İnsan fiziki quruluşuna görə digər canlılara bənzəyir və bu baxımdan onu təbiətin bir halqası zənn etmək olur. Lakin təəccüblü bir faktdır ki, təbiətin digər canlıları olmayanda ümumi qanunauyğunluq pozulduğu, bütöv sistem dəyişdiyi, hətta məhv ola bildiyi halda, eyni şey insan olmayanda baş vermir. Bunu istər kimsəsiz adalar nümunəsində, istərsə də, pandemiya dövründə müşahidə etmək mümkün oldu. İnsanın təbiətdə yeri bir kiçik qarışqa, yaxud bir kol qədər də görünmədi. Ondan asılı olmadan təbiət öz harmoniyasını və mövcudluğunu qoruyub saxlamağı bacarır. Birmənalı olaraq belə nəticə çıxır ki, insan təbiətin zəruri halqası deyil. Bəli, onu fiziki göstəricilərinə görə uzaq kosmosdan tutmuş, yaxındakı heyvana, hətta bitkiyə də bənzətmək mümkündür. Ancaq insan yalnız maddi deyil axı! Ən vacibi isə, ətraf mühitlə məhz fiziki tələblərinə uyğun hərəkət edəndə, o, dağıdıcı qüvvəyə çevrilir, bunun fövqündə duranda, məhz insan olanda isə təbiətlə arasında bir ünsiyyət yaranır və insan yaradıcı olur. Məsələ burasındadır ki, o, Yaradandan fərqli bir mahiyyət alıb və o, bunu dərk etməklə İnsan adını doğruldur. Həmin mahiyyətin bir adı da əmanətdir. 

Əmanət – özünə aid qiymətli bir şeyin inandığı birinə müvəqqəti müddətə saxlamağa verməkdir, tapşırmaqdır. Allah da insana o dərəcədə inanır ki, yaratdıqları arasında ən iddialı, eyni zamanda sadiq olanı – iblisi insana səcdə etmədiyi­nə görə lənətləyir. Və yenə də insanın sədaqətinə o dərəcədə etibar edir ki, şeytana axirətə qədər vədə verir. Deməli, in­san bu inamı doğrultmaq üçün ilahi əmanəti və sahib olduğu bilikləri birləşdirməli, qorumalı və vaxtı çatanda şərəflə “sahibinə qaytar­ma­lı­dır”.

Allahın əmanəti dəyərlidir, ona görə də O, insanı yaradıb boş-boşuna buraxmayıb: “Gerçəkdən si­zə Allahdan bir nur və açıq bir kitab gəldi. Allah onunla Onun razılığı üçün gedənləri salamat yollara istiqamətlən­di­rir, onları Öz izni ilə qa­ranlıqdan aydınlığa çıxardıb doğru yönəldir” (Quran 5/15-16). İnsan üçün hər addımda doğru yol göstərən nur – açıq və gizli işarələr, bələdçiləri görmək üçün insan Allahdan aldığı bütün bacarıqlarını səfərbər et­mə­lidir. Rumi demiş, “Allah hər kimin ruhuna məhək daşı qoyubsa, o kimsə yəqini şübhədən ayırd edə bilir”. Məhək məhz öz fitrətində kəşf olunmuş ilahi hikmətlərdir. Kvant fizikasının yaradıcısı Maks Plank deyir: “İncəsənətin əsas mənası onun özündədir. …Dini simvollar isə həmişə özündən kənara istiqamətlidir.” İncəsənət insan yaradıcılığının məhsuludur və nə qədər möhtəşəm bir şedevr olsa da, məhdud bir həqiqətin təzahürüdür. Din ilahi aləmlə insan arasında körpüdür, bələdçidir və məqsədi insana olduğu maddi dünyanın fövqündə də həqiqətlərin olduğunu öyrətməkdir. Qurani Kərimin “İmran ailəsi” surəsində deyilir “Kitabı sənə nazil edən Odur. O Kitabın bir qismi mənası aydın ayələrdir ki, bunlar Kitabın anasıdır. Digərləri isə mənası aydın olmayan ayələrdir. Qəlblərində əyrilik olanlar fitnə-fəsad törətmək və istədikləri kimi yozmaq məqsədilə mənası aydın olmayanın ardınca düşərlər. Onun yozumunu isə Allahdan başqa heç kəs bilməz. Elmdə qüvvətli olanlar isə deyərlər: “Biz onlara iman gətirdik, hamısı bizim Rəbbimizdəndir”. Bunu isə ancaq ağıl sahibləri dərk edərlər” (Quran 3/7). Beləcə biz də, deyilənlərin hərf və səslərlə pərdələnən mənasına baxmağa çalışaq.

İnsan Allahın əmanə­ti­nə sahib duran yeganə varlıqdır: «Biz əmanəti göy­lə­rə, yerə və dağlara verdik, onlar onu daşımaq istəmədilər, ondan qorxdular. İnsan onu götürdü (yükləndi), o (insan), za­lım və cahil idi» (Quran 33/72). Bəzi fikirlərə görə, ayədə insan məhz «zalım və cahil» olduğuna görə Alla­hın əmanətinə sahib durub. Bizim fikrimizə görə isə, insan əmanəti alana qədər «zalım və cahil idi» və məhz bu bi­liyi, imanı – əmanəti yüklənməklə insanlıq səviyyəsinə uca­la bilir. Yalnız insana düşünmək, öz düşüncəsi sayəsin­də mənən kamilləşmək, kamilləşdikcə öz cəmiyyətinə, xalqına yardım etmək imkanı verilib.

Müqəddəs Kitablarda insanın yaranışı, malik olduğu fərqliliklər haqqında incə və olduqca vacib məqamlar var. Bu Kitablar məhz insan üçün nazil olub və məqsədi ona kimliyini, mahiyyətini, missiyasını anlatmaqdır. Hər ayə bir hikmət, bir ip ucudur… İnsan qorxanda da, sevəndə də öz əmə­li­nin mahiyyətini, nəticəsini dərk etməlidir, onların yal­nız bir hiss olmayıb, hansısa bir həqiqətə apardığını anla­ma­lıdır. Axı Allah Təala yalnız insana özündən başqa heç kimin bil­mədiyi adları (elmləri) öyrətdi və ona verdiyi üstünlüklərə görə Özünün yer üzə­rin­də xəlifəsi etdi (Quran 2/30). Bəs Allahın verdiyi və insanı cahil və zalımlıqdan xilas edən həmin əmanətin nə olduğunu «heç düşünmürsünüzmü?»

İnsan doğulandan öyrənir. Hərə öz mahiyyətinə uyğun bilik qazanmaq üsulu seçir – kimsə elm yolu ilə, bir başqası ruhani təcrübə ilə, üçüncü biri də onların hər ikisindən istifadə etməklə. Hegel deyir ki, din, sənət və fəlsəfə mütləq ruhun – sonsuz həqiqətin təzahür formalarıdır. Hər üçü insanın malik olduğu ilahi əmanətin ifadəsidir. Yalnız əmanətin həqiqi ifadəsində Tək həqiqəti duymaq, tanımaq mümkündür. Buna görə də, o, məkan və zamanın fövqündə durur. Maks Plank din və elmin münasibəti haqqında deyir: “Din və təbiətşünaslıq, indi bəzilərinin düşündüyü, yaxud ehtiyat etdiyi kimi, bir-birini istisna etmir, tamamlayır və şərtləndirir… Necə ki, bilik və bacarığı ilə ideoloji qənaətləri əvəz etmək olmaz, eləcə də sırf rasional idrak əsasında mənəvi problemlərə düzgün münasibət qurmaq mümkün deyil. Ancaq hər iki yol ayrılmır, paralel gedir və sonsuzluqda eyni bir məqsəddə görüşürlər.” Əmanət təkdir, fərqli olan insanlardır. Bu dünyanın aldadıcı, rəngarəng qabığının alt qatına nüfuz edən əmindir ki, hər kəs eyni həqiqətə doğru gedir. İlahi əmanət duru su kimidir. Əbu Yəzid Bistami demiş, “qırmızı qabda qırmızı, qara qabda qara görünür”.

Müqəddəs mətnlərin dediyinə görə, insan yaradılmışlar arasında sonuncudur. Kimsə bunu insanın zəifliyinin dəlili hesab edir, bir başqası isə əksinə, onu bütün yaradılmışların əşrəfi olub, hər şeyin onun gəlişi üçün hazırlan­ma­sı kimi qəbul edir. İnsanın malik olduqlarını düşünəndə isə belə qənaətə gəlmək olur ki, o, Al­lah­dan baş­layan «eniş xəttinin», «hikmət nazilinin» dönüş məqamı, hik­mət­lərin dərki prosesinin başlanğıc nöqtəsidir. Bütün yaradılmışlar Allah və Onun xəlifəsi arasındadır. Əbdülkərim Cili yazır: “Kamil insan özü üçün var olan həqiqətlərə (həm mənfi, həm müsbət, həm ali, həm alçaq, həm maddi, həm mənəvi) müqabildir”. Bu keyfiyyətlər hər kəsdə gizli şəkildədir və onlar kəşf edil­mə­li, kəşf olunmaqla bitməyib dərk edilməli və bununla da kifayətlənməyib, həyata keçirilməlidir. Qısacası, insan fit­rə­tən ona verilən kamillik zirvəsinə çatmalıdır. Bu, onun insanlıq missiyasıdır. Mühyiddin İbn Ərəbi deyir: “Kamil surət ya­ra­dıl­mış və əzəli elmlə zühur edir. Elmin mərtəbəsi iki tə­rəf­dən kamilləşir və eləcə də varlığın mərtəbələri ka­mil­lə­şir: onlardan biri əzəli, digəri isə qeyri əzəlidir və yara­dıl­mı­şdır. Əzəli – Haqqın vücududur, qeyri-əzəli – Haqqın sa­bit aləm surətində varlığıdır”. Məhz bütün elm­ləri bil­məyi insanı digər məxluqlardan nəinki üstün etdi, hətta onu Allahdan sonra səcdə obyektinə çevirdi.

