insan kənar bir dünyanı görür, aşiq olur, yaxud qarşısına bir məqsəd qoyur. Amma həmin dünyanın özünü tanımaq əvəzinə, onu öz dünyasında canlandırır. Yaxud həmin məqsədə çatmaq əvəzinə, onu öz içində elə böyüdür ki, öz varlığı, düşüncəsi kiçilir, yox olur. Onun da yolu çox qısadır, tez bitir. Bunun bariz nümunəsini ilk sevgidə görmək olar. Əbu Turxan çox böyük dəqiqliklə belə sevgini “qısa qapanma” adlandırır – özünü məhv edən və heç bir həqiqət açmayan fəlakət. Buna daha bir nümunə də fanatlıqdır.
Bu yollar insanın özündən – mahiyyətindən daha çox, nəfsinin istəyinə doğru gedən yoldur. Ona görə də məhduddur, yolçu da durğunluq içindədir.
İnsanın özündən özünə gedən yol isə daha çox Haqdan gəlib Haqqa gedən sonsuz bir yoldur. Çətini bu yolu tapmaq və bu yola çıxmaqdır. İnsan Allahın yerdə xəlifəsi, yalnız Onun bildiyi adlardan xəbərdar, hələ doğulmamışdan qabaq Onunla sədaqət müqaviləsi bağlayan, özünüdərk qabiliyyəti olan və kamilliyə çata bilən yeganə varlıqdır. Bax, özünün bu mahiyyətinə doğru yola çıxan insan heç vaxt aza bilməz. Bu, Allah-təala tərəfindən nurlandırılan, istiqamətləndirilən bir yoldur. Uzaqbaşı maneələr, çətinliklər qarşısında dözməyib müvəqqəti dayana bilər. Və bu yol insanın “Mən”ində başlayıb, Mən”ində tamamlansa da, aradakı məsafədə insanın mövcud olduğu həm maddi, həm də mənəvi dünyanın tanınması, dərki var.
– Bu gün bizim cəmiyyətdə fərdin şəxsiyyət kimi formalaşması nə üçün bu qədər çətin baş verir?
– Əvvəlcə bir məsələyə aydınlıq gətirək. Kimdir şəxsiyyət? Dövrün, cəmiyyətin tələblərinə görə şəxsiyyətin də meyarları dəyişib. Məsələn, əgər orta əsrlərdə bütün elmlərdə kamil, imanı bütöv birisi cəmiyyətdə şəxsiyyət, bir nümunə yeri, söz sahibi kimi qəbul edilirdisə, maddi nemətlərin rolu artdıqca, siyasət, iqtisadiyyat ön plana keçdikcə, bu işdə daha çox uğur qazanan insanlar da şəxsiyyət kimi görüldü. Və belə olan halda “şəxsiyyət” olmaq elə də çətin deyil: pulun olsa, vəzifən olsa, artıq “şəxsiyyət vəsiqən” hazırdır. Lakin söhbət həqiqi şəxsiyyətdən – cəmiyyət üçün nümunə yeri, kamillik mücəssiməsindən gedirsə, mən sadəcə təsəvvüfdən bir nümunə gətirmək istəyirəm.
Təsəvvüfə və bir sıra İslam filosoflarının görüşlərinə görə, ruhun üç pilləsi var (bəzən bunları 3 ruh kimi də təqdim edirlər): nəbati, heyvani və insani. İlk ikisi bütün insanlara xasdır. Əldə etdiyi bilikləri, imanı və düşüncəsi insanı üçüncü pilləyə qaldıra bilir. Bayaq söz açdığımız özündən özünə gedən yollar insanı bura aparır. Çətinlik həmişə olub. Əvvəlki çətinliklər bu gün də durur, üstəlik yeni dövrün yeni maneələri də əlavə olunub. Şəxsiyyət ruhunun üçüncü mərhələsində qərarlaşan insandır.