Biliyi qazanması və dərk etməsi üçün Allah insana bütün qabiliyyətləri verib. Ən vacibi isə ona ilahi aləmin də qapılarını açmaq üçün Özündən ruh üfürüb: “Səndən ruh haqqında soruşurlar, de ki, ruh Rəbbimin əmrindəndir və sizə yalnız az bir bilgi verilmişdir” (Quran 17/85). Bəli, ruhun özü barədə bilgi azdır, ancaq insana lazım olan ruh vasitəsilə qazana bildikləridir. Axı o da bilik qazanma vasitəsidir. Allah Məryəmi Müqəddəs Ruh – mələk Cəbrayıl vasitəsilə müjdələdi və ona İsa Məsihi verdi: “O zaman mələklər dedilər: “Ey Məryəm! Həqiqətən, Allah səni Öz tərəfindən, adı Məryəm oğlu İsa Məsih olan bir kəlimə ilə müjdələyir. O, bu dünyada və axirətdə şan-şöhrətli və (Allaha) yaxınlaşdırılmışlardan olacaqdır” (Quran 3/45). Məhz ruhuna səbəb insan həm də ilahi aləmə bağlıdır və buna görə də, öz varlığında, Nəsimi demiş, “iki cahanı sığdıra bilir”. Ancaq burda kiçik bir şərt var: bu iki cahanı mənimsəmək üçün əvvəlcə özünü tanımalı dərk etməlisən! Mövlana təsadüfən demir ki, “İnsan böyük şeydir, onda hər şey ya­zılmışdır. Zülmət pərdələri özündəki o elmləri görməyə, onu oxumağa imkan vermir. Zülmət pərdələri dün­yanın bu növbənöv məşğuliyyətləri, tədbirləri və arzu­la­rıdır”. Məhz ruhuna səbəb insan Yaradanına “iki yay məsafəsi qədər, hətta ondan da az məsafədə yaxınlaşa bilir” (Quran 53/9). Yetər ki, ruhunun verdiyi biliyi, hikməti anlaya bələsən.

Hansı fitri qabiliyyətlərlə, biliklərlə doğulmağından asılı olmadan, şüuru inkişaf edənə, özünün daha yüksək bir aləmin sakini olduğunu anlayana qədər, insan təbiət zəncirinin bir halqası olaraq mövcud olur. Əmanətin varlığından xəbərdar olmayana qədər insan öz fiziki bədəninin çərçivəsindən kənara çıxmayan və təbii istəklərinin qulu olan heyvandan fərqlənmir. Onu tanıyandan sonra isə baxış bucağı kökündən dəyişir. Zahirən heç nə dəyişməsə də, mənən hər şey başqa bir işıqda görünür. İnsan öz varlığının mahiyyətini dərk etməyənə qədər əmanətin sirri də ona açılmır, elə bağlı boğça kimi qalır.

İlahi əmanət ağır yükdür. Onu heç bir maddi dayaq saxlamaq iqtidarında deyil. Bunun çün ilahi qüdrətin dəstəyi lazımdır. Müqəddəs mətnlərə görə, Musa peyğəmbər Mütləq varlıqla yal­nız yanan ağac vasitəsilə danışa bilir – sonsuz nurun insan düşüncə­si­nə sığa bilən təcəllisi ilə. Hətta onda belə, vahimədən baxa bilmir. Qu­rani-Kərimdə deyilir: “Təyin etdiyimiz vaxtda Musa gəlib Rəbbi onun­la danışdığı zaman o dedi: “Ey Rəbbim! Özünü mənə göstər ki, Sə­nə baxım!” Allah dedi: “Sən Məni əsla görə bilməzsən. Lakin bu da­ğa bax. Əgər o yerində dura bilsə, sən də Məni görəcəksən”. Rəbbi da­ğa təcəlla etdiyi zaman onu parça-parça etdi. Musa da bayılıb yerə yı­xıl­dı. Ayıldığı zaman: “Sən pak və müqəddəssən! Sənə tövbə etdim və mən iman gətirənlərin birincisiyəm!” – dedi (Quran 7/143). Təbiətdə də ox­şar prosesə rast gəlmək mümkündür. Günəş şüa­la­rı digər qaz təbəqələri olmasa, Yer üzünə birbaşa düşsə Yerdə bütün can­lılar məhv olar. Halbuki, məhz maneələrlə, digər qazlar vasitəsilə zə­if­ləmiş şəkildə yerə çatan Günəş şüası həyat mənbəyi hesab edilir. Yaxud kvant fizikasına istinad etsək, belə qənaətə gəlmək olur ki, insan böyük və güclü işıq dalğasından yalnız düşüncəsinin tuta bildiyi qədər – zərrələri müşahidə edib, öyrənə bilir, hansısa nəticəyə gəlir. Bəli, şübhəsiz ki, insanın düşüncəsi məhduddur, lakin ruhunun ilahi aləmlə birbaşa əlaqəsinin möv­cudluğu və böyümək potensialına malik olması onun imkanlarını, sərhədlərini genişləndirir. Fiziki baxımdan zəif olsa da, şüuru və ruhu sa­yə­sində sonsuzluğa çıxa və ilahi dəstəyi ala bilir. Tanrı məhz Musaya – insana təcəlli etdi və o, çətinliklə olsa da, onu gördü, tanıdı, dağa təcəlli edəndə isə o, par­ça-parça oldu. Buna görə də, Allahın əmanətini dağ-daş deyil, insan götürdü və bununla da bütün varlıqlardan yüksəyə qalxdı. Axı, o, aldığı bilikləri sistemləşdirir, anlayır, başqa şəkildə struk­turlaşdırır, özününküləşdirir. Yəni biliklər toplu halda onun üzə­rində çöksə, o da dağlar kimi paralanardı. Belə halları infor­ma­siya selindən əziyyət çəkən, təzyiq altında yaşayan insanlarda gör­mək mümkündür. İnsan aldıqlarını qaytarıb mövcud struktura yerləş­di­rir. Fizik Nils Borun dediyi kimi, “Əgər həyatda harmoniya axtarırlarsa, heç vaxt unutmaq olmaz ki, bu oyunda biz eyni zamanda həm tamaşaçı, həm də iştirakçıyıq”. Optik prizma ona düşən işıqları udmayıb fərqli şəkillərdə, rənglərdə ötürdüyü kimi, insan da qazandığı bilikləri üst-üstə toplamaqla kifayətlənmir, onları ətrafına paylayır.

Bəli, insan Allahdan əmanət alan tək varlıqdır. Kimsə bu əmanətə xəyanət edir, onu həyat yolunun hansısa dolanbacında itirməyindən, unutmağından xəbər belə tutmur. Başqa biri onu maddi zənn edir, özünü dünyanın əşrəfi bilir və öz marağı üçün xərcləməyə iddialanır. Beləcə ətrafı, cəmiyyət, təbiət üçün tədricən dağıdıcı qüvvəyə çevrilməyə başlayır. Üçüncü biri isə əmanəti qorumaq üçün özünü kamilləşdirir, mənən, düşüncəsi ilə güclənir. Beləcə həmin əmanət nadir bir ləl-cəvahirat kimi insanı daxildən nurlandırır. 

Dinindən və zamanından ası­lı olmayaraq, hər qadın öz dövrünün, mü­hitinin simasıdır. Kişilərdən fərqli ola­raq qadınlar cəmiyyətə sanki içdən bələd olurlar. Axı, yazılmamış bir qanunla ailə ocağını isti saxlamaq, cəmiyyətin bütün şərt və tələblərini bilib gə­­ləcək nəsli də o ruhda böyütmək, qorumaq və ya həvəsləndirmək onun öhdəliyindədir. Buna görə də, istənilən şəxsin ən yaxın ətrafı ilk növbədə qadındır – ana, həyat yoldaşı, bacı, övlad və s. Bir şəxsi tanımaq üçün onun ətrafındakı qadına baxmaq kifayət edir. Cəmiyyəti sözsüz təqdim edən də qadın və ona münasibətdir. O, nə qədər işıqlı, yüksək intellekt və əxlaq sahibidirsə, deməli, həmin cəmiyyəti də təsvir edəcək sözlər məhz bunlar olacaq. Bir millət məhz qadına verdiyi dəyər qədər özünə hörmət edir, öz gələcəyini görür.  

Tarixi həqiqətə görə, Şərqdə qadın ilk dəfə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində səs və söz hüququ qazanıb. Məsələyə daha geniş spektrdə  baxanda belə məlum olur ki, əslində, bu, şəraitə baxmayaraq öz üzərində işləyən, təhsil alan, savadlanan, ictimai vəziyyəti düzgün dəyərləndirməyi bacaran, hətta bu istiqamətdə müəyyən işlər görən qadınların hüquqlarının tanınması, inkişaf yollarının süni maneələrdən təmizlənməsi, gənc respublikanın quruculuğunda  onların da xidmətindən istifadə edilməsi idi. 1901-ci ildə böyük xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyev Bakıda Qızlar məktəbinin açılmasına nail olur və bu işdə ona ziyalılarla yanaşı məhz dövrün nadir təhsilli qadınları – həyat yoldaşı Sona xanım Tağıyeva, Həsən bəy Zərdabinin həyat yoldaşı Hənifə xanım ən böyük yardımı göstərirlər. Bir neçə müddətdən sonra Qızlar seminarıyası səviyyəsinə yüksələn məktəbin yolu 1919-cu ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tərəfindən davam etdirilir, daha da genişləndirilir və ümumi seminarıyaya çevrilir. Məhz bu məktəbin məzunları sonradan cəmiyyətin həyatında aktiv iştirak edirdi, öz təklifləri, təhlilləri ilə mətbu orqanlarında çıxış edirdilər. Məsələn, həmin məktəbin müdiri Hənifə xanın Məlikova Azərbaycan dilində nəşr olunan ilk qəzet olan “Əkinçi”nin işıq üzü görməyində həyat yoldaşı Həsən bəy Zərdabinin ən yaxın köməkçisi, məsləhətçisi idi, hələ 1881-ci ildən öz evlərində açdığı pulsuz məktəbdə qızlara elm, savad öyrədib. Qızlar seminarıyasının ana dili müəllimi Şəfiqə Əfəndizadə hələ 1896-cı ildə Nuxa şəhərində şəxsi qadın məktəbində dərs deyib, 1903-cü ildən ayrı-ayrı qəzet və jurnallarda təlim-tərbiyə mövzularında məqalələr, uşaqlar üçün hekayələr yazırdı. Tiflisdə Müqəddəs Nina məktəbini qurtarmış Rəhilə Hacıbababəyova isə hələ 1902-ci ildə Bakıdakı İsgəndəriyyə Qadın Müsəlman Məktəbində müəllimlik etmiş, 1910-cu ildə  azərbaycanlı qızlar üçün açılan  və 1914-cü ildə ibtidai məktəbə çevrilən təhsil müəssisəsinin direktoru olmuşdu. Başqa sözlə desək, Qızlar seminarıyası müəyyən bir intellektual qadın potensialı əsasında yaranmışdı. İşin əhəmiyyətli məqamı onda idi ki, bunun üçün nə cəmiyyətdə kişi-qadın ziddiyyət yaranırdı, nə çadralar atılırdı, nə hansı isə dini, yaxud milli ənənə tənqid olunurdu. Sadəcə cəmiyyətin gələcəyinin quruculuğunda qadın düşüncəsinin kişi düşüncəsini tamamlaması üçün imkan yaradılırdı. Xalq cümhuriyyətinin qurulmasında daha çox kişi dövlət xadimlərinin adları hallansa da, bu da bir həqiqətdir ki, böyük ideyaların təməlində qadın və kişi düşüncəsi mütləq bərabər var olmalıdır. Söhbət sənədlərin altında atılan imzalardan, məsuliyyətli iclaslarda edilən çıxışlardan deyil, məhz həmin şəxslərin yaxın çevrəsində baş verən proseslərdən, ümumiyyətlə cəmiyyətin səviyyəsindən gedir. Deyilənlər bir həqiqəti təsdiq edir: qadın və kişi düşüncələri bir-birini tamamlayanda universal səviyyədə böyük əməllər, ideyalar doğulur. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti kimi!

Qadın haqqında düşüncələr Azərbaycanın üçrəngli bayrağına da fərqli baxış bucağı yaradır. “Türk qanının, müsəlman etiqadının, Avropa qiyafəsinin” simvolu olan dövlət rəmzinin kölgəsində Azərbaycan qadınının neçə üstün keyfiyyətləri məlum olur.

Mavi zolaq – türklük. Tarixən Azərbaycan qadını hər zaman Vətəninin keşiyində qardaşının, ərinin, atasının yanında olmağı bacarıb. İstər səngərdə silahla, istərsə də masa arxasında qələmlə. Azərbaycan qadını heç vaxt kişinin yanında bəzək əşyasına çevrilməyib, onunla çiyin-çiyinə dayana bilən dost, yoldaş, silahdaş olub. Azərbaycan qadını nəinki adını tarixə yazmağı bacarıb, hətta özü də o tarixi yaradanlardandır. Dastanlardan Selcan xatun, Burla xatun, Banuçiçək, Nigar xanım, şairlərin yaradıcılığına köçmüş Tomris, Şirin, Məhinbanu, Nüşabə, tariximizdən Sara xatun, Bəyim xatun, Tutu Bikə, müasir tariximizin qəhrəmanları Gültəkin Əsgərova, Salatın Əsgərova, Qaratel Hacımahmudova, Arəstə Baxışova – daha kimlərin adları oxunmur bu mavi zolaqda! Bunlar sadəcə adların sıralanması deyil. Azərbaycan tarixinin səhifələrində imza atmağı bacarmış şəxsiyyətlərdir – ölkəsini cənnətə döndərən, Məhinbanu, Nüşabə, ilk diplomat qadın, siyasəti ilə dövlətinə xidmət etmiş Sara xatun, şeirləri ilə yalnız ədəbiyyata deyil, ümumiyyətlə düşüncə tarixinə incə cizgilər, zərif bir qürur əlavə etmiş Məhsəti Gəncəvi, Xurşidbanu Natəvan, Mirvarid Dilbazi və daha kimlər.

Qırmızı zolaq – müasirlik. Azərbaycan qadını hər zaman dövrünün səsi olub, gah ağrıdan nalə çəkib, gah da ən cəsarətli addıma səsləyib, heç bir çətinliyə baxmadan cəmiyyətinin problemlərini həll etmək üçün zəruri addımı ata bilib. Bu, onun aldığı təhsildə də, qatıldığı döyüşlərdə də, yaratdığı əsərlərdə də özünü göstərib. Qadının müasir olması, cəmiyyətin vətəndaşının da müasir olması deməkdir. Bu gün də Azərbaycan qadını alimdir, həkimdir, siyasətçidir, hərbiçidir, şairdir, heykəltəraşdır, aktiv vətəndaşdır, sadəcə layiqli övlad böyüdən Anadır. Əslində Azərbaycan qadınının müasir simvolu kimi Azərbaycanın birinci vitse-prezidenti, Heydər Əliyev Fondunun Prezidenti Mehriban xanım Əliyevanı göstərmək olar.

Cəmiyyətin elə bir sahəsi yoxdur ki, Heydər Əliyev Fondunun orada bir xidməti olmasın – elm, təhsil, mədəniyyət, səhiyyə, idman, ekoloji sahələrə aid proqram və layihələr hazırlayıb həyata keçirmək, Azərbaycan həqiqətlərini dünya ictimaiyyətinə çatdırmaq və s. Bu xidmətlər sırasında vacib yerlərdən birini də xalqın tarixini, milli-mənəvi yaddaşını, gücünü özündə ehtiva edən muğamı “yumşaq gücə” çevirmək tutur. “Sərt gücdən” fərqli olaraq daha çox nailiyyət əldə etmək qüdrətində olan bu yeni strategiya əsasən dil və mədəniyyət üzərində bərqərar olur. Demək olar ki, bütün dünyanı fəth eləmiş, az qala öz içində əridib yox eləmiş Qərb mədəniyyəti və dili deyilənlərə bariz nümunədir. Son dövrlərin təcrübəsi göstərir ki, “yumşaq güc” superdövlətlərin istifadə edə bildiyi bir “silah növüdür”. Kiçik dövlətlərə isə ən yaxşı halda özlərinin ən əhəmiyyətli dəyərlərini qorumaq, başqa mədəniyyət daxilində əriməmək üçün yollar axtarmaq qalır. Muğamın daxildən, tarixi köklərindən qaynaqlanan gücünü, təsir dairəsini, ehtiva etdiyi həqiqətin miqyasını nəzərə alsaq, cəsarətlə onu Azərbaycanın “yumşaq gücü” adlandıra bilərik. Başqa sözlə desək, Azərbaycan kiçik və gənc bir dövlət olsa da, özünü nəinki müdafiə etmək, eyni zamanda, “yumşaq güclə” qarşıdakına təsir göstərmək qüdrətindədir. Bu gücün arxasında isə yenə müasir Azərbaycan qadını durur!

Yaşıl zolaq – islam əqidəsi. Azərbaycan qadını dinə, mənəviyyata dəyər verib, Uca Yaradanın layiqli bəndəsi olmağı da bacarıb. Bunu yaradıcılığında da, əməlində də göstərib. Məsələn, Şərqin nadir memarlıq abidələrindən və dini mərkəzlərindən biri olan Təzəpir məscidini öz vəsaiti hesabına tikdirən məşhur xeyriyyəçi Nabat xanım Aşurbəyovadır. Müasir dövrdə də məkanından asılı olmadan məscidlərin təmir- bərpası işlərinə bilavasitə Mehriban xanım Əliyeva nəzarət edir. Əslində, Heydər Əliyev Fondunun bu istiqamətdəki fəaliyyətinə, nəinki Azərbaycanda, hətta başqa ölkələrdəki dini məbədlərin də təmirinə diqqət ayırmağına baxanda belə nəticəyə gəlmək olur ki, bu, ümumiyyətlə islamın mahiyyətindən, əqidəsindən  gələn bir hissin təzahürüdür: hər insana, onun dininə, əqidəsinə, mənəviyyatına verilən dəyərdir. Qəbələnin Nic qəsəbəsində yerləşən Müqəddəs Məryəm Ana Alban kilsəsinin, Pravoslav kilsəsinin, Vatikanda Müqəddəs Marçellinio və Pietro katakombalarının,  Fransada X əsrə aid kilsənin, abidələrin təmir-bərpa işləri dünyada İslamofobiyanın süni şəkildə şişirdildiyi bir vaxtda yüksək islam əqidəsinin ən gözəl nümayişidir.

Düşüncə tarixini tədqiq edəndə belə nəticəyə gəlmək olur ki, uzun illər, xüsusilə XX əsrə qədər nə ciddi ideyalarda qa­dın, nə də qadında ciddi ideya qəbul edilməmişdir. Öz varlığını, düşüncəsinin ciddiliyini, səs hüququ təsdiq etmək üçün o, uzun illər mübarizə etməli olmuşdur. Bu gün bütün bəşəriyyət nəinki iqtisadi, siyasi, həm də mənəvi böhran içərisindədir. Amerikalı tarixçi filosof Riçard Tarnas bunu “mahiyyətcə kişi böhranı” adlandırır və bununla təfəkkürlərin birtərəfliliyini, na­qis­liyini vurğulamağa çalışır: “Əsrimizin qarşı­sın­da boya-boy dayanan böyük məsələ budur: kişi başlanğıcı …birtərəfli planından əl çəkib nəha­yət ki, dərk olunmamış yarısını görmək və könüllü olaraq qa­dın başlanğıcı ilə onun bütün təzahürlərində tamamilə ye­ni, qarşılıqlı anlaşma və bərabərliyə əsaslanan münasibətdə olmaq”. Tanınmış fizik Heizenberq isə bunu belə təsvir edir: “Tarixdə ilk dəfə Yer üzündə insan özü ilə baş-başa qalıb, heç bir başqa tərəfdaş və ya rəqib daha görmür”. Bəli, insan öz qurduğu cəmiyyətlə üz-üzə durur. Qadın fiziki olaraq deyil, məhz mental olaraq düşüncənin inkişaf xəttindən təcrid edildikcə, ciddi təhriflər baş verir, Haqqa gedən yol azıb kimlərinsə marağına xidmət etməyə başlayır. Çünki quruculuğun tən yarısı qadının öhdəsinə düşür və onun olmaması, düşüncəsinin, varlığının yox sayılması cəmiyyətin də şikəst doğulmasına səbəb olur. Nəticədə bütün bəşəriyyət əziyyət çəkir.

Azərbaycan dünyada nadir ölkələrdəndir ki, qadın cəmiyyətdə öz yerini tutmaq üçün kişi ilə mübarizə aparmayıb, buna ağlı, istedadı ilə nail olmuşdur. Hətta kənar qüvvələr süni şəkildə bu istəyi onda körükləməyə çalışsa da, Azərbaycan qadınına xas müdriklik, xanımlıq tez bir zamanda hər şeyi təkrar öz axarına salıb. Maraqlıdır, çox vaxt dövlət xadimləri, şair və yazıçılar, filosof və alimlər arasında qadınların azlığı xüsusi arqument kimi gətirilir. Həqiqətən də, əksər hallarda qadın yüksək materiyalar haqqında düşünməyə, günlərlə elmi eksperimentlər üzərində çalışmağa, hər şeydən təcrid olunaraq yalnız öz yaradıcılığını gerçəkləşdirməyə vaxt tapmır, ancaq öz övladına milli-mənəvi dəyərləri çatdırmağa, ona yüksək əxlaq təlqin etməyə, onun çətinə düşmüş düşüncəsinin işıqlanmasına, öz həyat yoldaşına arxa durmağa onun vaxtı həmişə var.   

Qurani Kərimdə Allah Təalanın adlarından biri Mühitdir – hər şeyi əhatə edən, yaxın olan: “Həqiqətən O, hər şeyi əhatə edəndir” (Quran 41/54). Ayələrdən belə məlum olur ki, mühit gözlə görülüb, əllə tutulmayan, lakin obyekti hərtərəfli bürüyən bir qüvvədir. İnsana “şah damarından yaxın olan” Allah da onun ən güclü və dəyişməz mühitidir. Bununla yanaşı, insan həm də bir sosial varlıqdır və səbəb-nəticə zəncirində tutduğu yer, oynadığı rol mühit anlayışına yeni bir anlam da verib.

Bir toxumun böyüməsi, içində ehtiva olunan potensialın gerçəkləşməsi üçün müəyyən şəraitə, ehtiyacı var. Hər sadə toxum gələcək mürəkkəb bir sistemin nüvəsidir. Bu yolu qət etməsi üçün o nüvəni əhatə edən, onu bürüyüb, vaxtsız müdaxilədən qoruyan qüvvəyə mühit deyilir. Balıq üçün su, ağac üçün münbit torpaq nədirsə, insan üçün yaxın ətrafı, çalışdığı, nəfəs aldığı şərait də odur. Bir sözlə desək, varlığın təhrif olunmadan mövcud olması, ilk və son nöqtəsini birləşdirən inkişaf yolunu birləşdirməsi üçün mühit mütləqdir.