Xatırladım ki, özünüdərkin yolu həm də cəmiyyətdən keçir. Deməli, fərdin şəxsiyyət ola bilməsi üçün sağlam mühit, yüksək səviyyəli bir cəmiyyət lazımdır ki, insan ondan təkan alıb kamilləşmə prosesinin növbəti mərhələsinə keçə bilsin. İnsan özünü bir ayna kimi cəmiyyətdə aydın görməlidir: əyrisini də, düzünü də, uğurunu da, axsamağını da. Görməlidir ki, özünü inkişaf etdirə bilsin. Əyri güzgülərin çoxluq təşkil etdiyi bir cəmiyyətdə hər hansı inkişafdan söz etmək çətindir. Amma düşünmək lazım deyil ki, qara rəng ağdan daha çoxdur. Həqiqi şəxsiyyəti – kamil insanı olmayan bir millət məhvə məhkumdur. Bizim millət üçün belə bir təhlükə yoxdur, Allaha şükürlər olsun.
– Araşdırmalarınızda Qərb və Şərqin mədəniyyətlərarası dialoquna xüsusi diqqət yetirirsiniz. Bu gün iki qütb arasında mədəni, elmi əlaqələrin səviyyəsini necə dəyərləndirərdiniz?
– Coğrafi məkan olaraq Şərq və Qərb arasında əlaqələr həmişə olub. Hələ antik dövrün filosofları Şərqə səyahətlər edib, hikmət öyrənirdilər. Yeni Dövrdən, təqribən XVII əsrdən başlayaraq Şərq və Qərb təfəkkürləri formalaşmağa başladı və fərqli – əks istiqamətdə inkişaf etməyə başladı. Nəticədə iki təfəkkürün ortaq nöqtələrini tapmaq, onlar arasında dialoq yaratmaq, yeni əlaqələr qurmaq zərurəti yarandı. Bu gün konfranslar, forumlar keçirilir, Şərqin tələbələri Qərbdə təhsil alır, Qərbin alimləri gəlib yerindəcə Şərqi öyrənirlər. Lakin burada əhəmiyyətli bir incəlik var: özünü qəbul etdirməyə, bəyəndirməyə çalışan Şərqdir, söz sahibi isə Qərb. Dediklərimizə həm siyasətdən, həm iqtisadiyyatdan, həm də mədəniyyətdən nümunə gətirmək olar. Deməli, müəyyən mənada bu, dialoq yox, monoloqdur. Məsələnin acınacaqlı tərəflərindən biri də budur ki, Qərbin hakim mövqeyini hiss edən bir sıra şərqlilər, xüsusilə gənclər, Şərqi pisləməklə, Qərbin ən aşağı, hətta artıq imtina edilmiş bir xüsusiyyətini yüksək dəyər kimi təbliğ etməklə özlərinin qərbli olduqlarını sanırlar. Mən yazılarımda belələrini kökü olmayan yabanı alaq otuna bənzədirəm: öz millətini bəyənib kök atmaq istəmir, başqa məkanda isə o, həmişə yaddır.
Dialoq üçün deməyə sözün, kürsün olmalıdır. Onu qazanmaq lazımdır. Dialoq üçün qarşıdakı səni tanıdığı qədər, sən də onu tanımalısan. Söhbət bir səcdə obyektini tanımaqdan yox, opponentin tanınmasından gedir. Yalnız bu halda dialoqdan söz gedə bilər.
– Osmanlı imperiyasında təsəvvüfə xüsusi dəyər verilirdi və hər tərəfli inkişafa malik idi. Necə bilirsiniz, cəmiyyətimizin inkişaf yollarından biri mənəviyyat və idrakın sintezi olan Təsəvvüf ola bilərmi? Yəni bu gün Azərbaycan cəmiyyətinə sufilər lazımdırmı?