Hər varlıqda onun mühitinin gizli və ya aşkar şəkildə inikası var. Əbu Yəzid Bistami deyir ki, «Suyun rəngi qabının rənginə görədir. Su ağ qabda olarsa rəngi ağ, qara qabda olarsa qara, sarı qabda olarsa – sarı, qırmızı qabda – qırmızı və s. olar…» Mühit hər kəsi öz formasına salıb, öz rəngində göstərən həmin qabdır. Meşə çiçəkləri bataqlıq çiçəklərinə, Afrika fili Hindistan filinə bənzəməz. Hər varlıq Yaradanın onun üçün nəzərdə tutduğu şəraitə uyğunlaşır, yaxud əksinə. Kiçik göldə delfin yaşamadığı kimi, böyük dənizlərdə də qurbağa qalmaz. Bir mühitin kəramətidir ki, oradakı canlılar və cansızlar bir-birinə mane olmadan, bir-birini tamamlayaraq harmoniyada yaşayırlar. Onsa görə də, bir mühit dağılanda onun bütün canlıları məhvə düçar olur. Əslində, o canlıların harmoniyasının özü də mühitin bir hissəsi, hətta təməlidir. Orda hər canlı digərinin varlığının təminatçısıdır. Meşədəki palıd nə qədər nəhəng olsa da, heç bir kolun işığının qabağını kəsməz. Heç bir ağac ona sarılan sarmaşığı “ac” qoymaz. 

İnsan da belədir. Hədislərin birində deyildiyinə görə, “hər insan müsəlman olaraq doğularaq, sonra ana-atası onu xristian, yəhudi və ya məcusi edər”. İnsanı dəyişdirən onun içində fitrətən var olan imanı ilə yanaşı, həm də mühitidir. Ancaq digər canlılardan fərqli olaraq iradə və şüur sahibi olan insan hər mühitə alışmaqla yanaşı, onu dəyişə, özünə lazım olan şərtləri də özü yarada bilir. Buna görə də insan üçün mühit anlayışının daha çox mənası var. Başqaları kimi, insana mühit sadəcə mövcud olmaq üçün lazım deyil, həm də hansı isə arzularını həyata keçirtmək, şəxsiyyətini təsdiqləmək üçündür; yalnız yaxşı qazanc əldə edib maddi sıxıntı görmədən yaşamaq üçün yox, həm də ruhunun rahatlıq tapması üçündür. Belə olan halda sual yaranır: bir yaradıcı sənətkar, müstəntiq və mühasib üçün eyni mühit ola bilərmi? Niyə başqa canlı deyil, məhz insan olduğu mühiti dəyişmək ehtiyacı hiss edir?

Digər canlılarda olduğu kimi, insanlar qarşılıqlı əlaqəsi, ünsiyyəti, bir-birini tamamlaması ilə mühitlərini formalaşdırırlar. Burada hər şeyin, ən kiçik detalın belə rolu böyükdür. Necə ki, dəvətikanı səhrada həyati əhəmiyyətə malikdir, eləcə də ibtidai sinif dərsliyinə salınmış uşaq şeiri, nağıl bir şəxsiyyətin yetişməsində ilk prinsipial təkanlardan biridir. Necə ki, meşədə və sirkdə doğulan şir balası fərqlənir, eləcə də uşaqlığında şiddət görmüş və ya qayğı ilə böyüyən insan fərqli xasiyyətə, təbiətə malik olur. Bir halqası zəifləyən zəncir qopmağa məhkum olduğu kimi, mühitin də hər hansı bir detalı sıradan çıxanda, başqaları ilə qarşılıqlı əlaqəsi itəndə, o, məhvə düçar olur.

Mühit cəmiyyət deyil. İlk baxışda ondan daha kiçikdir, ancaq alt qatda ondan daha güclü və daha geniş radiusludur. Cəmiyyətdə əsasən dövlət qanunları hakim olduğu halda, mühitin öz yazılmamış qanunları var. Hər nə qədər onlar qarşılıqlı əlaqəli olsalar da, bir-birinə təsir göstərsələr də, daha çox mühit cəmiyyəti dəyişmək qüdrətindədir. Metaforik dillə desək, cəmiyyət bir yeşik almaya, mühit isə bir tək meyvəyə bənzəyir. Çürük meyvə bütün yeşiyi məhv edə bilir. Və əksinə. Çürük meyvələr arasında birinin çərdəyi yeni bir ağacın başlanğıcı ola bilir, yetər ki, düzgün şəraitdə saxlansın.

Bəli, gözlə görülməyən, yalnız birbaşa nüvəyə təsir edən gücü hiss edilən mühitlər fərqlidir…

Mühit var çirkab dənizini xatırladır. Hər şəxs öz mənliyini təsdiqləmək üçün başqalarının maraqlarını tapdalayır, haqqını mənimsəyir, öz egosunu o qədər böyüdür ki, hər kəs onun kölgəsində qalır. Sıxışdırılan arzular boy atmadan ölür, qanadını açmağa məkan tapmayan xəyallar çürüyür. Beləcə, durğun, qaranlıq, dibi lil, xılt dolu bir gölməçə formalaşır. Orada yaşayanlar o qədər korlaşır, korşalır ki, düşünür ki, olduğu yer böyük bir dəryadır və oradan üzüb çıxmağa güc yetməz. O çirkabı yaratmayan, onun tərkibinə qarışa bilməyənlər isə ya boğulur, ya da imkan tapıb oradan qaçırlar. Bəzi iradə sahibləri isə orada öz mikromühitini – kiçik adasını yaradıb, Robinzon Kruzo kimi ömrünü yaşayır, deformasiya olunmuş xoşbəxtliyinin dadını çıxardır. …Və bir gün ətrafının hansı isə bir möcüzə ilə təmizlənəcəyini xəyal edir.

Mühit var ki, o dərəcədə gözəl, o dərəcədə mükəmməldir ki, bütün bunların bir vaxtlar sıfırdan başlandığını təsəvvürə gətirmək çətindir. Tələbənin yeni qəbul olunduğu yüksək reytinqli universitet kimi, belə mühitə düşən hər kəs özünü inkişaf etdirir ki, ora uyğun olsun, bu möhtəşəmliyə yaraşsın. Burda hər kəs öz məsuliyyətini əla bilir, mövcud harmoniyanın, sabitliyin dünənini qorumaq, bugününü yaşatmaq, sabahını təmin etmək hər kəs borclu olduğunu dərk edir. Saat mexanizmini xatırladan belə mühitdə hər kəs lazımlı olmağa, ən yaxşı əmələ imza atmağa can atır.

Mühit var ki, ağacda çürük koğuşu xatırladır. Ağac yaşıldır, qollu-budaqlıdır, yalnız yaxından izləyəndə gövdəsində iri bir oyuq görmək olur. Sanki ağacdan ayrı bir dünyaya çevrilən həmin oyuqda quş da yuva salır, ilan da, qarışqa da, arı da. Hansı tez gəlsə, ya da hansı güclü olsa. Cəmiyyətdə hər hansı üzv öz yerini tutmayanda, öz məsuliyyətini dərk etməyəndə onun yeri boş qalır və hansı isə kənar bir qüvvə həmin boşluqdan istifadə edir. Necə ki, ağacın gövdəsində həmin kiçik boşluq yavaş-yavaş böyüyür, oyuğa dönür, ümumi mühitdən aralanıb öz qanunlarını diktə edir və bir gün… o ağacın sonunu gətirir, eləcə də bir cəmiyyətdəki yad maraqlar, kiçik parçalanmalar, anlaşılmazlıqlar toplanıb öz “mühitini” yaradır və bir gün bütün cəmiyyəti bürüyüb uçuruma yuvarlayır.  

Mühit var ki, Ölü dəniz kimidir. Adı dənizlər sırasında çəkilsə də, özünəməxsus flora və faunası ilə çoxlarını heyran etsə də, hətta okeanla əlaqəsi olsa da, bu dəniz “Ölü”dür. Yalnız burada doğulub böyüyənlər sağ qala bilir, kənarda gələnlər isə dalğa ilə sahilə atılır. Bütün mühitlər kimi buranın da öz qanunları, öz tələbləri var, sadəcə buranın çərçivəsi daha sərtdir. Mafiya dünyası kimi.

Mühit var ki, batan nəhəng gəmiyə bənzəyir. Hər kəs öz harayında, öz başının çarəsinin axtarışındadır, ətrafında hər kəsi qurban verməyə hazırdır, təki özü, əzizləri salamat qalsın, əmin-amanlıqda olsun. Nə vaxtsa möhtəşəmliyi ilə hər kəsi heyrətə salan bu gəmini hərə öz bildiyi kimi didib-dağıdıb, içdən öz sakinləri, kənardan dəniz quldurları tərəfindən yağmalanıb, nəhayət haradasa bir dəlik açılıb və… indi neçə nəslin əməyi, neçə nəslin gələcəyi batır. Adətən artıq yox olmuş sivilizasiyaların çürümüş izlərini tapdıqca, tarixçilər, arxeoloqlar xəzinə tapmış kimi sevinirlər. Halbuki bir vaxtlar bu xəzinə gerçək idi və orada da həyat qaynayırdı. Bu gəmini də elə bir gələcək gözləyir.

Mühit var kiçik gölməçəni xatırladır. Dumduru bulaqdan sızıb gələn arxın ağzını hansı isə ağac qırığı, zir-zibil tutub və su göllənib. Artıq çömçəquyruqlar üzüşür, həşəratlar uçuşur, yumurta qoyur, ətraf yavaş-yavaş bataqlıqlaşır, üfunət iysi gündən-günə çoxalır. Bu proses yeni başlayanda bir əl lazım idi ki, iki çürük yarpağı arxın ağzından götürüb axarı bərpa eləsin. Elə ki, proses böyüyür və artıq mühit formalaşır, öz tələbləri, şərtləri yaranır, onun kökündə duran təmiz bulağın varlığı unudulur. Qəribədir, saf bir bulaq böyük bir bataqlığın yaranmağının səbəbkarına çevrilir… Hər dəfə təməldəki saflığa ümid edən, onu üzə çıxartmağa çalışan bir fədakar, Hüqonun Jan Valjanı kimi, cəsarət göstərib həmin çirkabı təmizləməyə cəhd edəndə bataqlığın bütün qara qüvvələri ona qarşı mübarizəyə qalxır. Belə mühitlərdə Tenardyelər – axarın qarşısını kəsən çirkablar daha çox olduğuna görə, hörmət sahibi də onlar olur.

Mühit var ki, dağılmış qarışqa yuvası kimi qaynayır. Hər qarışqa ayrılıqda ağıllıdır, güclüdür, ancaq onlar “cəmiyyətdə” yaşamağa qabildir, əks halda məhv olur. İnsan kimi. Hamısı pərən-pərəndi, gedəcəyi istiqaməti bilmir, vurnuxa-vurnuxa qalıb. Belə mühitdə gec ya tez bir Danko tapılır, ürəyini məşəl edib hər kəsə yol göstərir, sonra da məqsədinə nail olanlar sevincək həmin yanan ürəyi tapdalayıb keçirlər. Boğulan insan onu xilas etmək istəyəni batırmağa çalışdığı kimi, insanlar da öz xilaskarını eşafotda görməklə sanki “dincəlir”.

Hər şeyi şüşə arxasından izləyən “terrarium”-mühit, yəqin ki, ən qəddarı hesab edilə bilər. Yalnız öz marağı naminə onu yaradan müəllif bilir ki, həmin mühit müvəqqətidir, kiminsə zövqünü oxşamaq üçün formalaşıb. Oranın sakinləri isə belə bir şəraitdə həyatda qalmaq üçün mübarizə aparırlar. Onlar kənardakı azad həyatı görür, onun varlığından xəbərdardır, ancaq özü çıxa bilmir, elə tamaşaçı olaraq qalır. Hətta cəhd etsələr belə, görünməz bir əl başlarından basıb yerinə oturdar. Ən dəhşətli hal belə mühitlər kiminsə “təcrübə laboratoriyasına” çevriləndə olur.  

Hər mühitin nüvəsi bir fərddədir. Onun nə qədər güclü şəxsiyyəti olarsa, bir o qədər mühitinin radiusu genişlənər, başqalarının mühitini də öz hökmü altına alar. Həmin şəxs hansı təbiət sahibi olarsa, nüvəsi olduğu mühit də həmin təbiətdə formalaşır.

Bəli, mühitlər fərqlidir. Ancaq hər mühitin yazılmamış iki qanunu hamısı üçün keçərlidir. Birinci, insanın ruhu və ağlını bir-birinə düşmən kəsməyən, insanda şəxsiyyət ikiliyi yaratmayan, onu insanlıqdan çıxartmayan mühit mükəmməl hesab edilir. İkinci, unutmaq olmaz ki, hər mühitdən daha yaxın, daha güclü başqa bir Mühit var. İradə və şüur sahibi, yer üzündə tək xəlifəsi olan insana nə qədər azad seçim versə də, Onun da öz tələbləri var. Onu da yalnız Allah bilir.

Bir neçə il əvvəl bağda bir ağacım quruyurdu. Bütün bildiklərimi, oxuduqlarımı səfərbər elədim, aqronomlarla məsləhətləşdim, əlac edə bilmədim. Ümidimi kəsmədiyimə görə, əlim gəlib onu da kəsmirdim. Nəhayət bu yaz kəsdilər onu. Bağa gedəndə yerində qalan kiçik kötük tərəfə baxmamağa çalışırdım. Ancaq o gün anam çağırdı, “Gəl, bu gözəlliyə bax”, – dedi. Yaxınlaşdım: qara kötükdən iki yamyaşıl pöhrə boy atmışdı. “Yox, buna gözəllik demək azdı, bu, ümiddir”, – dedim. O an ümidin sirri açıldı sanki mənə. Yaradanın möcüzələri çoxdur, sadəcə görməyi bacarmaq lazımdır. Görənlər isə hərəsinə bir ad verib. Beləcə ona daha möcüzə deyən yoxdur. Bu möcüzələrdən biri də Ümiddir. Onu verən də, kəsən də Allahdır. İnsanın dediyi, başına dolandığı ümid isə sadəcə öz-özünü aldatmaqdır. Ümid deyə-deyə nələr düşündüm…

Ümid indi-dir, sadəcə bətnində ya keçmişi, ya da gələcəyi qoruyub bəsləyir. İnsanın düşüncəsindən doğulan ümid gözünü dünənə, Allahdan gələn ümid isə sabaha dikir.

Ümid – közdür, ocağın tamam sönən anında belə istisini, gücünü qoruyur və uyğun bir zamanda yeni ocaq qalaya bilir. Müdriklərimizdən biri deyir ki, “Ocağın nə çəkdiyini ancaq son qığılcımlar söyləyə bilər.” Müdrikin dediyi həmin qığılcım keçmişin həsrətini özündə qoruyur. Ancaq bir də var gələcəyin gur ocağını bəsləyən köz.

Ümid – işıqdır. Ən qaranlıq məqamda insanın içində mənşəyi məlum olmayan bir işıq yanır, ətrafı aydınlandırır. Mənşəyi naməlum deyirik, amma əslində Quran onun nə olması barədə məlumat verir axı: “Allah göylərin və yerin nurudur. Onun möminlərin qəlbində olan nuru, içində çıraq olan bir taxçaya bənzəyir; o çıraq şüşənin içindədir, şüşə isə, sanki inci kimi bir ulduzdur. O çıraq təkcə şərqə və ya təkcə qərbə aid edilməyən daim günəş şüaları altında qalan mübarək zeytun ağacından yandırılır. Onun yağı özünə od toxunmasa da, sanki işıq saçır. Bu, nur üstündə nurdur. Allah istədiyini Öz nuruna yönəldir. Allah insanlar üçün misallar çəkir. Allah hər şeyi Biləndir” (Quran 24/35). Bu dünyanın çək-çeviri, qaçdı-qovdusu bir gün gözümüzü kor, qulağımızı kar edəndə, bizi zülmət qaranlığa qərq edəndə və biz “bu da son?” – deyib sual verəndə könlümüzün lap dərinliyində həmin işıq yanır. Bütün varlığınla o işığa yönəldikcə, o da böyüyür, səni bürüyür.  

Ümid – haraydı. Artıq tükənməkdə olan gücün harayı, artıq etinasızlıqdan usanan ruhun harayı. Haraydı, ancaq səssiz-səmirsiz bir haray. Xəlvətdə, ürəyinin bir küncündə qopan haray. Bir az daha diqqətlə dinləsək, bu harayda oxunacaq möhtəşəm bir himnin ilk notunu duya bilərik.

Ümid – sevincdi, zərrə boyda, iynənin ulduzu boyda. Kədərin boğduğu, qüssənin tükətdiyi, laqeydliyin dondurduğu ürək həmin o sevincə qısılıb döyünür, o sevinci qətrə-qətrə qana qatıb bütün bədənə yayır ki, insan tamamilə çökməsin.

Ümid – bir yağış damlasına həsrət qalan toxum dənəsidir. O toxumun içində bütöv bir ömür, indiyə qədər yaşadıqlarını inkar edə biləcək bir güc, sıfırdan bir-ə ucala biləcək qüdrət var. Bir damla yetir ki, yeni həyat oyansın, içindəki dəryanın qarşısındakı bənd açılsın.

Ümid – pıçıltıdır. Maddi dünyada sıxılmış, boğulmuş İnsanın ilahi aləmlə gizli pıçıldaşması. O pıçıltıda insan şikayət də edir, heç cür reallaşmayan arzular üçün göz yaşı da tökülür. O pıçıltıda köhnə günlərin həsrəti, gələn günlərin gümanı da var. Bu pıçıltıda dodaqlar deyir, ürəyin telləri titrəşir, özünün belə güman etmədiyi həqiqətləri xatırlayır, yalnız həmin an doğulan dualar oxuyur.  

Ümid – tənhalıqda axtarışdır. Elə ki, mühit aldadır, uzanan yollar kəsilir, mövcud mənzərələrin ilğım, planların puç xəyal olduğu ortaya çıxır və insan qalır tək, tənha, onda ümid doğulur. Yalqız səhrada hansı istiqamətə gedəcəyini bilməyən bir yolçu kimi hansı isə gizli işarəyə inanıb irəlilədiyi kimi, insan da həmin ümidin ətəyindən tutub gedir. 

Ümid – içindəki harmoniyanın üzə çıxmasıdır. Günün xaosunda, hadisələrin çılğın əvəzlənməsində dizinin bağı sökülən insan nəhayət qulaqlarını tutub yerə çökür. Bax, o anda içindəki həmin harmoniya onu ana laylası kimi sakitləşdirir, ürəyinin döyüntüsü az qala universal aləmdəki səslərlə həmahəng olur. İnsan o səsdən sakitləşdikcə, az qala anasının ilk laylasını eşitməyə başlayır. Həmin anda – şimşəyin ani parıltısından da az çəkən bir parıltı kimi içində bir ümid çaxır.

Ümidin dili yoxdu, dedikləri sözlərə sığmır. Onu nəfəsdə, ahda axtarmaq daha düz olar.

Ümidin məkanı yoxdu, gözlərdən də boylana bilir, çiçəyi oxşayan barmaqlardan da süzülür, doğma bir insanın qucağının istisində də.

Ümidin zamanı da yoxdu. Onun gəlişini Yaradandan başqası bilmir. O, insanın özünübərpa proqramıdır, tam məhv olma anında işı düşür və sanki daxili bir reanimasiya sistemi yaranır. O sistemdə həyatverici düyməni basmaq və insanın nəfəsini tamamilə kəsmək insanın öz əlində deyil. Özü insanda, onu işə salan düymə isə Allahdadır.

Ümidin sərhəddi yoxdu. Onun bir ucu insanda, digər ucu hardasa ilahi aləmin sonsuzluğunda itib batır. Buna görə də insan özü də bilmədən ümidə qapılanda haradasa həmin sonsuzluqda əriyir.

Bəli, elə ki, ümidin nə olduğunu düşünməyə başlayırsan, onu hər yerdə görməyə başlayırsan. Qupquru budaqda tumurcuqların çırtlamasıdır ümid. Bomboz torpaqdan al-əlvan ləçəklərin boy atıb üzünə gülümsəməsidir ümid. Eyni bağda böyüklü kiçikli bütün ağacların, otların, güllərin hər birinin öz yerinin olmasıdır ümid. Ocağın çırta-cırt yanmasıdır ümid. Bu gözəlliyə baxan gözlərdəki ifadədir ümid. Bu gözəlliyin bir Yaradanı olduğunu, “sənə şah damarından daha yaxın olub” hər anında düz yanında olduğunu bilməkdir ümid.

Hər şeyin başlanğıcı bir nöqtədir: musiqi bir notdan, cümlə bir hərfdən, orqanizm bir atomdan, ağac bir toxumdan başlayır. Sufi mütəfəkkir Mənsur Həllac demiş, «Nöqtə hər xəttin əslidir, xətt tamamilə nöqtələrin toplusudur”. Nöqtə açıldıqca, Allahdan verilən enerji, potensial, sevgi də açılır. Bu açılış həmin nöqtənin həyatı, hekayəsidir. Bu hekayəni yazan isə Yaradandır. “Əgər yer üzündəki bütün ağaclar qələm olsaydı, dəniz də (mürəkkəb olub) ardından ona yeddi dəniz də qatılsaydı, yenə də Allahın Sözləri qurtarmazdı. Həqiqətən, Allah Qüdrətlidir, Müdrikdir” (Qurani Kərim 31/27). 