– Əvvəla, Osmanlı İmperiyasının gücü, inkişafının səbəbi təsəvvüf deyildi. İkincisi, təsəvvüf tarixinin mərhələlərinə baxsaq, görərik ki, Osmanlı dövrü təsəvvüfün parçalanma – təriqətləşmə dövrünə təsadüf edir. Təriqətləşmə – hər təriqətdə ayrı-ayrı mürşidlərin nüfuzu əsasında öz ədəb-əxlaq tələbləri olan kiçik, lokal hakimiyyətlərin qurulması və ayrı-ayrı şəxslərin, təriqətlərin eyni şeyləri fərqli üslublarda və üsullarla çatdırması idi. Bu, təsəvvüfün ayrı-ayrı prinsiplərinin ön plana keçərək mahiyyəti unutdurması idi. Məhz, bu rakursdan baxanda, təsəvvüf inkişaf üçün yaxşı bir nümunə deyil. İslam bütövdür, Allahla bəndəsi arasında hər hansı vasitəçi qəbul edilmir. Sufi də məhz, bu bütövün tərənnümçüsü olmalıdır, yalnız Allaha itaət edib, Ondan qorxmalıdır.
Tanınmış filosof Səlahəddin Xəlilov məqalələrinin birində sufiləri tərkidünyalıqda, mürşidin şəxsiyyətinə pərəstişdə ittiham edir və sufi zamanının çoxdan bitdiyini yazır. Haqlı iraddır və razılaşmağa məcburuq. Düzdür, sufilik tərkidünyalıqdan daha dərin bir mahiyyətə sahibdir. Lakin, təəssüf ki, o mahiyyət çoxdan arxa plana salınıb və unutdurulub və bu gün sufi deyəndə, yada ilk düşən yalnız tərkidünya aşıq dərviş olur. Bununla belə, məhz, təsəvvüfün mahiyyətindən çıxış edərək, mən deyərdim, Azərbaycanda həqiqi sufilər çox olsa yaxşıdır: imanı yüksək, elmi dərin, mənəviyyatı təmiz, cəmiyyəti üçün kamil insan nümunəsi. Belə insan milləti üçün arxa, dövləti üçün sağlam düşüncəli müdrik məsləhətçidir.
– Bu gün belə hesab etmək olarmı ki, Qərbin rasional dünyagörüşü Şərqin irrasional dünyagörüşünü üstələməkdədir?
– Qərb öz rasional düşüncəsi ilə elm və texnikanın və yüksək nailiyyətlərini əldə edib və bunların sayəsində Şərqi zor gücünə özünə tabe etdirib. Hətta ən sivil yolla Şərq ölkələrində ingilis məktəblərinin açılması da bir güc tətbiqi idi – şərqlini Qərb dilində danışmağa, Qərb dəyərlərini sevməyə məcbur edib, əvəzində “mövcud olmağa” icazə vermək. Bəli, bunu rasional düşüncənin irrasional düşüncə üzərində qələbəsi hesab etmək olar. Lakin mən bir hadisəni xatırlatmaq istəyirəm. XX əsrin əvvəllərində ingilislər kəşf etdikləri ən ağır silahları min bir əziyyətlə Tibet dağlarına qaldırdılar və yalnız öz imanları ilə silahlı olan tibetliləri qırdılar. Qətliamın şahidi olmuş ingilis səyyahın yazdığına görə, yaralı tibetlilərin üzündə elə bir ifadə var idi ki, sanki qalib onlar idi, biz yox və biz bu yaralılara qulluq göstərməyi sanki özümüzə şərəf bilirdik.
Hər bir insanın rasional və irrasional düşüncəsi bir-birini tamamlamalıdır ki, həmin insanın düşüncəsi tam və kamil olsun. Bəli, Qərb nə vaxtsa Şərqi özünə tabe etdirib, özünə xidmət etdirib və bu gün də Qərbi hələ də qalib sayanlar var. Lakin düşüncələrindəki naqisliyi – irrasional mərhələni bərpa etmək üçün bu gün Qərbin Şərqə böyük ehtiyacı var. Buna nümunə kimi, Qərbin Şərqə olan marağının xarakterinin dəyişməsini göstərə bilərik. Lakin bir var bu, yenə də əvvəllər olduğu kimi, Şərqin əlindən alına, “işğal oluna”, bir də var bu, dialoq şəklində baş verə. Üstəlik nəzərə almaq lazımdır ki, Şərqin də rasional düşüncəyə ehtiyac var.
– Deməli, Avropa öz inkişafında Qoca Şərqdən həmişə istifadə edib və etməkdə davam edir?
– Sualı cavablandırmaq üçün qısaca məsələnin kökünə qayıdaq – Renessans hadisəsinə. Renessansa qədər bəşəriyyət kifayət qədər yüksək inkişaf yolu keçmişdi. İstər fəlsəfədə, istər elmdə, istərsə də incəsənətdə kamil nümunələr yaranmışdı. Renessans bütün bu xətlərin, inkişaf istiqamətlərinin sanki düyünlənməsi, “torbanın ağzının büzülməsi” oldu. Bu ideyalar toplusunda isə aparıcı ideyalar məhz, İslam Şərqinə aid idi. Həmin dövrün incəsənət, yaxud fəlsəfi əsərlərindən dediklərimizi təsdiq edən bir çox nümunə gətirmək mümkündür. Məsələn, Renessans dövrünün filosoflarından biri Piko della Mirandola İslam fəlsəfəsi ilə tanışlıqdan sonra belə bir “yenilik” kəşf edir: “Nəhayət mən başa düşdüm ki, nə üçün insan bütün canlı varlıqlar arasında ən xoşbəxtidir və ümumi heyranlığa layiqdir və ona yalnız heyvanların deyil, hətta ulduzların, o biri dünyadakı ruhların da həsəd aparacağı necə bir pay hazırlanıb”. Bu, insanın özünə inamının yaranması idi ki, Avropa neçə əsrlər idi ondan məhrum idi. Və inamın qayıtması Qərb təfəkkürünün təməlində durdu.
Bütün əvvəlki nailiyyətləri, həm antik dövr, həm İslam Şərqinin alimlərinin kəşflərini, tezislərini, ideyalarını özündə cəmləşdirən Renessans sonradan özü yeni istiqamətlərə təkan oldu. Qərb isə bu istiqamətlərə sahib çıxdı, elmi daha da inkişaf etdirdi, yüksək cəmiyyət qurdu, insana hörməti isə yuxarı başa qaldırdı. Deməli, Qərb yolun növbəti mərhələsinə böyük bir baza, zəngin ideyalarla keçdi. Şərq isə ucada olduğu üçün sanki növbəti mərhələyə ehtiyac hiss eləmədi, qaldı yerində. Təsadüfi deyil ki, dünya sivilizasiyalarını təhlil edən Səlahəddin Xəlilov haqlı olaraq bildirir ki, Qərb sivilizasiyası deyilən hadisə əslində bütün bəşəriyyətə məxsusdur, sükanda sadəcə Qərbdir. Sonrakı əsrlərdə isə, bayaq dediyimiz kimi, Şərq Qərb üçün bir maddi resursa, təcrübə meydanına çevrildi.
– Azərbaycan elminin işıqlı gələcəyini nədə görürsüz?
– Uşaqların beyni informasiya ilə doldurulmamalıdır. Onlar düşünməyi, təhlil etməyi, öz dünyasının qaranlıq künclərini işıqlandırmağı, ağıl və imanları arasında daimi əlaqəni qorumağı öyrənməlidirlər. Əks halda onların düşüncələri kənar təsirə asanlıqla məruz qalıb başqası tərəfindən idarə olunacaq. İnkişafa aparan düşüncə üçün isə düzgün bilik, şəxsiyyəti yüksək müəllim, sağlam və yaradıcı mühit lazımdır. Belə bir təməl üzərində formalaşan şəxsiyyət, düşünürəm ki, həm öz milləti üçün möhkəm arxa ola bilər, həm də nəinki istənilən dialoqda layiqli opponent olar, hətta özü diktə edən tərəfə çevrilər. https://modern.az/news/41819/
“Naqis dərslik saatlı bombadır” – “Təzadlar”
“Milli Kimlik” Konsepsiyasının hazırlanması çərçivəsində keçirilən tədbirlərdə Milli Kimlik şüurunun, vətən əxlaqının formalaşmasında tarix şüuru böyük rol oynaması ilə bağlı fikirlər səsləndirilib. Tarix şüurunu isə tarix dərslikləri formalaşdırır. Bu mövzu ilə bağlı söhbət etmək üçün şərqşünas-alim, filosof Könül Bünyadzadəyə müraciət etdik.