Bu, bir ağacın hekayəsidir. Allahın bitməyən Sözlərindən, sonsuz möcüzələrindən yalnız birinin – əbədiyyətdən qopan bir arzunun toxum olub yer üzündə həyat qazanmasının nağılıdır.

Kiçik bir toxuma həyat eşqi üflənən andan o, nağıl dolu dünyasını qurmağa başlayır. Bu rəngarəng nağıllarda o, gah kəpənək olub uçur, gah su olub axır, gah da külək olub əsir. Yaradan bu arzu topunu alıb Ana Torpağa əmanət verir. Qara torpaqla qucaqlaşan toxum əvvəlcə qorxur. Onun arzu dünyasının rənglərinə qara rəng də əlavə edilir. Ancaq çox keçmir ki, Torpaq ona həzincə Ana olduğunu pıçıldayır və onu bağrına basır. Kiçik toxum sakitləşir və anasından aldığı güclə böyüyür, yeni arzuları doğulur və o, onlara doğru can atır. Beləcə Ana Torpağın qoynunda bir həyat doğulur və böyüməyə başlayır. Toxum cücərir, fidana çevrilir. Bir toxumdan başqa dünyalara yollar açılır, arzular hər biri bir cığır olub uzaqlara uzanır.

Gün gəlir bu toxum torpağın bağrını yarıb Günəşə boylanır, gözləri qamaşır. Bu yeni həyatda yağış kiçik yarpaqları döyəcləyir, külək saçlarını yolduqca gücü, öz incə gövdəsinin üstündə durmaq əzmini yenə anasından alır, böyüdükcə, böyüyür. Hər nə qədər böyüsə də, anası heç vaxt onu tək qoymur, qayğısını əskiltmir. Fidanın kökü qara torpağa nüfuz etdikcə qolları da Yaradanına tərəf göylərə uzanır. Anası Torpaqdan aldığı eşqini damarları ilə ən son hüceyrəsinə qədər çatdırır, günəşdən aldığı işıqda çimib nurlanır. Beləcə həyatın dörd ünsürünü özündə birləşdirir.

Gün gəlir, fidanın arzuları çiçək açır, içindən yeni arzular boy atır. Çiçəklərinin gözəlliyinə al-əlvan kəpənəklər tamaşaya gəlir, bal kimi şirəsini arılar yuvasına daşıyır, böcəklər bir-birinə bu möcüzənin xəbərini çatdırır, yarpaqlar həyəcanla onu dövrəyə alıb ətrafına toplaşır. Bir vaxtlar xəyalındakı nağıl bir-bir gerçək olur. Hər mərhələsində rəngə rəng qatılır, toxumun balaca dünyası gündən günə zənginləşir. Kiçik toxum öz hekayəsini yarpaq-yarpaq, ləçək-ləçək  yazdı, böyüyüb tarix olur, qollu-budaqlı, alnı qırışlı müdrikə çevrilir. Əbədiyyətin ağac simasında təcəssüm olunur – ümmandan bir damla yer üzündə varlıq qazanır. 

Ağac şaxələndikcə sanki kökündən aralı düşür, dünyası böyüdükcə sanki nüvəsindən xəbərsiz qalır. Ancaq içindən, ruhundan bu bağlılıq daim qorunur. Axı o bağ qopsa, həyat anında   yox olar.  Arzudan arzu doğulur – çiçəkləmiş arzuların bar-bəhrə vermək vaxtı çatır. Hər çiçək içində doğulan yeni həyatı qucaqlayıb, bütün hərarətini, gücünü ona verir. Ağacın budaqlarında çiçək incəliyinin yerini meyvə təmkini tutur. Ağac bar verir. Meyvə yavaş-yavaş, səbirlə böyüdükcə, özü də içində bir həyat bəsləməyə başlayır. Beləcə, budaqlarında bir həyatın başqa həyatla əvəz edilməsi, bir gövdə üzərində neçə arzunun bar verməsi möcüzəsi yaşanır. Maraqlıdır, hər meyvənin içində yaranan toxumda bir vaxtlar bir nöqtədən başlayan xəttin, bir hərfdən başlayan hekayənin nöqtəsi qoyulur sanki. Çevrə qapanır. Bəli, toxum ağacın nöqtəsidir. Bir toxumun həyat xətti də iki nöqtə arasındakı xətdir. Amma ikinci nöqtə həyat hekayəsinin bir mərhələsinə qoyulan nöqtədir. Qoyulur ki, yeni cümlə, yeni hekayə başlasın.

Rabiə əl-Ədəviyyənin kimliyini və yaradıcılığını bir kəlmə ilə ifadə etmək istəsək, şübhəsiz, yeganə söz EŞQ olar. Nəinki sözləri, fikirləri, hətta yaşadığı həyat da ilahi eşqin tərənnümü olan bu mütəfəkkirin adı eşqlə sinonim sözə çevrilib. Üstəlik bu, sadəcə, hisslərin təzahürü deyil, daha dərin mənalı, bir fərdin çərçivəsini aşan universal bir fenomendir. Məhz bu səbəbdən, yəni fəlsəfi yükə malik olduğuna görə Rabiənin sevgisi nəinki təsəvvüfdə yeni bir səhifə aça bildi, həm də fəlsəfə tarixində öz yerini tuta bildi. 

Eşqi tap, eşqilə ol, eşqilə tul (uzaqlaş)

Hər şeyin var bir əvəzi, tapma eşqə digər əvəz.

Təsəvvüfdə ilahi eşq anlayışının ilk dəfə kimin tərəfindən istifadə edilməsi barədə müəyyən fikir ayrılığı vardır. Məsələn bəzi müəlliflər onu Zu`n-Nun Misriyə aid edirlər. Rabiə əl-Ədəviyyəni geniş araşdıran misirli alim Əbdürrəhman Bədəvi də bu məsələ üzərində xüsusi dayanır və fransız şərqşünası Massinyonun bu barədə düşüncələrini ayrıca araşdırır. Belə ki, Massinyonun yazdığına görə, “Əbdülvahid b. Zeyn deyir ki, “eşq” kəlməsi ancaq Allah haqqında danışmaq üçün qəbul edilir və “məhəbbət” sözünü bu əsasla qəbul etmir ki, yəhudi və məsihi əlamətlərinə uyğun gəlmir. Halbuki “hər iman ilahi eşqlədir” (Maidə. 20). Malik b. Dinar, Mazar əl-Qari və Zu`n-Nun Misri ilk dəfə “şövq” kəlməsi işlətmişlər,  lakin Anab b.Əbi Əyyaş, Yəzid ər-Rəqqaşi, Cəfər Sadiq və Rabiənin seçdiyi “sevgi” (hubb) sözü (məhəbbət, təhəbbüb) Məruf Kərxi və Mühasibi tərəfindən qəbul edildi. O (Massinyon) işarə edir ki, eşq və şövq sözləri rəğbətə işarə edir, məhəbbət sözü isə cinsi əlaqəni də qəbul edir. Bədəvi Massinyonla razılaşmır. Çünki sevgi sözü Quranda da var və Allaha ünvanlanır. Eşq kəlməsi isə Quranda yoxdur. Rabiədən öncə heç kim “ilahi sevgidən” danışmayıb. O, ilk adamdır ki, bu mənanı islam təsəvvüfünə gətirib – sevginin həqiqi kamil mənası ilə, zahiri mənadan təcrid olunmuş şəkildə. Hər iki alimin sözünə əlavə olaraq bildirək ki, Rabiənin yaradıcılığında digər sufi mütəfəkkirlərdə, məsələn, Zu`n-Nun Misridə, Cəfər Sadiqdə və başqalarında eşq yalnız xatırlanmır, yaxud adı çəkilib keçilmir, məhz onun fəlsəfi mahiyyəti açılır, onun bir fərdin hissindən daha ucada durması göstərilir. Biz xatırladaq ki, ərəblərdə cahiliyyə dövründə çoxsaylı janrlarla zəngin çox güclü poeziya olmuşdur. Onların arasında geniş yayılan qəsidədə isə mütləq sevgilinin gözəlliyini tərənnüm edən hissə – qəzəl olurdu. Yəni eşq, sevgi bir kəlmə olaraq ərəb ədəbiyyatında yeni deyildi. Əvvəla, yeni olan onun fərqli müstəviyə – insandan Yaradana qaldırılması idi. İkincisi, bunun bir qadın tərəfindən edilməsi idi. Cahiliyyə dövründə məşhur şairlər arasında qadın adına rast gəlinmir. Nəhayət, üçüncüsü, bunun bir hissdən daha çox fəlsəfi mahiyyətli, kamilləşmə prosesinin əhəmiyyətli bir mərhələsi kimi təqdim etmək idi. Bəli, biz istisna etmirik ki, hər hansı sufi mütəfəkkirin, xüsusilə, Zu`n-Nun Misrinin şeirlərində sevgi kəlməsi istifadə edilə bilər, lakin eşqi bir sufi termini halına gətirən və ona fəlsəfi yük verən məhz Rabiə əl-Ədəviyyə olmuşdur.

Aşiqlərə rəhm elə! Onların qəlbləri

Məhəbbət meydanının keşməkeşində utanıb.

Onların Eşqləri dimdik ayaqda, nəfsləri

Əbədilik itaətdə durublar.

  Bu kiçik beytdə Rabiə sanki ilahi eşqin kiçik tarixçəsini nəql edir: eşq elə bir keşməkeşli meydana girib ki, xəcalət çəkir, utanır. Xatırladım ki, cahiliyyə dövründə sevgiliyə yazılan, onların gözəlliyini incəliyinə qədər tərənnüm edən şeirlər çox populyar idi. Belə bir vəziyyətdə Yaradanını sevən aşiq təbii ki, utanır, sevgisinin bu çoxluqda təhrif olunacağından qorxur. İkinci misrasında isə bu eşq nəfsani hisslərdən ayrılır və daha üst məqama qaldırılır, aşiqlərin nəfsləri əbədi itaətdədir və mənəvi yolçuluğa öz alçaq istəkləri ilə müdaxilə edə bilməzlər.   