-Könül xanım, bizdə bu sahədə mövcud olan çoxsaylı problemlər haqqında nə deyə bilərsiniz? Bunları necə həll etməliyik? Milli Kimliyimizi formalaşdıran mühüm amil olan tarix dərsliklərimizdəki nöqsanlara münasibətiniz necədir?
-Yalnız tarix deyil, ümumiyyətlə milli şüurun formalaşmasında hər bir fənnin, başlıcası isə onu yazan müəllifin və tədris edən müəllimin şəxsiyyətinin rolu böyükdür. Bunlar hamısı bir-biri ilə sıx bağlı olan və birini tamamlamalı olan faktlardır, başında isə dərslik durur.
-Bu məsələdə müəllimlərin rolunu necə görürsünüz?
-Belə ki, elə həmin təhrif olunmuş tarixi öyrənən sabahın müəllifi və müəllimidir. Deməli, naqis dərslik saatlı bombadır. Tarix yalnız keçmişin, hadisələrin, faktların nəqli, qəhrəmanların adlarının, döyüşlərinin əzbərlətdirilməsi deyil. Tarix bir tərəfdən millətə öz kökünü tanıdan, buraxdığı səhvləri anladan bir vasitədirsə, digər tərəfdən, bugünə hansı potensialla gəldiyini və hansı potensiala sahib ola biləcəyini göstərən bir güzgü olmalıdır. Bu baxımdan, tarix dərsliklərinin yazılması böyük məsuliyyət tələb edir. Qeyd etdiyim kimi, müəllifin özü milli şüura, ən vacibi isə fəlsəfi düşüncəyə sahib olmalıdır ki, dərsliklər hadisələrin sıralanması ilə məhdudlaşmasın, daha pis halda isə köhnə dərsliklərdəki məqalələr yenidən təzə kimi təqdim edilməsin.
-Tarixi amillər bu məsələdə hansı rolu oynayır?
-Azərbaycanın coğrafi məkanı həmişə imkan verib ki, zəngin bir tarix yaşasın. İstər orta əsrlərdə, istər sonrakı illərdə, istərsə də son iki əsrdə. Əhəmiyyətli haldır ki, zaman-zaman Azərbaycan daha böyük bir mədəni bölgənin – islam bölgəsinin, yaxud Sovet İmperiyasının üzvi hissəsi olmaqla yanaşı, həm də öz spesifik xüsusiyyətlərini qoruyan bir bölgə olub. Bu, onun həm ədəbiyyatında, həm də fəlsəfəsində özünü göstərib. Bu baxımdan, fənlərarası koordinasiya sıx olmalıdır ki, həmin dövr haqqında şagirdin, tələbənin məlumatı bütöv və tamamlanmış olsun. Ədəbiyyat tarixi, tarix də fəlsəfəni inkar eləməsin, əksinə onlar eyni dövrə fərqli baxış bucaqları olsunlar. Belə olan halda, mümkün yanlışlıq və nöqsanlar da aradan qalxar.
Elə nöqsan var ki, üzdədir, onu düzəltməklə yaranan problem də aradan qalxır. Dərsliklərdə gedən səhvlər isə özülündə, təməlində yanlışlığa yol verilən və istənilən anda uçmaq təhlükəsi yaşayan bir binaya oxşayır. Həmin təhrif olunmuş tarixi, bəsit təqdim olunmuş hadisələr silsiləsini öyrənmiş uşağın şüurunda boşluqlar qalır, yaxud nə isə korlanır və sabah onun necə bir vətəndaş olacağı böyük bir narahatlıq doğurur. Üstəlik nəzərə alsaq ki, bir vətəndaşın milli şüurunun çökməsi Dövlət üçün bir binanın çökməsindən daha böyük faciədir.