Maraqlıdır ki, əslində sufi xanımın əlimizdə olan azsaylı şeirlərində “eşq” kəlməsi çox az istifadə olunur və daha çox sevgi – “ حب– hubb” sözünə rast gəlinir.  Əslində, bir İslam mütəfəkkiri və Quran bilicisi üçün bu, normal haldır – Qurani kərimdə Yaradan və yaradılmış arasındakı “sevgi” haqqında bir çox ayələr var. Məsələn, “Allah tövbə edənləri də sevir, pak olanları da” (Quran 2/222), yaxud “İman gətirənlərin isə Allaha olan sevgisi daha güclüdür” (Quran 2/165) və s. Onu da əlavə edək ki, sevgi və eşq bir hissin dərəcələri kimi verilmir. Etimologiyasına görə eşq ərəb dilində “aşaqa” kökündən gəlir və ağaca sarılaraq onu qurudan bir sarmaşıq növüdür. Bəzi mənbələr bu sözün daha dərin mənalarının olduğunu da istisna etmir. Əlbəttə, sarmaşığın adının hissdən, yoxsa hissin öz adını bu sarmaşıqdan alması mübahisəlidir. Biz isə diqqəti başqa bir məqama – Rabiənin hər iki sözdən də istifadə etməsinə yönəltmək istəyirik. Yuxarıda göstərdiyimiz beytdən nəticə çıxararaq belə güman etmək olar ki, mütəfəkkir adların fərqinə baxmayaraq, hər birinin eyni mahiyyətdə olduğunu göstərməyə çalışmışdır. Yəni dövründən, keçdiyi yollardan, yaşatdığı həyatdan və verdiyi hisslərdən asılı olaraq sevgi bəzən “sarıldığı ağacı qurudan, məhv edən” – عشق sözünə, gah da özündə bütün həyatın mahiyyətini ehtiva edən “nüvə, taxıl dənəsi” –  حبّsözünə bənzədilmişdir. Bununla belə, Rabiə məhz Qurani Kərimdə istifadə olunan sözə üstünlük verir.

Sufi mütəfəkkirin şeirlərində tez-tez işlənən “könül” – الفُؤَاد termini Qurani kərimdə yalnız bir dəfə işlənib: “Könül gördüyündə yalan demədi” (Quran 53/11) Burada xüsusi və çox əhəmiyyətli bir detalı vurğulayaq – könül insanın (peyğəmbərin) öz Yaradanına yaxınlaşa biləcəyi ən minimal məsafədən – iki yay uzunluğunda” (Quran 53/9) ala biləcəyi bilikləri alır (Quran 53/10). Bu baxımdan, Rabiənin məhz “könül dostundan”, “könül həmsöhbətindən” danışması təsadüfi deyil.

Sevgili gözümdən, qulağımdan itdi,

Lakin könlümdən heç nə itmədi.

Əslində, Rabiə çox əhəmiyyətli bir məqamı vurğulayır: maddi hisslər keçicidir, əbədiyyət isə könüldədir. Gözlərin, qulaqların istəkləri nə inkar edilir, nə təcrid, çünki bədənin xüsusiyyətləridir, sadəcə onların zahirə aid olub, daha dərinə enə bilməməsi söylənir. Könülə xas olan isə hiss deyil, haldır və ona açılanlar ilahi hikmət, biliklərdir ki, əbədidir. Başqa sözlə desək, Rabiə sevgini insanın ruhunun – könlünün ucala biləcəyi ən ali məqamın dili, söhbətinin nuru hesab edir. Təkrar edək ki, sevgi söhbətin özü deyil, həmin söhbətin işığıdır və məhz onun vasitəsilə Yaradan və insan arasında ortaq bir dil yaranır və söhbət başlayır – təkbətək. Sevgi – könülün ən ali halıdır və bu zaman ilahidən həmin insan üçün ayrılmış payı ala bilir. Buna yaradıcılıq enerjisi də deyilir, maddi gözlə və qulaqla görülməyən və eşidilməyən şeylərin kəşfi, aşkarlanması da.

Sevgidə könül və könül arasında heç nə yoxdur,

Nitq şövqdən yaranır.

Həqiqət gerçək daddan yaranır,

Ancaq dadanlar bilir.

İzah edənlər aldadır.

Yanında bir qara ləkə olduğun,

Varlığı ilə var olduğun,

Həyat yolunun rəmzi olan birinin

Gerçəkliyini necə izah edə bilərsən?

Sevgi bir haldırsa, onun açdığı ilk imkan könülün öz Yaradanı ilə vasitəsiz ünsiyyətidir. Yəni Rabiə əl-Ədəviyyə eşqi yalnız bir hal kimi təqdim eləmir, həm də bu halın verdiyi ən ülvi an olduğunu vurğulayır. Bəli, eşq bir ünsiyyətdir – Yaradanın öz bəndəsinə nə isə anlatdığı, verdiyi bir an və bunun nəticəsində maddi dünyanın özünün də fərqli baxış bucağından görülməsi, bədən gözü ilə görülməyənin görülməsi, bədən qulağı ilə eşidilməyənin eşidilməsi, kor bir düyünün açılmasıdır.

Allah deyəndə ki, “Əllərim sənindir”,

Gördüm ki, hər məxluqa şəfa verə bilərəm.

Gördüm ki, ilahi gözəllik hər könüldədir,

Bütün zamanlarda, bütün yerlərdədir.

Əslində Allahla ünsiyyət, dostluq Qurandan gələn bir həqiqətdir: “Bilin ki, Allah sizin Himayədarınızdır! Nə gözəl Himayədar, nə gözəl Yardımçıdır!” (Quran 8/40) və Allahın 99 adından biri də məhz “vəli” – dostdur: “Allah iman gətirənlərin vəlisidir (dostudur) və onları zülmətdən nura çıxardar” (Quran 2/257). Bu ad həm də Yaradanına ən yaxın olan, Onunla ünsiyyət anına yüksələ bilən şəxsə verilir. İslamda ən yaxın münasibət məhz dostluqdur və təsadüfi deyil ki, Yaradanına ən yaxın olan bəndəyə də məhz “vəli” deyirlər. Yeri gəlmişkən, xatırladaq ki, Məhəmməd peyğəmbərlə (s.) ünsiyyət, söhbət imkanı qazanan şəxslər də xüsusi adla tanınıblar – əshabə. Bir də var Allahla dost olanlar. Qurani Kərimdə məhz bu dostluq vurğulanır və təsəvvüf də məhz bu ünsiyyətin təzahürüdür, çünki “Hər insana ən yaxın dost (vəli) və himayəçi ancaq Allahdır” (Quran 42/31). Düzdür, sonralar vəli (övliya) sözü ümumiləşərək bütün sufilərə aid edildi, lakin Rabiənin simasında bu vəlilik – dostluq özünün gerçək mahiyyəti açılır. Allahdan gələn sevgi bütün məxluqatı fərqli bir işıqda və mənada göstərə bilir. Və Rabiə onu peyğəmbər sevgisindən də üstdə durduğunu bildirir: “Onu həqiqətən çox sevirəm, ancaq Xaliqin sevgisi məni məxluq eşqindən uzaqlaşdırdı”. İlk baxışda bəlkə də Məhəmməd peyğəmbərə (s.) belə bir münasibətin yolverilməz olduğunu düşünmək olur, lakin daha təmkinli bir qərar bu münasibətin məhz Qurandan gəldiyini xatırladır. Hər bir peyğəmbər Allahın seçdiyi bəndədir, Allaha aparan yolun bələdçisi və ən yüksək sevgiyə layiqdir. Bununla belə, bir bəndəyə olan sevgi Allaha olan sevginin yolunun üstündə dura, ondan artıq ola bilməz.

Rəbbim, ulduzlar sayrışır,

İnsanların gözləri isə yumuludur.

Şahlar qapılarını bağlayıb,

Hər aşiq öz eşqi ilə yalnızdır.

Mənsə Səninlə yalqızam.

Mən cəhənnəm qorxusundan Sənə səcdə edirəmsə,

Yandır məni cəhənnəmdə,

Mən sənə Cənnət təşnəsi ilə səcdə edirəmsə,

Bağla Cənnəti üzümə,

Mən Sənə yalnız Sənin üçün səcdə edirəm,

Əbədi gözəlliyindən məhrum etmə məni.

Bu şeirdəki cənnət və cəhənnəmə münasibət, Əflakinin “Ariflərin üstünlükləri” əsərində rəvayət şəklində nəql edilir. Rabiənin misralarının ayrı-ayrılıqda gətirilərək üzərində rəvayət qurulması birinci hal deyil və təəccüb yaratmır – şeirlərdəki hikməti insanlara izah etmək və yadda saxlamaq üçün rəvayətlər ən yaxşı vasitədir. Mütəfəkkir Allahla öz arasında istənilən vasitəni maneə kimi görür. Axı, insana “şah damarından daha yaxın olan” (Quran 50/16) bir varlıqla arada hansı vasitə ola bilər ki?! Burada nəinki dinin peyğəmbəri (s.), həm də cənnət-cəhənnəm nəzərdə tutulur. Başqa sözlə desək, maddiləşən hər bir varlıq mənəvi, ruhani mərtəbəyə çatmaq üçün əlavə maneədir. Təsadüfi deyil ki, həm bu şeirdə, həm də başqa kəlamlarında Rabiə vurğulayır ki, “hər aşiq öz sevdiyi ilə bərabərdir”. Məhz bərabər olduğu, sevdiyi həmin insanın kamilləşməsinin hüdududur. Buna görədir ki, Rabiə ancaq Yaradanının “əbədi sevgisini” arzu edir, çünki məhz bu yolda insanın ucala biləcəyi ən ali kamillik zirvə var.  

Rabiənin sevgisi bütün mənəvi prosesin, ruhani təcrübənin özüdür. Bütün hallar və məqamlar Rabiənin şeirlərində sanki düyün şəklindədir, açılmamış, xətt halına düşməmiş nöqtə kimidir. Uzun illər sonra onlar sistemləşdirilib, məntiqli bir sıraya alınıb. Bu şeirlərdə idrak prosesi də bir nöqtə şəklindədir. Onun məşhur şeirlərinin birində deyilir:

Mən Səni iki cür sevgi ilə sevirəm:

Özümə sevgi və Sənə layiq sevgi.

Özümü sevəndə öz sevincimi Səndə tapıram,

Bu zaman mən hər kəsə, hər şeyə gözüyumulu, kor oluram.

Sənə layiq sevgimdə

Pərdə qalxır, mən Sənə baxa bilirəm.

Ancaq həm bunda, həm onda şöhrət mənim deyil,

Bunun da, onun da şöhrəti bir tək sənindir.

Hər şeydən əvvəl, bu şeirdə bəşəri sevgi təsvir olunur, yəni maddi dünyada yaşayan və içində ilahi bir ruh gəzdirən varlığın sevgisi. Rabiə hər iki tərəfin öz sevgisinin olduğunu bildirir. Birisi öz maddi istəklərinə, digəri – öz ilkin kökünə, ilahi aləmə yönəlib. Çox əhəmiyyətli bir məqamdır ki, mütəfəkkir “Özümü sevəndə … mən hər kəsə, hər şeyə gözüyumulu, kor oluram,” – deyə etiraf edir. Başqa sözlə desək, yalnız maddi istəklər çərçivəsində qalanda şeyin, hadisənin həqiqətini görə bilmirsən, deməli, kor olursan. Onunla əlaqəli daha bir məqam isə, “Sənə layiq sevgimin gözlərdən pərdəni qaldırmasıdır”. Bu pərdənin qalxması ilə yaradılmışlarda onların Yaradanını görmək mümkündür. Sonralar təsəvvüfdə idrak prosesini qısa və dəqiq ifadə edən bir formul irəli sürüləcəkdir: ilm əl-yəqin (yəqinliyin bilinməsi), ayn əl-yəqin (yəqinliyin görülməsi) və haqq əl-yəqin (yəqinliyin haqqı). Bu formul Rabiənin təqdimatında isə daha fərqli bir məzmundadır: elm əl-eşq, ayn əl-eşq və haqq əl-eşq – eşqin bilinib, görülüb və həqiqətinin yaşanması, dərk edilməsi. Onu da mütləq qeyd etmək lazımdır ki, təsəvvüf bir çox hallarda məhz ilahi sevgiyə istinad edən və onun enerjisi ilə hərəkət edən bir mənəvi təcrübə, ruhani yaşantı kimi təqdim edilir. Bununla belə sonralar sevgi yalnız bir hal çərçivəsinə salındığına və onun ünsiyyət və idrak funksiyaları arxa plana keçirildiyinə görə təsəvvüfə sadəcə “eşq elmi” demək onu məhdudlaşdırmağa bərabər olur. Halbuki, Rabiənin təqdimatında məhz belədir.

Bəli, hər nə qədər Rabiə sevginin ən ali məqamından yazsa da, insanın həm də bir maddi varlıq olduğunu heç vaxt unutmur. Əslində, bununla həmin yüksək eşq zirvəsinin bir mif, əlçatmaz olmayıb, məhz insan üçün olduğunu vurğulamaqdır. 

Qardaşlarım, mənim rahatlığım yalnızlığımdadır,

Sevgilimsə daim yanımdadır,

Onun sevgisinə bir əvəz tapmıram,

Onun sevgisi bu qara dünyada bir möhnətimdi,  

Elə ki, onun hüsnünün şahidi oluram,

O, mənim qəlbimin mehrabı olur.  

Maddi bədəninə xas olan dünya istəklərinə, həvəslərinə aludə olmayıb bir ilahi sevgi ilə yaşamaq insan üçün çox çətindir, “möhnətdir”. Burada qəribə bir paradoks var: maddi sevgi üstün gələrsə, ilahi sevgini öldürər, məhv edər. Əksinə, ilahi sevgi önə keçərsə, digərini də doğru istiqamətə yönəldib yaşadar, çünki bu çətinliklərdən çıxmaq üçün həmin sevgi həm də bələdçidir, mayak – mehrabdır. Axı, Yaradan sadəcə həmsöhbət deyil, O, həm də Öyrədəndir və Onun öyrətdiklərinin tərcümanı sevgidir. Bu öyrədilən həqiqətlər isə hər hansı mistik, qeyri-real dünya üçün yox, məhz insan cəmiyyəti üçün əhəmiyyətlidir. Yəni sevgi özü hər nə qədər ilahi aləmlə əlaqədə olsa da, onun açdığı həqiqətlər maddi dünyaya aiddir, çünki insan orada xəlifədir, mövcuddur. 

Qurani Kərimdə Yaradan və yaradılmışlar arasında sevgi əlaqəsinin olması, yaradılışın kökündə məhz sevginin durması haqqında hər hansı açıq ayə yoxdur. Təsəvvüf isə bu gizli sevgini bir şəxsin çərçivəsindən çıxararaq ümumbəşəri miqyasa çıxardır. Məhz bu səbəbdən dinindən və irqindən asılı olmayaraq, hər kəs sevgiyə dəvət edilir, çünki müraciət İnsana, bəşəriyyətədir. Burda hər duyğu, hər hiss yalnız mənəviyyata, ruhi aləmə aid edilir. Bu səbəbdən, Mövlanaya aid edilən, ancaq əslində Əbu Səid Əbu’l-Xeyrə məxsus olan “Gəl, gəl, hər kim olursan, ol, gəl” çağırışını içində Allah sevgisi olan hər kəs eşidir. Onu da əlavə edək ki, bu ifadə təsəvvüfün bütün mahiyyətini, həqiqətini, təsir gücünü çox aydın çatdırdığına görə onun konkret hansı mütəfəkkirə aid edilməsinin böyük əhəmiyyəti yoxdur. Müəllif insanlığı sevgiyə və birliyə səsləyən bir sufi mütəfəkkiridir. Lakin bu məşhur ifadənin deyilməsindən təqribən 4 əsr yarım əvvəl Rabiə əl-Ədəviyyə Yaradana olan sevgisi ilə dinləri birləşdirir:

Mənim könlümdə bir məbəd, bir ziyarətgah, bir məscid, bir kilsə var ki, mən orda diz çökürəm,                                                                           

Dua edən bizi bir mehraba gətirdi – nə divar var, nə adlar.

Sevginin bir məkanı yoxdur ki, orada azadlığı nə isə işıqlandırsın,

Orada vəcd öz içinə tökülür və orada yox olur,

Orada qanad tam canlıdır, nə ağlı var, nə bədəni,

Mənim könlümdə bir məbəd, bir ziyarətgah, bir məscid, bir kilsə var ki, əriyib itir.

Onlar Allahda əriyir.

 Burada daha bir əhəmiyyətli məqam var. Şeirdən də göründüyü kimi, İnsan insanlığında qalaraq həmin anı yaşayır: nə baş verirsə, insanın könlündə verir, əriyən nə insan özüdür, nə bədəni. Onun könlü bütün maddi hisslərin yox olduğu, Allah sevgisində əridiyi bir məkandır. Məhz orada nə divar var, nə də ayrıseçkilik, məhz orada tam azadlıq var. Maraqlıdır ki, bəzən təsəvvüfdə eşq fəna halı ilə eyniləşdirilir və onu adi sözlərlə, rasional düşüncə ilə çatdırmağın qeyri-mümkün olduğu bildirilir. Belə bir qeyri-müəyyənliyə Rabiədə rast gəlinmir. Sual yaranır: təsəvvüfdə ilk dəfə ilahi eşqi şəxsi təcrübəsinə əsaslanaraq ədəbiyyata gətirən bir insan necə olur ki, sonralar onu yaşayan şəxslərin keçirdiyi hissləri keçirməyib? Yaxud söhbət fərqli hisslərdənmi gedir? Məsələn, rəvayətə görə, Rabiənin tələbələrindən biri Reyhanə onun söhbətləri zamanı keçirdiyi güclü hisslər nəticəsində huşunu itirərmiş. Buna bənzər hallara təsəvvüf tarixində çox rast gəlmək mümkündür və ən məşhuru Şəms Təbrizinin Əbu Yəzid Bistami ilə Məhəmməd peyğəmbəri (s.) müqayisə etməsidir. Şəms ilk görüşlərində Mövlanadan Bistaminin, yoxsa Peyğəmbərin (s.) daha böyük şəxsiyyət olduğunu soruşmuşdur. Zira, birinci demiş ki, “Mənə sübhan olsun, mənim çuxamın içində Allahdan başqası yoxdur”. Halbuki Allahın milyonlar arasından seçdiyi və yüksək nəsəb bəxş etdiyi Məhəmməd peyğəmbər (s.) heç vaxt bənzər fikir söyləməmişdir. Mövlananın Şəmsə verdiyi cavab əslində çox universal cavabdır və çoxlarına şamil oluna bilər: “Allah sevgisi bir dərya kimidir və hər insan ondan öz nəsibinə görə alır. Kimin nə qədər alacağı qabının böyüklüyünə bağlıdır. Bistaminin qabı Peyğəmbərin (s.) qabına görə daha kiçik idi və ona görə də bir udum içən kimi daşdı…” Başqa sözlərlə desək, ilahi eşqi şərh edən kəslərin kəlmələrindən, sevən şəxsin davranış tərzindən onun “qabının” ölçüsünü öyrənmək mümkündür.

Rabiə şeirlərində insanın nə maddi varlığını, nə də düşüncəsini inkar edir. Bununla o, əhəmiyyətli bir məsələyə də aydınlıq gətirmiş olur: eşq və ağılın, təmkinin bərabər mövcud olmasının mümkünlüyünə. Sevgi, eşq ağılla bərabər olanda bir idrak vasitəsinə, yaradıcılıq enerjisinə çevrilir. Əks halda, o, hisslər səviyyəsindən çıxa bilmədiyinə görə, ağılın inkişafına da mane ola bilir. Bir çox hallarda ağıl və sevginin əks qütb olması fikri də buradan qaynaqlanır. Bəli, həqiqətən də, ağıl sevginin bir hiss kimi qalmağına mane olur və onu böyüdür. Böyüyə bilməyən eşq isə bu müdaxilədən məhv olur, çünki hisslər uzunömürlü deyil. Rabiə məhz böyüyə bilən, insanı kamilləşdirən eşqi tərənnüm edir.

Doğulma bir əzabdır. Bunu insan ilk anda hiss edir və …ağrıdan haray çəkir, qışqırır.
Doğulma bir sevincdir. Yeniliyin, təzəliyin verdiyi sevinc.
Birinci hiss doğulma anından qabaq, ikinci isə do­ğul­ma anından sonra yaşanır. Doğulma bir yaradılışdır …və bu hissin mahiyyətini yaradıcı [insan] daha yaxşı du­yar, yaşayar. 
Uşaqlar bu hissləri tərsinə yaşayır, yəni doğum gün­lə­rini sevinclə qarşılayar, qüssə ilə yola salırlar – hə­diy­yə­lərə sevinir, bayramın bitməsinə isə kədərlənirlər. Maddi dün­yanın nemətlərindən başqa gözü bir şey seçməyənlər də belədirlər – veriləcək hədiyyələrə, sürprizlərə səbəb do­ğum günlərini həsrətlə gözləyir və bu təntənənin heç bit­mə­məsini arzu edirlər. Sonra da böyük bir qüssə ilə ya­şa­dığı sevincin xatirələri ilə oturub durur. Beləcə əsl ma­hiy­yət – doğulma və yenilənmə – heç yada düşməz. Belə in­san­ları doğum günündən sonra bir də artan illər qüs­sə­ləndirir, ona görə də hər növbəti ildə özünü daha gənc təqdim edər, illərin ona təsir etmədiyini sübut etməyə ça­lı­şar. Xüsusilə qadınlar. İllərin verdiyi hədiyyə – kamillik isə heç yada düşməz. Olmayandan sonra nə yada düşsün?
Yaradıcı insan öz doğumunu fərqli qarşılayır – ya­ranışın, yaratmanın ağırlığını yaşaya-yaşaya, yaradılışın ma­hiyyətini duya-duya, yaranmanın səbəbini və məq­sədi­ni dərk edə-edə, yaradılmanın məsuliyyətini çəkə-çəkə. Bu hiss ildən ilə artır, ağırlaşır.
İnsanolmağınyükübudur!
Çəkdiyi əzabla insan yalnız yaranmır, həm də ya­ra­dır. Bu yaradıcılıq qüdrətini ona yaşadığı əzab verir.    
İnsan yaranır və …yaradır. İlk hiss etdiyi şey yün­güllük, yenilik, təzəlik olur. Deməli, insanın əsl doğuluşu onun bu maddi dünyaya gəlişi deyil, öz yaradılması ilə həm də yaratdığı gündür.
İnsan yaranır və yaradır. Yaradıcı insan yaradır və ya­ranır və…hər yaratdığı ilə yenidən doğulur.